Katalog

Barbara Żaczek
Pedagogika, Artykuły

Osobowość osób z niepełnosprawnością intelektualną jako predyktor jakości jej życia

- n +

Osobowość osoby z niepełnosprawnością intelektualną jako predyktor jakości jej życia

Wprowadzenie

Od zarania myśli ludzkiej - jak na to wskazują dzieła filozofów i myślicieli - człowiek i jego natura budzą szczególne zainteresowanie. Wiąże się ono z odkryciem specyficznej właściwości ludzkiego działania. Przy całym bogactwie czynności, do których człowiek jest zdolny, przedstawia się on w działaniu jako jednostka bądź niepowtarzalna, wewnętrznie zorganizowana całość. Pomimo posiadania pewnych wspólnych dla wszystkich ludzi cech, każdy człowiek odznacza się w działaniu cechami jemu tylko właściwymi. Daje się określić jako podmiot własnych działań, wyróżniający się swoistą autonomią.

Analiza zachowania się ludzi w różnych sytuacjach życiowych, poza odkryciem indywidualności jednostki, już bardzo dawno doprowadziła do wyodrębnienia typów ludzkich, charakteryzujących się wspólnymi cechami dominującymi. W literaturze psychologicznej wymienia się Charaktery Teofrasta jako przykład pierwszych, głębokich i trafnych opisów typów ludzkich. Przedstawiając je autor ukazuje wielkość człowieka, a przy tym różne jego braki i słabości. Także Platon i Arystoteles w swoich dziełach ukazują dużą skalę możliwości człowieka i manifestującą się w jego działaniu autonomię. Filozofowie, analizujący specyficzne cechy ludzkiego działania, próbują poznać naturę człowieka, określić jego moralne wartości, warunki sprzyjające jego doskonaleniu się i deformacji, poznać sens i cel jego istnienia. Próby określenia istoty człowieka i niepowtarzalnych właściwości konkretnych jednostek znajdujemy również w dziełach wybitnych pisarzy. Przykładem mogą być: Sofokles, William Shakespeare, Honore Balzac, F. M. Dostojewski, Bolesław Prus i inni. Dzieła filozofów i pisarzy przedstawiają w sposób skonkretyzowany przegląd ludzkich możliwości ujawnianych w życiu i ciągle nie rozwiązane problemy dotyczące człowieka, który może zadziwiać własną doskonałością, ale i porazić słabością czy skalą zła, które czasem sprawia swym postępowaniem.

W badaniach psychologicznych w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to psychologia wyodrębniła się jako nauka, ujawniła się na innej drodze trudna do poznania specyfika funkcjonowania człowieka. Zastosowana, według wzoru zaczerpniętego z nauk przyrodniczych, technika eksperymentalna, przy obiecujących wielce walorach naukowych, okazała się niewystarczająca do jej poznania. Dało się zbadać jedynie różne możliwości reagowania na poszczególne, eksponowane w eksperymentach bodźce i to tylko w warunkach określonych przez te eksperymenty. Taki sposób postępowania badawczego można porównać do badania elementów mechanizmu wyizolowanych z całości. Elementy te można poznać, ale funkcjonowania mechanizmu, zwłaszcza

złożonego, nie. Psychologia eksperymentalna przedstawiała obraz psychiki rozłożonej na elementy, które przez różnorodne spekulacje dało się łączyć w większe całości. Zastosowanie rozmaitych technik w badaniach psychologicznych dawało większe możliwości, pozwalało m.in. na bliższe poznanie niektórych procesów psychicznych. Dobrym przykładem mogą tu być badania Jean Piageta nad myśleniem. Obserwacja zachowania się w warunkach naturalnych prowadziła do sformułowania hipotez weryfikowanych następnie przy zastosowaniu eksperymentu naturalnego. Badania eksperymentalne zwiększyły niewątpliwie wiedzę o psychice człowieka, ale równocześnie utrwaliły sposób jej poznawania poprzez poszczególne procesy czy właściwości. Podręczniki psychologii z rozbudowanymi rozdziałami poświeconymi spostrzeganiu, uwadze, pamięci, myśleniu, uczuciom itd. są tego ilustracją.

Życie pokazywało jednak, że człowiek nie jest prostą sumą procesów biologicznych i psychicznych. Myśl o jego wewnętrznej organizacji nasuwały szczególnie przypadki zaburzeń psychicznych. W patologicznych formach można bowiem widzieć utratę tej organizacji albo wyraźną jej deformację. Przed lekarzami, podejmującymi próby leczenia zaburzeń psychicznych, stawało jasno zadanie dotarcia do tego, co steruje zachowaniem człowieka, dzięki czemu zachowanie to, przy całej różnorodności form, tworzy pewną całość. Znani francuscy psychiatrzy, J. M. Charcot i Pierre Janet, wprowadzili do nauki termin "osobowość" dla określenia tej całości, jaką jest człowiek. Psychiatrzy są też autorami pierwszych teorii osobowości.

Początkowo termin "osobowość" występował obok bliskoznacznych pojęć "indywidualność" , "temperament", "charakter" . Przy braku dokładnego określenia znaczeń tych terminów używane one bywały niekiedy zamiennie. Próby ich sprecyzowania w polskiej w polskiej literaturze psychologicznej znajdujemy u Stefana Baleya, Stefana Szumana i Mieczysława Kreutza.

Termin "osobowość" od początku był wprowadzony do nauki w różnorodnych znaczeniach. Podkreślić jednak należy, że są one przejawem rozmaitych podejść do określenia tego, czym jest nurtująca badaczy, zintegrowana, manifestująca się pewną autonomią całość, jaką stanowi człowiek obserwowany w działaniu.

Podobnie jak to wystąpiło przy wprowadzeniu terminów "temperament" i "charakter" , termin "osobowość" miał służyć do określenia specyficznej całości funkcjonowania człowieka w indywidualnych jego odmianach. Zgodnie z tym zastosowany został do określenia jedności psychofizycznej.

