Samoocena w kontekście psychologicznym i jej rola w rozwoju zawodowym nauczyciela

"Nigdy nie jest się tak dobrym,
aby nie można być lepszym" .

Samoocena we współczesnych trendach oświatowych zajmuje istotną pozycję. Rozważając jej istotę, należy uprzednio wziąć pod uwagę fakt, iż jest ona - obok samoświadomości, samoakceptacji - jednym ze składników struktury osobowości człowieka określanej przez psychologów samowiedzą. Obok wiedzy o świecie jednostka posiada określone informacje o samej sobie, które gromadzi drogą indywidualnego doświadczenia. Samowiedza jest więc tym typem wiedzy, którą człowiek zdobywa w wyniku procesu samopoznania. Wiedza o samym sobie stanowi "zbiór sądów i przekonań na temat własnego wyglądu zewnętrznego, intelektu, charakteru, dojrzałości emocjonalnej, stosunków z innymi ludźmi czy aspiracji życiowych." [1]
Dodać należy przy tym, że są to sądy o określonym prawdopodobieństwie subiektywnym i nie mają charakteru statycznego.

Obraz własnej osoby zmienia się w ciągu całego życia. Naturalnym korektorem własnej samowiedzy jest więc konieczność ciągłej aktualizacji, gromadzenia nowych informacji o sobie i ich przetwarzania. Procesem tym reguluje samoświadomość.

Samowiedza jednostki jako składnik osobowości odrywa znaczącą rolę w ludzkim działaniu:
- wpływa na stosunek wobec innych (wrogi lub przyjazny, życzliwy)
- jest podstawą samorozwoju lub samodestrukcji
- decyduje o poczuciu tożsamości i życiu duchowym człowieka. [2]

Nie jest centralnym regulatorem działania człowieka, bo jej moc decydowania o powodzeniu czy sukcesach jednostki w pracy jest ograniczona. Ważniejszą rolę odgrywają w tym zakresie środowisko, struktura intelektu, czy charakter. Samowiedza determinuje jednak aktywność człowieka. Należy do podstawowych czynników regulujących działania podmiotowe, których celem jest rozwój własnej osobowości.

Psychologowie doceniają wartość samowiedzy, gdyż działania ludzkie są w dużej mierze podejmowane świadomie, a więc regulowane są przez samowiedzę. W pracach J. I. Czesnokowej, I. Kona znajduje się wiele stwierdzeń wskazujących na rolę wiedzy o sobie w ludzkim działaniu. O regulacyjnych funkcjach obrazu własnej osoby piszą również polscy psychologowie począwszy od pionierskiej pracy J. Reykowskiego: "Obraz własnej osoby jako mechanizm regulujący postępowanie". [3] Obszerne badania w tej dziedzinie poczynili również W. Łukaszewski i J. Kozielecki. Zainteresowanie samowiedzą w środowiskach naukowych ogromnie ostatnio wzrasta. W gronie badaczy współczesnej cywilizacji, jak stwierdza J. Kozielecki, funkcjonuje przekonanie o tym, że wiedza o sobie i o innych ludziach w miarę rozwoju społeczeństwa będzie wzrastać, a troska o działanie skierowane na siebie i własny rozwój oraz stosunki z innymi ludźmi stanie się głownym celem dążeń jednostki. [4]

Współczesny świat jest wyzwaniem dla jednostek kreatywnych stawiających na własny rozwój zawodowy.

Istotnym warunkiem tego rozwoju jest stan wiedzy jednostki o sobie, a w szczególności samoocena, czyli tzw. "ja realne". Składają się na nie świadomość swoich zalet i wad oraz poczucie kontroli. To ono wpływa znacząco na procesy decyzyjne - przewidywania, wartościowania oraz wyboru - które są jedną z najważniejszych czynności ludzkich. [5] Wysoka umiejętność przewidywania konsekwencji działań, ocena wartości ich wyników pozwalają jednostce dokonać wyboru optymalnego działania, determinują jej efektywność.

Samoocena zatem w dzisiejszym świecie staje się ważnym elementem indywidualnego monitoringu warunkującego rozwój zawodowy jednostki, postawą ewaluacji każdego obszaru działań człowieka. Niezwykle pożądana wydaje się być w działalności pedagogicznej dzisiejszej reformowanej oświaty. Prowadzenie przez nauczycieli samooceny winno przyczyniać się do wyrobienia w nich umiejętności krytycznej refleksji niezbędnej do poprawy jakości pracy. Zdolność do samooceny i ukierunkowania swojej pracy na efekty jest wyrazem odpowiedzialności, a "człowiek może rozwijać się naprawdę tylko wówczas, gdy przyjmie odpowiedzialność za samego siebie." [6]

Podstawowymi celami samooceny są:
- przeprowadzenie analizy własnej działalności
- autorefleksja nad dotychczasowa pracą
- dowartościowanie siebie
- weryfikacja dotychczasowego postępowania
- zmiana i szukanie nowych rozwiązań
- samorozwój zawodowy nauczyciela. [7]

Powyższe cele, warunkujące modyfikowanie i doskonalenie pracy oraz osobowości, wskazują na zasadność prowadzenia samooceny przez nauczycieli. Rzeczą godną uwagi byłoby zastanowienie się nad tym, czy ma ona towarzyszyć nauczycielowi w bieżących jego działaniach edukacyjnych jako świadomy akt monitoringu, czy też ma stanowić formalnie przyjęty element pracy w szkole.

