Wiktoria Bobak

STRÓJ GÓRALI PODHALAŃSKICH JAKO SPECYFICZNY

WYRAZ EDUKACJI REGIONALNEJ - HISTORIA STROJU.

Wprowadzenie

Podhale jest krainą leżącą w pobliżu Tatr po ich południowej stronie, w górnym dopływie Dunajca. Region ten obejmuje miejscowości położone najbliżej Tatr. Jego powierzchnia wynosi około 1000 km2, a liczba mieszkańców około 150 000. Podhale zaliczane jest do najcenniejszych rejonów w Polsce i w Europie z uwagi na następujące walory:

Zakopane jest najstarszym, największym i najważniejszym ośrodkiem uzdrowiskowym, turystyki i sportów zimowych Podhala. Miasto to liczy około 30 000 stałych mieszkańców. Około 3 000000 turystów rocznie odwiedza to urokliwe miejsce. Jest miastem niezwykłym, położonym u stóp Tatr, jedynego o charakterze alpejskim łańcucha górskiego między Alpami i Kaukazem.

Tatrzańskie szlaki umożliwiają wszystkim obcowanie ze wspaniałą górską przyrodą, poczynając od łatwych tras spacerowych aż po trudne wycieczki w skalne partie gór i sportową wspinaczkę. Liczne i piękne jaskinie są niezwykłą atrakcją dla miłośników świata podziemi. Tatry Wysokie to kraina potężnych, granitowych turni, w Tatrach Zachodnich dominują szczyty o łagodniejszych kształtach i wapienne pięknie rzeźbione skały. W górskich dolinach leżą liczne stawy, najpiękniejszy z nich to Morskie Oko położone w dolinie Rybiego Potoku –imponuje wielkością i wspaniałym otoczeniem.

W Tatrach żyją górskie zwierzęta: niedźwiedzie, rysie, kozice, świstaki. Spotkać można niezmiernie już rzadki okaz orła skalnego jak również wiele charakterystycznych górskich roślin i kwiatów. Na całym obszarze Tatr rozciąga się Tatrzański Park Narodowy, którego zadaniem jest ochrona górskiej przyrody.

Na tatrzańskich polanach znajdują się górskie szałasy , w których do dziś trwa reliktowa gospodarka pasterska.

W Tatrach rozwijają się najnowsze trendy sportów górskich. Amatorzy jazdy na górskich rowerach i lotów na paralotniach znajdują tu wspaniałe warunki do uprawiania swojej pasji, także turyści lubiący piesze wycieczki znajdują w okolicach Zakopanego i na całym Podhala liczne, atrakcyjne trasy, obfitujące w zapierające dech w piersiach widoki.

Zakopane jest również ośrodkiem o bogatej tradycji kulturalnej. Ciekawe

zabytki drewnianego budownictwa, charakterystyczny dla tego miasta styl architektury zwany stylem zakopiańskim, interesujące muzea i galerie sztuki, pozwalają poznać tradycje i współczesność Zakopanego. Zakopane i całe Podhale to region o żywej kulturze ludowej. Co roku odbywa się tu Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich, na którym można podziwiać piękno śpiewu, tańca a także przepięknych strojów regionalnych zespołów ludowych z górskich krain całego świata.

Rozwój Zakopanego, a nawet jego dalsze istnienie, stoją wobec licznych zagrożeń:

  1. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA WYGLĄD STROJU

Położenie geograficzne Podhala charakteryzujące się urozmaiconym typem rzeźby, o sporych różnicach wysokości, determinuje trudne warunki klimatyczne, co z kolei wpływa na możliwości wegetacyjne flory, rodzaj fauny a także charakter gospodarki.

Klimat Podhala ma cechy środkowo-europejskiej strefy klimatycznej, która odznacza się znaczną amplitudą rocznej temperatury, inwersjami termicznymi, letnim maksimum opadowym z przewagą wiatrów zachodnich. W okresie zimowym napływa na ten teren powietrze arktyczne z północy, przynoszące pogodę mroźną o niewielkim zachmurzeniu.