W ujęciu Williama Sterna, twórcy tzw. personalizmu, w osobowości wiążą się i przenikają wzajemnie różne właściwości ludzkie. W najszerszym ujęciu termin "osobowość" obejmuje indywidualność, temperament i charakter. Wspomniany autor zwraca uwagę, że osobowość nie jest luźną wiązką zebranych razem elementów, lecz posiada strukturę, którą tworzy układ poszczególnych komponentów. Są nimi dyspozycje, to znaczy warunki tkwiące w jednostce i niezbędne do wystąpienia zjawisk fizycznych czy psychicznych.

Dyspozycjami, utożsamianymi też ze zdolnościami lub skłonnościami, są na przykład pracowitość, wytrwałość, tchórzliwość, pamięć, spostrzegawczość itp. Wskazują na nie odpowiednie zachowania się. W skład osobowości jednostki wchodzi wiele różnych dyspozycji. Łączy je to, że należą do jednej osoby

i pozostają w różnorodnych wzajemnych stosunkach, tworząc w ten sposób strukturę lub układ. Ta struktura jest cechą osobowości.

Inne ujęcie zintegrowanej całości zachowania człowieka podkreśla to, co tkwi w jednostce, czyli podmiot, którego cechami czy właściwościami są wyróżnione dyspozycje. Zależnie od koncepcji teoretycznej jest to jaźń, istota, dusza, substrat. W takim znaczeniu używa się pojęcia "osobowość" głównie w dziełach filozoficznych, a niekiedy pedagogicznych, obejmujących problematykę psychologiczną.

W pracach pedagogicznych i niektórych z dziedziny etyki osobowość występuje w znaczeniu normatywnym. Jak podaje Ludwik Chmaj - osobowość jest najważniejszym celem wychowania. W tym ujęciu zasady postępowania, wartości realizowane w działaniu można uważać za czynniki zapewniające integrację zachowania. W przypadku postępowania zgodnie z nimi zachowanie posiada określone cechy. Przyjmowany wzór czy model zachowania, który człowiek powinien realizować w działaniu, by stać się osobowością, zależy od ideologii uznawanej w grupie społecznej. W myśl tego ujęcia własną osobowość kształtuje człowiek przez świadomą pracę nad sobą w działaniu.

W latach pięćdziesiątych naszego wieku wzrosło wyraźnie zainteresowanie problematyką osobowości. Przejawiało się to w dużej liczbie prac z tego zakresu prezentujących różne koncepcje osobowości. Założenia teoretyczne tych koncepcji nie zawsze były jasno i jednoznacznie przedstawione, niemniej dawały się określić i mogły być podstawą do przeprowadzenia podziału tych koncepcji na większe ich grupy. W ramach każdej z nich widoczne były różnice dotyczące poglądów na poszczególne elementy osobowości i jej strukturę, która - choć rozmaicie ujmowana - nadal pozostawała zasadniczym układem cech osobowości.

Zainteresowanie problematyką osobowości wiązało się w tym okresie z ogólnymi tendencjami, jakie zaznaczały się w badaniach psychologicznych. Przede wszystkim zwracało uwagę przechodzenie z badania treści świadomości i form jej przejawiania się na funkcjonowanie człowieka. W związku z tym przedmiotem badania stało się zachowanie, a celem - poznanie czynników, które wpływają na jego przebieg. Wyłoniła się koncepcja struktury, która nie była już układem statycznym, ale mechanizmem funkcjonowania. Mechanizmy psychologiczne regulacji zachowania się, podporządkowane centralnemu mechanizmowi, akcentuje wiele współczesnych koncepcji osobowości.

W szczegółach różnią się one znacznie i to wskazuje, że problematyka osobowości nie została jeszcze wystarczająco dopracowana. Na podkreślenie zasługuje to, że aktualnie rysują się większe perspektywy poznania osobowości. Wydaje się też, że istnieją możliwości wykorzystania tego, co w dorobku naukowym z tej dziedziny jest najcenniejsze. Zaliczyć tu należy koncepcję struktury, zwłaszcza ujmowanej z punktu widzenia funkcjonowania: zwrócenie uwagi na fakt, że osobowość kształtuje się w ciągu życia; że własna aktywność jednostki odgrywa tu istotną rolę obok dorobku społecznego, jakim są powszechnie cenione wartości, zasady postępowania, ideologia.

Do kontynuowania badań dotyczących osobowości skłania, poza ciągle aktualnymi względami poznawczymi, praktyka życia codziennego. Współcześnie występują nie tylko problemy związane z rozpoznawaniem i leczeniem zaburzeń zachowania się czy likwidacją trudności w procesie wychowania, ale zdecydowanie wysuwa się zadanie stworzenia człowiekowi warunków do jak najpełniejszego rozwoju. Chodzi więc o przekonanie, jak i pod wpływem jakich czynników może człowiek w pełni rozwinąć swoje możliwości i stać się społecznie wartościowy i twórczy. Otwiera się przeto perspektywa badania osobowości z punktu widzenia jej rozwoju, co nie tylko dla praktyki wychowawczej, ale i dla teorii osobowości może mieć ogromne znaczenie.

Do tej pory prowadzono w tej dziedzinie znacznie mniej badań, niemniej nagromadził się już pewien zasób wiedzy.

Stan dotychczasowych badań nad osobowością upośledzonych umysłowo

Problematyka osobowości osób niepełnosprawnych intelektualnie traktowana była do niedawna marginesowo i, mimo rosnącego zainteresowania tym problemem, wiele spraw pozostaje w dalszym ciągu nie wyjaśnionych. Wypełnienie istniejącej luki w tym zakresie jest sprawą niezmiernie ważną dla tworzenia odpowiednich warunków do prawidłowej i skutecznej rehabilitacji tych osób.

W dotychczasowych badaniach nad osobowością osób niepełnosprawnych intelektualnie dominuje, niestety, podejście asocjacyjne, traktujące osobowość jako zbiór cech. Wartość takich badań z konieczności jest ograniczona.