S. Wlazło opowiada się przede wszystkim za prowadzeniem samooceny związanej z bieżącym działaniem nauczyciela. [8] Samoocenę traktuje jako rodzaj autorefleksji i samoanalizy krytycznie wartościującej własne działania. Widzi jej sens prowadzenia w fazie planowania, czyli projektowania pracy - i wtedy autorefleksja dotyczy oceny trafności projektowanych działań - oraz w fazie realizacji, której towarzyszy autorefleksja i samoanaliza związana z wykonaniem projektu. Odrzuca natomiast sensowność samooceny w końcowej fazie działania diagnozującej efekty pracy uczniów w porównaniu do zakładanych osiągnięć edukacyjnych, gdyż wtedy nie ma już możliwości zmiany sytuacji, a jedynie można uzyskać potwierdzenie - udało się, albo nie udało się.

Czynnikiem warunkującym sens samooceny jest więc zmiana, kreowanie przyszłości. W takim ujęciu samoocena jest prowadzonym dla samego siebie indywidualnym monitoringiem. Autor w tej samej publikacji proponuje arkusze pomocnicze zestawiające oczekiwane efekty pracy ucznia będące rodzajem arkuszy samoobserwacji.[9] Jest to propozycja użyteczna, ale przecież ten rodzaj prowadzenia samooceny nie wyczerpuje jej możliwości i funkcyjności.

Samoocena może nie tylko dotyczyć pojedynczych jednostek lekcyjnych, ale obejmować szerszy zakres czy obszar działań nauczyciela, zachowując przy tym charakter monitoringu. Naturalna skłonność do autorefleksji i wola doskonalenia swojego warsztatu prac skłaniają do prowadzenia samooceny w dowolnym momencie działalności edukacyjnej, w obrębie określonych obszarów, bądź obejmującej całość pracy nauczyciela.

Przyglądanie się sobie może zaowocować pytaniami:
1) Czy jestem usatysfakcjonowany efektem swojej pracy?
2) Czy potrafiłem zainteresować uczniów swoimi zajęciami?
3) Czy uczniowie mają do mnie zaufanie?
4) Czy stosowane przeze mnie formy pracy są efektywne i pobudzające uczniów do samodzielnej pracy?
5) Czy mój sposób oceniania jest obiektywny i motywujący?
6) Czy moja praca i postawa jest dobrze odbierana przez rodziców?
7) Czy swoją pracą spełniam oczekiwania dyrektora?
Odpowiedzi na powyższe pytania nie szukamy bezpośrednio tylko u siebie. Ważnym bowiem elementem samooceny jest bazowanie na spostrzeżeniach i opiniach innych uczestników działalności, a więc uczniów, rodziców, dyrektora. Do przeprowadzenia więc pełnej samooceny potrzebne są kolejne narzędzia badawcze skierowane do wyżej wymienionych adresatów. Oto 2 przykłady ankiet skierowanych do uczniów:

Ankieta I
1) Czy chętnie uczestniczysz w zajęciach z..................................?
TAK
NIE
Dlaczego?...................................................
...................................................................

2) Uczestnicząc w zajęciach z......................... masz stworzone warunki do:
- samodzielnego uczenia się
- eksperymentowania, planowania i prowadzenia doświadczeń
- samooceny własnych osiągnięć
- wyrażania własnych poglądów i opinii
- podporządkowania się w myśleniu i działaniu nauczycielowi
- życia w nieustannym stresie

3) Jeżeli pamiętasz sytuację na lekcji..........., która wywarła na Tobie nieprzyjemne wrażenie, przedstaw ją:
..............................................................
..............................................................
..............................................................
..............................................................

4) Czy przedstawione wymagania z................... na poszczególne stopnie szkolne są dla Ciebie zrozumiałe i jednoznaczne?
TAK
NIE
Dlaczego?...........................................................................

5) Czy odpowiadają Ci stosowane na lekcjach................. sposoby sprawdzenia i oceniania osiągnięć?
TAK
Nie
Dlaczego?..........................................................................

6)Jakie znaczące dla Ciebie umiejętności zdobywasz na lekcjach.................?
..............................................................
..............................................................
..............................................................

7) Które zagadnienia analizowane na lekcjach najbardziej Cię interesują?
..............................................................
..............................................................