Występują charakterystyczne dla tego regionu wiatry fenowe, zwane tu halnymi, powodujące nagłe zmiany pogody: obfite deszcze w lecie, a odwilże w zimie, oraz gwałtowne spadki ciśnienia atmosferycznego.

Warunki klimatyczne Podhala, jedne z ważniejszych czynników glebotwórczych determinujących kształtowanie się stref glebowo- roślinnych, nigdy nie sprzyjały na tym obszarze prowadzeniu gospodarki rolnej. Gleby Skalnego Podhala należą do brunatno-ziemów górskich leśno-łąkowych, przeważnie ubogich w składniki pokarmowe przyswajalne dla roślin. Wymagały one intensywnego nawożenia, a ich przydatność rolnicza była niska. Stosunkowo duży wpływ na charakter produkcji rolnej miały także niskie temperatury, znaczna ilość opadów i duże różnice termiczne na stokach, w zależności od kierunku ich spadku. Przyczyniły się one w znacznym stopniu do skrócenia okresu wegetacji roślin. Duże obszary zalesienia najczęściej stromych zboczy o lichych glebach, narażonych na erozję, użytki zielone a szczególnie pastwiska i hale wysokogórskie wykorzystywano dla celów hodowlanych.

Szczególnie trudne dla rolnictwa były tereny południowe, graniczące z Tatrami, czyli Skalne Podhale, gdzie ze zbóż uprawiano jedynie owies w związku z tym pasterstwo i przemysł leśny wzięły górę nad rolnictwem.

Prowadzona już w początkach XIX w. uprawa lnu była istotna zarówno dla gospodarstwa domowego, ponieważ ze lnu wyrabiano płótno i olej, jak też stanowiła źródło dodatkowego dochodu. “Szczególnie sprzyja tutejszy klimat uprawie lnu, stąd często widać podczas lata wielkie łany pokryte niebieskim kwiatem tej rośliny, co nadaje właściwy wdzięk tym okolicom”. A. Falniowska- Gradowska pisze z kolei, że “ tkactwo było na Podhalu ważną gałęzią rękodzieła, zajmowano się nim prawie w każdym gospodarstwie sezonowo- zimą, przygotowując płótna, latem – bieląc je i wykańczając”. Wytwarzano zarówno płótna cienkie, jak też grubsze_ pacześne i zgrzebne bardzo gęsto tkane.

Płótno lniane używane było do szycia bielizny osobistej i pościelowej. Z lnianego płótna szyto po uprzednim jego zabarwieniu na ciemny kolor, ubranka chłopięce.

Według informacji uzyskanych od mieszkańców Podhala uprawa lnu zaczęła znikać w latach 60-tych XX w.

Istotną gałęzią gospodarki górali podhalańskich była hodowla inwentarza żywego, przede wszystkim owiec. Z nici wełnianych wykonywano tkaniny, które bywały folowane na sukno. “ Z sukna szyto portki, cuchy, papucie i kapce służące jako powszechnie dostępne okrycie i obuwie, noszone zimową porą”, natomiast przędza wełniana służyła do wyrobu swetrów, skarpet i innych rodzajów dzianiny.

Hodowla owiec przetrwała na Podhalu do dnia dzisiejszego.

Stroje góralskie miały ogromną przewagę nad strojami miejskimi, były bowiem lepiej przystosowane do warunków, klimatu i pracy. Ubiór górali był nie tylko piękny ale i wygodny, ponieważ nie krępował ruchów i przedziwnie uwydatniał zręczność, gibkość i sprężystość sylwetki. Wygodny krój ubioru, jak również i to, że główne jego elementy wykonane były z surowców miejscowych i przez miejscowych rzemieślników , w dużej mierze przyczyniły się do tego, że strój ten przetrwał wieki. Głównym zadaniem odzieży była ochrona organizmu przed szkodliwymi wpływami atmosferycznymi a strój ten był najlepiej dostosowany do miejscowych warunków klimatycznych.

W górach gdzie w ciągu ośmiu miesięcy leży śnieg , a w lecie turnie i żleby pokryte są lodem i śniegiem, biała barwa stroju góralskiego harmonizuje z naturą. Barwa ta odpowiada także warunkom klimatycznym. W miejscowościach położonych wysoko ubranie musiało chronić przed szkodliwym działaniem promieni. Rolę tę dobrze spełniał biały kolor tkaniny.