Wiele cennych informacji wniosłoby podejście do osobowości funkcjonalne i strukturalne, pozwalające na wyjaśnienie różnic w funkcjonowaniu osób niepełnosprawnych intelektualnie, jak też na dokonanie rozróżnienia, które zaburzenia rozwoju osobowości wynikają z defektów osobowości, a które z innych zaburzeń współwystępujących z upośledzeniem umysłowym. Mimo że badania nad osobowością osób niepełnosprawnych intelektualnie stanowią bardzo interesującą dziedzinę, przeprowadzono ich niewiele. Pierwszym, który zwrócił uwagę na potrzebę badań nad osobowością osób niepełnosprawnych intelektualnie, był S. Vermeylen (w: R. Kościelak 1989). Na podstawie badań testowych i obserwacji wyróżnił dwie grupy dzieci debilnych:
1) debile harmonijni,
2) debile dysharmonijni.

Do pierwszej grupy zaliczył cztery typy: bierny, zrównoważony, aktywny, infantylny, zaś do drugiej grupy trzy typy: emotyczny, niestały, głuptak.
Typologia ta spotkała się z wieloma zarzutami, stała się jednak bodźcem do dalszych badań.

Badania przeprowadzone nad osobowością upośledzonych umysłowo można ująć w trzy grupy:
1. takie, które na podstawie określonych teorii psychologicznych próbują w sposób całościowy wyjaśnić funkcjonowanie upośledzonych umysłowo,
2. takie, które - opierając się na badaniach empirycznych - próbują określić poszczególne cech osobowości (czynniki),
3. takie, które na podstawie badań empirycznych dążą do poznania (określenia) całej osobowości).

Do teorii psychologicznych, które znalazły szerokie zastosowanie w odniesieniu do osób niepełnosprawnych intelektualnie, należą: teoria typologiczna K. Lewina (1936), psychoanalityczna teoria M. L. Hutta i R. G. Gibby`ego (w: R. Kościelak 1989), teoria społecznego uczenia J. B. Rottera, zaadaptowana przez R.L. Cromvella (1963), funkcjonalna teoria osobowości H. Olechnowicz (1971).

Zagadnienie osobowości osób niepełnosprawnych intelektualnie w świetle wymienionych teorii psychologicznych przedstawione zostanie w kolejnym punkcie tej pracy.

Przedstawiciele zachodnich ośrodków psychologicznych traktują osobowość niepełnosprawnych intelektualnie głównie od strony teoretycznej. Na przykład J. Tizard (1971) wyróżnia tradycyjnie dwa typy upośledzonych umysłowo: typ aktywny i pobudliwy oraz typ apatyczny i zamknięty w sobie. Zdaniem J. E. Wallina (1971), trudno się zgodzić z takim podziałem, ponieważ istnieją osoby, których nie można zakwalifikować do wymienionych typów z uwagi na ich pośrednie zachowanie, bowiem większą część osób niepełnosprawnych intelektualnie można umieścić na skali, którą rozpoczyna skrajna apatia a kończy skrajna pobudliwość.

Innego podziału dokonuje Eygg-Benes (J. Różycka 1959), wyróżniając wśród dzieci upośledzonych umysłowo: typ dziecka harmonijnie upośledzonego oraz typ dziecka dysharmonijnie upośledzonego.

Nie dopatruje się ona u dzieci upośledzonych umysłowo patologicznej struktury psychicznej, lecz struktury swoistej, opartej na własnych prawach.

Wśród niewielu badań empirycznych nad niepełnosprawnymi intelektualnie na uwagę zasługują badania T. J. Berka (K. Kirejczyk 1960), który zbadał 33 chłopców upośledzonych umysłowo, w wieku 9-12 lat, za pomocą kwestionariusz do badania osobowości Portera i Cattella. Na podstawie badań ustalił następujące cechy dzieci upośledzonych umysłowo:
1. ujawnianie silnych cech neurotycznych związanych ze słabym superego,
2. zmysłowość, niewrażliwość i niestałość emocjonalna dzieci o silnym ego,
3. występowanie potrzeby kontaktów interpersonalnych u dzieci flegmatycznych, bez dużego napięcia nerwowego.

Na potrzebę badania osobowości osób niepełnosprawnych intelektualnie zwraca uwagę E. Zigler (w: R. Kościelak 1989) i stwierdza, że wykrycie czynników determinujących zachowanie dzieci upośledzonych umysłowo ułatwiłoby zrozumienie ich zachowań. Natomiast Singuan (w: R. Kościelak 1989) podkreśla nie tyle wagę rozwoju inteligencji, ile kształtowania się osobowości, bowiem upośledzeni umysłowo silnie przeżywają swój defekt intelektualny. Odrzucenie przez innych, okazywanie wrogości i przypisywanie winy wyzwala u nich mechanizmy obronne w postaci regresji i agresji oraz mechanizmy kompensacyjne w postaci nadpobudliwości lub apatii.

Badacze radzieccy wyróżniają podobne typy osób z niepełnosprawnością intelektualną. Na przykład M. S. Pewzner i W. J. Łubowski (1963) wyróżnili trzy typy dzieci:
1. o przewadze procesów pobudzania,
2. o przewadze procesów hamowania,
3. o względnej równowadze tych procesów.

Dwa pierwsze typy charakteryzują się słabym systemem nerwowym i podatnością na zaburzenia zachowania, zaś typ trzeci, poza inercyjnością typową dla oligofreników, nie wykazuje zaburzeń neurodynamicznych.

Zbliżonego podziału dokonuje G. E. Suchariewa (1969), wyróżniając trzy typy dzieci debilnych:
1. dzieci staranne, mające wytknięty cel,
2. dzieci nadmiernie pobudliwe, ruchliwe, niestałe, z euforycznym odcieniem nastroju - typ eretyczny,
3. dzieci apatyczne, spokojne, obojętne, powolne, - typ torpidny.

Autorka zaznacza, że w obrębie wyróżnionych typów można wydzielić warianty osobowości, zależnie od stopnia aktywności, zdolności do wysiłku, stałości nastroju. Cechy wspólne dwóch ostatnich typów, to brak inicjatywy i samodzielności, a co za tym idzie - większa podatność na sugestię oraz tendencja do naśladowania innych.