8) Czego się obawiasz przychodząc na lekcje..................?
..............................................................
..............................................................

9) Jakie emocje towarzyszą Ci podczas zajęć z.....................?
(Odpowiednie podkreśl)

przyjemność	przykrość
ulga	napięcie
ciekawość	nuda
akceptacja	odrzucenie
spokój	strach
zadowolenie	złość

10) Czy zdobyta wiedza, umiejętności mają wpływ na rozumienie rzeczywistości i stosowanie wiedzy w życiu codziennym?
TAK
NIE
Dlaczego?...................................................................................................

Ankieta II
WYRAŹ SWOJĄ OPINIĘ W SKALI OD 0 DO 5:
 

1) Jestem przekonany, ze mile spędziłem czas na lekcjach..................	....
2) Przygotowanie do lekcji wymagało ode mnie dużo pracy w domu	....
3) Satysfakcjonują mnie wyniki osiągnięte na zajęciach	....
4) Miałem możliwość aktywnego uczestnictwa w lekcjach	....
5) Jestem przekonany, ze uzyskane oceny są obiektywnym i sprawiedliwym odbiciem mojej wiedzy i umiejętności	....
6) Forma prowadzonych zajęć była interesująca	....
7) Czuję się życzliwie traktowany przez nauczyciela	....
8) Sądzę, że wiedza zdobyta na lekcjach pomogła mi lepiej rozumieć siebie i rzeczywistość	....

Pytanie dodatkowe:
Co twoim zdaniem, nauczyciel powinien zmienić (formy prowadzenia zajęć, stosunek do uczniów, cechę charakteru)?
..............................................................
..............................................................
..............................................................
..............................................................

Zestawienie wyników pozwala na określenie średniej w poszczególnych punktach (nauczyciel może wychwycić swoje słabe lub mocne strony) i uzyskanie średniej ogólnej dającej obraz całości pracy.
Przykładowy zestaw dla rodziców:
1) Co Pana (Panią) cieszy, a co niepokoi, słuchając relacji dziecka o szkole?

2) Jak ocenia Pan (Pani) stosunek dziecka do:
- obowiązków szkolnych
- szkoły
- do mnie jako nauczyciela - wychowawcy

3) Pana (Pani) zdaniem jestem nauczycielem:
doskonałym, dobrym, średnim, słabym, złym.
Dlaczego Pan (Pani) tak sądzi? (Proszę o komentarz do opinii)

Przykłady zestawu dla dyrektora:
1) Jak Pan ocenia moje relacje z uczniami?
2) W jakim obiektywnym stopniu szkolnym oceniałby Pan moje kompetencje specjalistyczne i techniczne (dydaktyczne)?
3) Czego Pan nie aprobuje w mojej pracy?
Przy tej technice samooceniania niezbędna jest u nauczyciela umiejętność odbierania informacji zwrotnych, przyjmowania cudzego punktu widzenia. Konieczna jest przy tym otwartość i empatia oraz "bezbolesne" odrzucenie własnych schematów i "nastawienie się tylko na siebie".[10]

Otrzymywanie informacji zwrotnej jest sprawą fundamentalną dla doskonalenia umiejętności zawodowych i tym samym zwiększenia efektywności działania.

Informacja zwrotna pomaga udoskonalić sposób wykonywania czynności zawodowych i tym samym zwiększenia efektywności działania. Informacja zwrotna pomaga udoskonalić sposób wykonywania czynności zawodowych i posiadane o sobie wyobrażenie jako o profesjonaliście (przekonania i postawę).

Wnioski wyciągnięte z analizy informacji zwrotnych i rozmów z samym sobą winny posłużyć do projektowania lub modyfikacji pracy nad sobą, do doskonalenia obrazu własnej osoby. W spełnieniu tych warunków tkwi sens samooceny jako czynnika wpływającego na rozwój zawodowy nauczyciela.

Przypisy:
1. J. Kozielecki, Psychologiczna teoria samowiedzy, PWN, Warszawa 1981, str. 12
2. Tamże... str. 6
3. J. Reykowski, Obraz własnej osoby jako mechanizm regulujący postępowanie: "Kwartalnik Pedagogiczny", 1970, nr 3 (45-48)
4. J. Kozielecki, Psychologiczna teoria samowiedzy,...
5. Tamże... str. 276
6. Praca zbiorowa pod red. J. Pęcherza i S. Plebańskiego, Jak doskonalić proces nauczyciela, WOM, Kalisz 1996, str. 54
7. Tamże... str. 18
8. S. Wlazło, Mierzenie jakości pracy szkoły cz. I, Wrocław 1999, str. 73
9. Tamże, str. 76-77
10. Jak doskonalić proces oceniania nauczyciela, WOM Kalisz 1996, str. 63

Opracowanie: Wanda Wpych-Bąk

Wyświetleń: 3767