Charakterystyczną cechą Podhala jest niskie stosunkowo ciśnienie powietrza, znaczne natężenie promieniowania, niska temperatura powietrza, wielkie wahania jej z dnia na dzień, znaczna wilgotność powietrza, duża ilość opadów w lecie oraz silne wiatry.

Mężczyźni na Podhalu, większą część dnia spędzali w górach, trudniąc się pasterstwem, rolnictwem, pracą w lesie oraz przewodnictwem. Wobec czego stale narażeni byli na ujemny wpływ szkodliwych czynników atmosferycznych.

W związku z tym ubranie górali spełniało takie warunki jak:

Reasumując wyniki można twierdzić, że strój górali podhalańskich pomimo pewnych braków, doskonale dostosowany był do miejscowych warunków klimatycznych i życiowych, wobec czego zupełnie zasługuje na dalsze zachowanie go i propagowanie wśród miejscowej ludności.

Ubranie Podhalan i sąsiadującymi z nimi górali dalszych okolic Karpat zachowało się jako jedno z nielicznych wyjątków. Zachowanie się stroju górali podhalańskich jest tym ciekawsze, bo górale ci nie są odcięci od świata ponieważ mają stały kontakt z mieszkańcami wielkich miast.

Pewną, acz niewielką rolę odgrywa propagowanie tego malowniczego stroju przez pewne czynniki krajoznawcze i narodowe a z drugiej strony przywiązanie górali do tego stroju. J. Kantor na początku wieku pisał – “może żaden z naszego ludu nie kocha tak rodzinnego stroju, jak nasz Podhalanin...”.

Ubiór ludowy, a szczególnie jego odświętna forma, przekazywał w sposób niewerbalny wiele informacji dotyczących jednostki. Na jego podstawie można było określić przynależność regionalną a także wioskową, stan cywilny, majątkowy, również wykonywany zawód. Po pewnych, nieraz drobnych elementach, można było odczytać role pełnione przez poszczególne osoby w trakcie odbywających się uroczystości np. w czasie wesela wyróżniali się strojem m. in. pytace, biali drużbowie, starosta i oczywiście para młodych.

W stroju prześledzić też można na przestrzeni lat zjawisko mody. Zależnie od kierunku kontaktów, jakie Podhalanie utrzymywali ze światem zewnętrznym, zmieniały się pewne elementy stroju i moda na nie. Do około połowy XIX wieku niemal cały strój wykonywany był z miejscowych surowców takich jak: płótno lniane samodziałowe i sukno z wełny owczej. W drugiej połowie XIX wieku wiele samodziałowych elementów stroju zastąpiono wyrobami pochodzenia fabrycznego.

Największy rozkwit rzemiosła wiejskiego na Podhalu, związanego z wyrobem ubiorów ludowych przypadł na przełom XIX i XX wieku natomiast kożusznictwa dopiero w okresie międzywojennym.

Coraz większy napływ materiałów fabrycznych, gotowej odzieży, a także wysokie ceny stroju ludowego sprawiły, że ludność Podhala w coraz szybszym tempie rezygnowała z noszenia ubiorów ludowych. Zaczynały one pełnić głównie funkcje ubioru odświętnego.

Po pierwszej wojnie światowej, wyraźnie zmienił się wygląd stroju ludowego. Na strój kobiecy zdecydowany wpływ wywarł strój krakowski oraz moda miejska, natomiast w męskim zaobserwowano proces wymiany elementów tradycyjnych na miejskie.

W okresie romantyzmu, a później pozytywizmu, zwrot ku ludowi i jego kulturze objawiał się m. in. w noszeniu stylizowanych strojów ludowych na różnego rodzaju zabawach, balach i maskaradach. Wiele osób odwiedzających Zakopane już z końcem XIX wieku nosiło elementy stroju góralskiego np. serdak, kożuch, korale chustki a także kapelusze z kostkami.

W walce o stworzenie polskiej mody i stroju narodowego od początku wskazywano na sztukę ludową jako źródło inspiracji. Już w latach 90. XIX wieku starano się lansować materiały, hafty i koronki wykonane bezpośrednio przez twórców ludowych.