W literaturze polskiej spotykamy także tradycyjną typologię, wyróżniającą typ apatyczny i typ eretyczny. K. Kirejczyk (1964)

charakteryzuje dzieci apatyczne jako ciche i spokojne, lękliwe i niezaradne, posłuszne i pilne, ale z bardzo słabymi wynikami pracy. Dzieci eretyczne charakteryzuje niepokój, podniecenie i nadmierna ruchliwość; czasem wykazują duży spryt życiowy, tupet i pewność siebie.

Analogiczne dwa typy dzieci niepełnosprawnych intelektualnie wyróżnia J. Różycka (1964). Typ apatyczny - zdaniem tej autorki - stanowią dzieci dobroduszne, łagodne, przywiązujące się do otoczenia, typ eretyczny - dzieci wybuchowe i złośliwe, niejednokrotnie z przejawami zachowań agresywnych.

Zachowania agresywne upośledzonych umysłowo badał K. Pospiszyl (1976). Stwierdził on, że upośledzeni umysłowo wykazują większą skłonność do zachowań agresywnych niż normalni rówieśnicy, bowiem charakteryzują się oni większą skłonnością charakterologiczną do takich zachowań, nie potrafią "uruchomić" mechanizmów obronnych (racjonalizacja). Zdaniem K. Pospiszyla, dziecko debilne narażone jest na częste stany frustracyjne, prowadzące do agresji.

L. Korzeniowski (1969) zwraca uwagę na duże zróżnicowanie charakterologiczne upośledzonych umysłowo i stwierdza, że w tej grupie osób występują zarówno osoby spokojne i ciche, jak też osoby niesforne, o rysach psychopatycznych, niekiedy chłodne uczuciowo a nawet okrutne.

M. Grzegorzewska (1955) zwraca uwagę na zubożenie życia uczuciowego upośledzonych, pisząc iż "...waha się ono w granicach od obojętności i bierności, przez stany podniecenia i wesołości nieuzasadnionej, aż do nadzwyczajnej pobudliwości i wybuchowości". Podatność upośledzonych umysłowo na zaburzenia sfery emocjonalnej wynika, zdaniem T. Gałkowskiego (1972), z faktu, że zaburzenia te uwarunkowane są z jednej strony tymi samymi czynnikami co upośledzenie umysłowe, z drugiej zaś strony - czynnikami pośrednimi, takimi jak: niewłaściwa postawa otoczenia, błędy wychowawcze czy też wyuczenie się reakcji agresywnych.

Z badań J. Kostrzewskiego (1975) wynika, że u jednostek lekko upośledzonych umysłowo w porównaniu z normalnymi występuje niestałość emocjonalna, impulsywność, osłabienie mechanizmów kontroli, obniżony krytycyzm w stosunku do siebie i otoczenia. Jednak u niektórych z nich występuje poczucie swego ograniczenia, co wyzwala kompleks mniejszej wartości oraz różne mechanizmy obronne.

W porównaniu z dziećmi normalnymi dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym charakteryzują się mniejszą wrażliwością moralną (T. Witkowski 1967).

Sporo miejsca w literaturze psychologicznej poświęcono trudnościom w przystosowaniu się jednostek upośledzonych umysłowo, rozpatrywanym w kategoriach tzw. niedostosowania społecznego. Trudno jest dopatrywać się bezpośredniego związku upośledzenia umysłowego z niedostosowaniem społecznym, choć istnieją zwolennicy takiego poglądu. Jednakże trudno nie uwzględnić upośledzenia jako czynnika, który może prowadzić do niedostosowania społecznego.

Z przedstawionych rozważań wynika, że stan dotychczasowych badań nad osobowością osób z niepełnosprawnością intelektualną jest wysoce niezadowalający, Można śmiało stwierdzić, iż problematyka osobowości jednostek upośledzonych umysłowo stanowi białą plamę na mapie badań upośledzenia umysłowego. Typologia i listy cech tej grupy osób oraz zestawienia porównawcze z jednostkami o rozwoju prawidłowym nie rozwiązują problemu.

W dalszym ciągu odczuwa się brak badań empirycznych, które by rzuciły światło na strukturę osobowości oraz mechanizmy jej funkcjonowania u jednostek upośledzonych umysłowo. Zanim to nastąpi, konieczne jest w procesie rehabilitacji uwzględnienie plastyczności rozwojowej, złożoności i różnorodności cech tych osób, jak też - oderwanie się od tradycyjnego modelu ujmowania ilościowego psychiki upośledzonych umysłowo. Konieczne jest indywidualne podejście do każdego przypadku.

Osobowość osób z niepełnosprawnością intelektualną w świetle teorii psychologicznych

Osobowość osób z niepełnosprawnością intelektualną próbowano wyjaśnić w ramach znanych teorii psychologicznych, takich jak: psychologia postaci, teoria nasycenia korowego, behawioryzm, psychoanaliza, psychologia genetyczna, teorie poznawcze. Oto krótki zarys ujęć osobowości w ramach wymienionych teorii.

Wśród twórców teorii psychologicznych, które znalazły szeroką popularność i zastosowanie także w dziedzinie upośledzenia umysłowego, czołowe miejsce zajmują Kurt Lewin i Jacob Kounin. Uczeni ci nawiązują w swych pracach do kierunku teoretycznego, zwanego psychologią postaci, a jednocześnie kładą nacisk na aspekty psychofizjologiczne. System swój Lewin
określił mianem "teorii pola", twierdząc, że zachowanie jednostki winno być wyjaśnione w świetle wszystkich faktów zewnętrznych i wewnętrznych, jakie się z nim łączą. Mówiąc o tym systemie, używa się także terminu "psychologia topologiczna" - ze względu na tendencję jego twórcy do matematycznego i przestrzennego ujmowania faktów związanych z funkcjonowaniem osobowości.

Z koncepcji zawartych w teorii Lewina i jego bliskiego współpracownika Kounina omówię tylko te, które bezpośrednio dotyczą osobowości osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dla zilustrowania przy pomocy metody topograficznej różnic, jakie istnieją w rozwoju osoby normalnej i upośledzonej umysłowo, wspomniani autorzy posługują się: zróżnicowaniem przestrzennym struktur osobowości i pojęciem granic między nimi oraz sztywnością i przepuszczalnością tych granic. Przyjmują ono, że wraz z wiekiem chronologicznym wzrasta sztywność granic między regionami odpowiadającymi strukturom w osobowości, którą traktują jako system dynamiczny. Wysoki stopień tej sztywności zapobiega wzajemnemu przenikaniu sąsiadujących ze sobą regionów, a w zachowaniu przejawia się w postaci perseweracji, konkretyzmu, stereotypów. Natomiast wraz ze wzrostem wieku umysłowego zwiększa się zróżnicowanie w obrębie osobowości, polegające na wzbogacaniu rozwoju poszczególnych jej struktur. Kounin i Lewin przeprowadzili wiele badań porównawczych nad osobami upośledzonymi umysłowo i normalnymi, uznając za wspólną płaszczyznę odniesienia wyłącznie jednakowy wiek umysłowy. Okazało się wówczas, że stopień zróżnicowania osobowości badanych był wyrównany, natomiast różnili się oni między sobą stopniem sztywności granic w strukturze osobowości.

Do bardzo ciekawych wniosków doszedł Kounin także w pracach nad tzw. współczynnikiem nasycenia się daną czynnością. Badanemu polecono wykonywać określoną czynność (np. rysować jakiś wzór) tak długo, aż uzna ją za skończoną. Następnie eksperyment powtarzano, zmieniając tylko rodzaj czynności.

Kounin obliczył procent współnasycenia za pomocą odpowiedniego wzoru i stwierdził, że współnasycenie było największe u małych dzieci normalnych, a najmniejsze u dorosłych osób upośledzonych. Współczynnik nasycenia, zdaniem Kounina, wiąże się ze wspomnianym wyżej zjawiskiem wzajemnego przenikania sąsiadujących ze sobą struktur osobowości oraz ze zjawiskiem sztywności istniejących między nimi granic. Granice te byłyby zatem mniej sztywne u dzieci normalnych niż u dorosłych osób upośledzonych.

Przeprowadzając omawiane eksperymenty, bada no jednocześnie poprawność wykonania poszczególnych zadań. Wnioski okazały się bardzo interesujące. Osoby normalne popełniały bowiem większą liczbę błędów niż upośledzone w tych zadaniach, które wymagały wprawy.

Inną znaną teorią psychologiczną, która także znalazła zastosowanie w badaniach nad upośledzeniem umysłowym, była tzw. teoria nasycenia korowego, skonstruowana przez W. Kohlera i H. Wallacha. Nawiązuje ona do wzajemnych zależności, jakie istnieją między doświadczeniem jednostki a strukturą i funkcją procesów fizjologicznych, leżących u jego podstaw. Główne twierdzenie tej teorii, wyrażające się w zasadzie "izomorfizmu psychofizycznego", mówi, że spostrzegane przez jednostkę właściwości bodźca mają określoną prezentację w mózgu. Toteż skutkiem zbyt długiego oddziaływania jakiegoś bodźca jest zmęczenie odpowiedniej okolicy kory mózgowej, uniemożliwiające dalszy przebieg procesów nerwowych.

Jeden z głównych zwolenników powyższej teorii, H. H Spitz, pisze, że upośledzenie umysłowe charakteryzuje się powolniejszym przebiegiem zmian elektrycznych, chemicznych i fizycznych w komórkach kory mózgowej. To m.in. tłumaczy fakt, że osoby upośledzone z trudem zmieniają utrwalone nawyki i z trudem przyswajają sobie nowe. Raz bowiem pobudzone komórki potrzebują sporo czasu, aby mogły wrócić do stanu pierwotnego.

Wnioski, jakie Spitz wyciąga z teorii nasycenia korowego, rzutują na wiele sfer życia psychofizycznego osób upośledzonych i znajdują potwierdzenie w sferze spostrzeżeń, uczenia się, rozwiązywania problemów, generalizacji i transpozycji bodźców.

Prace D. O. Hebba także wniosły wiele cennych uzupełnień do naszej wiedzy o strukturze osobowości upośledzonych. Koncepcje tego uczonego zazębiają się z przedstawioną teorią nasycenia korowego. Nawiązując wyraźnie do procesów uwagi, dotyczą one transmisji impulsów elektrycznych z jednej części układu nerwowego do drugiej. Transmisja taka odbywa się poprzez specjalne szlaki nerwowe, które w miarę zdobywania doświadczenia coraz bardziej się integrują. Doświadczenia zmysłowe wiążą się z pobudzeniem receptorów, przekazujących impulsy - za pośrednictwem włókien nerwowych - do komórek znajdujących się w mózgu. Pod wpływem powtarzających się doświadczeń zmysłowych tworzą się w mózgu funkcjonalne jednostki zwane przez Hebba "układami komórek". Układy komórek łączą się z kolei w jednostki funkcjonalne o szerszym zakresie; Hebb nadał im miano "faz sekwencyjnych". Jeszcze bardziej złożoną jednostką aktywności neuronalnej jest "cykl fazy", który integruje wrażenia pochodzące z różnych receptorów. Proces ten prawdopodobnie przebiega w pniu mózgu w wyniku prawidłowego działania tzw. istoty siateczkowatej, kontrolującej śródmózgowie i wiążącej informacje przepływające między okolicami korowymi i podkorowymi mózgu.

Teoria Hebba (uzasadnia ona m.in. ogromną rolę w życiu jednostki wczesnych doświadczeń) zyskuje całkiem nowe oświetlenie dzięki osiągnięciom teorii informacji, która wnosi wiele oryginalnych koncepcji do interpretacji

zjawisk neurofizjologicznych. Warto na przykład odnotować tendencje wykorzystujące zasady współczesnej cybernetyki do programu rehabilitacji osób z brakami w zakresie poszczególnych zmysłów. Istota siateczkowata coraz częściej bywa obecnie uznawana za najważniejszy układ organizujący, ponieważ steruje funkcjami ośrodkowego układu nerwowego. W przypadku osób z poważnym upośledzeniem umysłowym układ ten może być niekiedy uszkodzony, co przejawia się w zaburzonym spostrzeganiu i nieprawidłowym wytwarzaniu odruchów warunkowych i nawyków.

Na uwagę zasługują również niektóre koncepcje psychoanalityczne, mające związek z upośledzeniem umysłowym. Podstawowym brakiem, według E. S. Pearsona, w osobowości upośledzonych umysłowo jest niedostatecznie rozwinięta i zorganizowana funkcja "ego". A że na podstawie "ego" kształtuje się "superego", zatem braki występują także w rozwoju tej funkcji. Normalny rozwój "ego" zakłada możliwość prawidłowego ujmowania rzeczywistości, a ponadto jest podstawą do zaspokajania potrzeb zgodnie z własnymi możliwościami i warunkami otoczenia. Według opinii psychoanalityków, potrzeb dzieci upośledzonych umysłowo, związanych z kształtowaniem się ich osobowości, przez długi czas nie doceniano, np. lekceważono poczucie mniejszej wartości, jakie rodziło się w tych dzieciach na skutek znacznych upośledzeń. Tymczasem, jak wynika z obserwacji zachowania osób upośledzonych wymagają one większego wzmacniania i zachęcania do różnych czynności niż osoby normalne. Jednocześnie bardziej oczekują na przejawy życzliwości ze strony najbliższych oraz tych, z którymi się spotykają w życiu codziennym. Na podstawie okazywanej im sympatii lub dezaprobaty otoczenia tworzą sobie swój własny obraz, od którego często zależy powodzenie całego postępowania rehabilitacyjnego. Brak wiary we własne siły decyduje o tym, że nie chcą podejmować wysiłków, które wcale nie przerastają ich możliwości. W pierwszych latach życia dzieci upośledzone sprawiają swym rodzicom wiele kłopotów. Bywają więc bardzo kochane i zarazem odrzucane. Dochodzi wtedy do częstych zatargów między nimi a rodzeństwem i rówieśnikami. W miarę upływu czasu, gdy dziecko upośledzone staje się członkiem zorganizowanej grupy dziecięcej, nieprawidłowo ukształtowane "ego" nie pozwala mu na odpowiednie przystosowanie się społeczne i uzyskanie poczucia bezpieczeństwa. To z kolei przeszkadza w osiąganiu oczekiwanych przez rodziców i wychowawców sukcesów. Cybernetyczna zasada dodatniego spostrzeżenia zwrotnego zaznacza się tu wyraźnie, szczególnie przy analizie zaburzeń emocjonalnych, występujących u dzieci upośledzonych bardzo często.

Ujęcie behawiorystyczne osobowości osób z niepełnosprawnością intelektualną prezentują C. L. Hull i K. W. Spence nawiązując do procesów uczenia się. Do bardzo istotnych odkryć, dokonanych dzięki wspomnianej teorii, należy stwierdzenie faktu, że osoby opóźnione generalizują bodźce niemal w taki sam sposób jak osoby normalne. Natomiast znacznie gorzej wykonują zadania umysłowe, związane z różnicowaniem. Zdaniem badaczy opierających się na teorii Hulla i Spence'a większy jest również u nich stopień nasilenia leku, mierzony przy pomocy przeznaczonych do tego celu skal. Badania eksperymentalne nad wpływem odwlekania nagrody na skuteczność działania wykazały tylko niewielką przewagę osób normalnych nad upośledzonymi.

Wydaje się niewątpliwie, że lęk przed nowymi i trudnymi sytuacjami, charakteryzujący osoby z niepełnosprawnością intelektualną, poważnie przeszkadza im w opanowaniu nawyk ów będących podstawą dobrego przystosowania się.

Do niektórych zagadnień dotyczących osobowości upośledzonych podchodzono porównawczo, przeprowadzając badania na rozmaitych grupach dzieci. Dość interesujące są wyniki prac E. Ziglera. Obserwował on dzieci żyjące w zakładach i dzieci żyjące w rodzinach. Stwierdził, że dzieci z zakładów dla upośledzonych bardziej dążą do zapewnienia sobie kontaktów z osobami dorosłymi niż dzieci z zakładów normalnych. Jeżeli jednak zetkną się z oznakami nieprzychylnego stosunku do siebie ze strony dorosłych, mogą przejawiać silne reakcje negatywne. Ponieważ dzieci upośledzone stykają się z innymi sytuacjami wzmacniającymi niż dzieci normalne, mają one własną, różniącą się nieci od normalnej, hierarchię czynników wzmacniających. Dzieci upośledzone z zakładów nastawione są na znacznie niższy poziom sukcesów niż dzieci normalne. Struktura motywacji kształtuje się u nich często jako wynik interakcji między doświadczeniem życiowym zdobytym przed przyjęciem do zakładu a skutkami umieszczenia w zakładzie.

Opisane wyżej wpływy i zależności nie zostały jeszcze dokładnie wyjaśnione i wymagają dalszych dociekań. W każdym razie przełamany już został impas w tej dziedzinie, a zainteresowanie problematyką osobowości osób z niepełnosprawnością intelektualną stale wzrasta. Mimo zastosowania do analizy danych eksperymentalnych i sformalizowanych teorii psychologicznych nie udało się dotąd wykryć takich determinantów osobowości, na które zgadzałaby się większość uczonych. Wydaje się także, że dotychczasowe badania, posiadające niezaprzeczalną wartość naukową, wciąż jeszcze są zbyt odległe od potrzeb praktyki klinicznej i pedagogicznej. Należałoby więc w większej mierze skoncentrować uwagę na tych problemach, które wynikają lub bezpośrednio się łączą właśnie z codzienną pracą w zakresie diagnozy, rehabilitacji i poradnictwa dla rodziców dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Pomogłoby to w doskonaleniu metod i form opieki.

Konkluzje wynikające z analizy teorii osobowości osób z niepełnosprawnością intelektualną

Przedstawione w skrócie teorie psychologiczne nie wyjaśniają w sposób pełny problemu osobowości osób z niepełnosprawnością intelektualną. Ich niewątpliwą zaletą jest dostrzeganie tego zagadnienia oraz próba ujęcia teoretycznego. Niestety próby interpretowania osobowości osób niepełnosprawnych intelektualnie w ranach zarysowanych teorii psychologicznych nie są wolne od pewnych ograniczeń. Na przykład w koncepcji K. Lewina występuje szereg niejasności pojęciowych czy też stwierdzeń o charakterze hipotetycznym. Trudno więc uznać tę koncepcję za zadawalającą. Podobnie zarzuty można postawić teoriom psychoanalitycznym, które wyjaśniały w sposób fragmentaryczny zachowanie osób z niepełnosprawnością intelektualną, a także - teoriom behawiorystycznym, charakteryzującym się niekiedy precyzyjnie określonymi pojęciami, ale dotyczącym tylko lżejszych przypadków upośledzenia i wyjaśniającym tylko pewne fragmenty zachowania.

Na podstawie dotychczasowych rozważań można stwierdzić, iż psychologia nie doczekała się jeszcze pełnej i w miarę precyzyjnej teorii osobowości osób z niepełnosprawnością intelektualną. Stworzenie takiej teorii nie jest łatwe, chociażby ze względu na dużą złożoność stanu, jaki stanowi upośledzenie umysłowe. Wydaje się, że wiele cennych informacji może wnieść analiza osobowości tej grupy osób w kategoriach współczesnych koncepcji poznawczych, np. regulacyjnej teorii osobowości Reykowskiego (1975), traktującej osobowość jako centralny system regulujący i integrujący czynności.

Wzajemne zależności osobowości i działania - uwagi końcowe

W niniejszym punkcie postaram się wyjaśnić związki występujące między maksymalnym rozwojem osobowości jednostki z niepełnosprawnością intelektualną, a kryterium efektywności, tzn. właściwościami działania tejże jednostki. Zależność tę S. L. Rubinsztejn wyraża następująco: "Psychiczne cechy osobowości nie są czymś pierwotnym, kształcą się one i rozwijają w procesie działania człowieka. Podobnie jak organizm nie rozwija się po to, aby dopiero później zacząć funkcjonować, lecz rozwija się funkcjonując, podobnie osobowość nie kształci się po to, aby dopiero potem zacząć działać, lecz kształci się, działając w trakcie samej działalności. W działaniu osobowość kształci się, jak i przejawia" (1964). Z wypowiedzi tej wynika, że na podstawie działania możemy wnosić o osobowości. Mówiąc więc o nieadekwatnym działaniu, mówimy jednocześnie o nieadekwatnej osobowości. Działania ludzi, a przez to i ich osobowości są wyznaczone przez ich obiektywne położenie, głównie przez stosunki społeczne. Aby zrozumieć osobę, musimy ją widzieć w całym kontekście sytuacyjnym.

Istnieje jednak zależność odwrotna. Posługując się powtórnie określeniem Rubinsztejna, możemy powiedzieć, że: "Działalność wywodzi się zawsze od człowieka jako osobowości..." (1964). Widzimy, że działanie i osobowość łączy silna zależność dwukierunkowa, co uprawnia do wnioskowania z samego działania o poziomie rozwoju osobowości.

Tak więc właściwości działania muszą mieć swoje odpowiedniki w osobowości osób z niepełnosprawnością intelektualną. Przyjęto je określać pojęciem cechy osobowości. Istnieje wiele definicji tego pojęcia. Zazwyczaj ujmuje się je jako właściwość osobowości, która powoduje, że zachowanie jednostki charakteryzuje się pewną stałością, ciągłością i spójnością. Nie ulega wątpliwości, że taka definicja cechy wygląda bardzo zagadkowo, co zniechęca wielu psychologów do posługiwania się tym pojęciem. Ta zagadkowość spowodowana jest terminem "właściwość". Nie podaje się bowiem, czym ona jest, jakie miejsce zajmuje w psychice, jakie podstawy fizjologiczne posiada.

Zdaniem S. Kowalika (1984), cecha jest krótkim opisem organizacji, specyficznego funkcjonowania wszystkich procesów psychicznych. Określa ona całościowo związki, jakie istnieją między poszczególnymi procesami. Innymi słowy określa współdziałanie tych procesów w regulacji stosunków jednostka - otoczenie.

Utarł się w psychologii pogląd, że mówienie o osobowości w kategoriach cech jest ujmowaniem tejże w sposób statyczny. Przy uwzględnieniu powyższego rozumienia cechy można mówić o osobowości w kategoriach cech tak samo dynamicznie jak w podejściu funkcjonalnym, tzn. rozpatrującym osobowość jako funkcjonowanie procesów psychicznych. Oczywiście wyjaśnienie zachowania człowieka, odwołujące się do cech osobowości, jest w pewnym sensie bardziej "płytkie", ponieważ jest to metoda wyjaśnienia pośredniego. Mówiąc o cesze osobowości jako podstawie zachowania, musimy zawsze pamiętać, że odnosi się ona do procesów psychicznych. Dzięki temu może być wyjaśniona poprzez odwołanie się do tych procesów. W pewnym momencie nasuwa się jednak pytanie, jakie przyczyny skłaniają do korzystania w wyjaśnianiu zachowania z pojęcia cechy. Powiedziane zostało, że tego rodzaju wyjaśnienie ma charakter wyjaśniania pośredniego i tym samy jest mniej zadowalające od wyjaśniania funkcjonalnego. Dlaczego więc można obserwować tak dużą popularność odwoływania się do cech psychicznych, szczególnie w psychologii stosowanej? M. Przetacznikowa (1978) odpowiada

na to pytanie następująco: "Kategoria cechy znajduje dlatego tak szerokie zastosowanie praktyczne, iż jest ona kategorią komunikatywną i - mimo wszelkich obciążeń spowodowanych wieloznacznością określeń atrybutowych - służy dobrze do porozumiewania się psychologa tak z osobą badaną, jak i jej otoczeniem społecznym..."

Cecha wyjaśnia dobrze różnice indywidualne w zachowaniu ludzi. Można podać jeszcze jedną przyczynę popularności w psychologii stosowanej pojęcia cecha. Funkcjonalne koncepcje osobowości na obecnym poziomie ich opracowania nie dysponują wiedzą, która umożliwiałaby rozwiązanie wielu problemów praktycznych. Wiedza o mechanizmach funkcjonowania psychicznego jest fragmentaryczna. Psychologia osobowości nie dysponuje również metodami badawczymi, przy pomocy których, w warunkach praktycznej działalności psychologa, można byłoby te mechanizmy określać. Problemy praktyczne trzeba jednak rozwiązywać, nic więc dziwnego, że korzysta się z koncepcji osobowości, które umożliwiają takie rozwiązania. Należy jednak jeszcze raz podkreślić, że odwoływanie się do teorii cech osobowości w wyjaśnianiu zachowania nie rozwiązuje problemu w sensie teoretycznym. Trzeba systematycznie dążyć do ustalenia, na czym polega organizacja procesów psychicznych, która stanowi podstawę dla danej cechy osobowości.

Na podstawie powyższego wywodu można stwierdzić, że możliwe są dwa sposoby wyjaśniania zachowania człowieka. Pierwszy z nich polega na odwoływaniu się do tzw. teorii dynamicznych osobowości. W tym wypadku wyjaśniamy zachowanie, mówiąc najogólniej, poprzez podanie mechanizmów psychologicznych warunkujących dane zachowanie. Drugi sposób polega na odwoływaniu się do cech osobowości. Jeśli to możliwe, należy wiązać te cechy z procesami psychicznymi, ponieważ cecha to charakterystyczna organizacja procesów psychicznych.

Po tych uwagach, odbiegających wprawdzie od zasadniczego tematu pracy, niemniej bardzo istotnych z punktu widzenia możliwości wnioskowania o optymalnym rozwoju osobowości na podstawie właściwości działania, a tym samym na podstawie cech osobowości, określę te cechy, opierając się na następujących właściwościach działania:
1. umiejętność rozpoczęcia działania z uwagi na istniejące warunki,
2. umiejętność realizowania zadania mimo utrudnień wynikających z obiektywnych warunków,
3. umiejętność realizowania zadania przy współudziale innych osób,
4. umiejętność długotrwałego działania, aby zrealizować zadanie,
5. umiejętność wykonania działań przygotowawczych, aby wykonać zadanie.

Wymienionym właściwościom działania odpowiadają kolejno następujące cechy osobowości:
1. - inicjatywa,
2. - stabilność zadaniowa,
3. - współdziałanie,
4. - wytrwałość,
5. - inteligencja praktyczna.

Przyjąć można, że ta osoba z niepełnosprawnością intelektualną będzie posiadała lepiej rozwiniętą osobowość, której wymienione właściwości działania, będą lepsze. Innymi słowy, w różnego rodzaju działaniach wymagany jest udział wielu rozmaitych procesów psychicznych. Aby działanie było adekwatne, musi nastąpić odpowiednia organizacja tych procesów. Przy badaniu funkcjonowania osób z niepełnosprawnością intelektualną w kilku różnych sytuacjach można wnioskować o poziomie rozwoju ich osobowości.

Oczywiście można mierzyć szereg innych właściwości działania i cech osobowości w zależności od potrzeb i stopnia szczegółowości prowadzonej analizy. Wymienione właściwości dotyczą tylko tzw. formalnego aspektu osobowości. Podobnie należałoby badać treściowy aspekt osobowości, a więc to, co wyznacza kierunek ludzkiego działania, a co T. Tomaszewski (1967) określa jako zadania i potrzeby. Brak opracowań tego zagadnienia w teoriach osobowości osób upośledzonych, jak również trudności ze znalezieniem odpowiednich metod badawczych poważnie komplikują rozwiązanie tego problemu. Nie jest to zresztą zasadniczym tematem niniejszej pracy.

BIBLIOGRAFIA

1. Gałkowski T.: Dzieci specjalnej troski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979,
2. Grzegorewska M.: Uzasadnienie w świetle nauki Pawłowa wartości rewalidacyjnych metod pracy w szkole specjalnej, "Studia Pedagogiczne", Wrocław 1955,
3. Hulek A.: Człowiek niepełnosprawny w rodzinie, Warszawa 1986,
4. Kirejczyk K. (red.): Dzieci opóźnione w rozwoju umysłowym uczęszczające do szkół specjalnych, Warszawa 1960,
5. Kirejczyk K.: Nauczanie dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, Warszawa 1964,
6. Korzeniowski L.: Zarys Psychiatrii, Warszawa 1969,
7. Kowalik S.: Rehabilitacja upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa 1984,
8. Kostrzewski J.: Skala zachowania przystosowawczego dla dzieci, młodzieży i dorosłych, Warszawa 1975,
9. Kościelak R.: Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo, WSiP, Warszawa 1996,
10. Kościelak R.: Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa 1989,
11. Lewin K.: A dynamik theory of personality, New York 1963, w: R. Kościelak: Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa 1989,
12. Marek-Ruka M. (red.): Wybrane zagadnienia z oligofrenopedagogiki, Instytut Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych, Warszawa-Rembertów, 1980,
13. Obuchowaska I., O. W. Owczynnikowa, J. Reykowski (red.): Badania nad osobowością dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1979,
14. Pewzner M. S., Łubowski W. I.: Dynamika rozwoju dzieci - oligofreników, Moskwa 1963,
15. Porębska M.: Osobowość i jej kształtowanie się w dzieciństwie i młodości, WSiP, Warszawa 1982,
16. Przetacznikowa M.: Pojęcie osobowości w psychologii wychowania, Psychologia wychowawcza, 1978,
17. Reykowski J.: Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czynności, w: T. Tomaszewski: Psychologia, Warszawa 1975,
18. Różycka J.: Dziecko o obniżonej sprawności umysłowej, Warszawa 1964,
19. Rubinsztejn S. R.: Podstawy psychologii ogólnej, Warszawa 1964,
20. Suchariewa G. E.: Psychiatria wieku dziecięcego - Klinika oligofrenii, Warszawa 1969,
21. Tizard J.: Różniece indywidualne u osób upośledzonych umysłowo, w: A. M. Clarke, A. D. B. Clarke: Upośledzenie umysłowe, Warszawa 1971,
22. Wallin J. E., Kolstoe O. P.: Specjalne problemy uczenia się i przystosowania dzieci upośledzonych, w: Ch. E. Skinner: Psychologia wychowawcza, Warszawa 1971,

Opracowanie: mgr Barbara Żaczek

Wyświetleń: 8311


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.