Rozpowszechnienie idei stylu zakopiańskiego na początku XX wieku pociągnęło za sobą konkretne projekty stworzenia narodowej mody z wykorzystaniem wzorów sztuki podhalańskiej. Pierwszy model sukni w stylu zakopiańskim pojawił się na I i II Wystawie Towarzystwa Polska Sztuka

Stosowana w Krakowie w 1902 roku obok dekoracyjnych tkanin, haftów, koronek i biżuterii zdobionych motywami podhalańskimi zaprojektowanymi m. in. przez Witkiewicza.

Jednak licznie podejmowane próby stworzenia i upowszechnienia strojów nawiązujących do wzorów ludowych nie powiodły się z powodu powszechnej akceptacji w Polsce wzorów mody zachodnioeuropejskiej. Podczas gdy elity usiłowały wprowadzać elementy ubioru ludowego do ogólnonarodowego, na wsi stroje zaczęły ulegać zmianom, podporządkowując się modzie miejskiej.

Wielu górali wyjeżdżało do Stanów Zjednoczonych z konieczności aby wspomóc rodziny finansowo. Wracali do domów przywożąc różne nowości, często także w dziedzinie ubioru. Wielu jednak powracało do tradycyjnego stroju. Liczna grupa górali zamieszkująca na stałe w Stanach nie wyparła się swej tożsamości kulturowej. Chrzty, pogrzeby i śluby urządzane są na sposób podhalański. Obowiązuje strój góralski i podhalańska muzyka. Z licznych przekazów, również reporterskich wynika, iż właśnie Polonia Amerykańska szczególnie pięknie zapisała się i zapisuje w zachowaniu tradycyjnego stroju góralskiego.

Noszenie go przez górali w Stanach miało swój wpływ na strój ludowy w kraju. Z jednej strony noszenie go przez krewnych w tak odmiennych warunkach budziło dumę, z drugiej kłopoty związane z niedoborami różnych elementów na rynku krajowym spowodowało napływ, głównie tkanin i pasmanterii, z zagranicy.

  1. UWARUNKOWANIA I PRZEMIANY ZACHODZĄCE W STROJU

Strój męski

Najważniejszym surowcem z którego wykonywano elementy stroju męskiego było sukno. Otrzymywano je z wełny owczej mytej, ale nie pranej, zawierającej znaczne ilości tłuszczo- potu, co zwiększało jej właściwości cieplne, a równocześnie w większym stopniu chroniło przed wilgocią. Z sukna szyto portki, białe i czarne cuchy, ze skór serdaki, kożuchy, kierpce i opaski. Koszule wykonywano z samodziałowego płótna, pozyskiwanego najczęściej w ramach własnego gospodarstwa. Całość uzupełniały kamizelki, bluzki oraz kapelusze.

Główne elementy męskiego ubioru stanowiły białe portki z parzenicami, lniana koszula ze stonikiem, ozdobiona białym haftem płaskim oraz czarny kapelusz z kostkami na czerwonym rzemyku.

Portki góralskie stanowiły najbardziej charakterystyczny i trwały element stroju góralskiego szyto je z białego sukna własnej roboty. Były obcisłe, węgierskiego kroju i posiadały mniej lub więcej opięte nogawki. Początkowo były gładkie, białe i nie posiadały żadnych ozdób. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku nastąpiła moda zdobienia nogawek oblamkami

(czarnymi lub granatowymi), następnie zaczęto obszywać przypory ozdabiając je w kolorze czarnym i czerwonym. W okresie międzywojennym można było jeszcze spotkać starszych gospodarzy w tak zdobionych portkach. W początkach XX wieku wyszycie rozbudowało się do formy zwanej parzenicą lub cyfrą, w której wzbogaceniu uległa zarówno kolorystyka jak i ilość elementów zdobniczych. Z tego okresu pochodzą wyszycia w trzech kolorach: czarnym, czerwonym i zielonym. Haft ten określano mianem sabałówek. W pierwszej połowie XIX zmienił się nieco kształt spodni, ale nie ich krój, dół nogawek wydłużył się i zwęził nieco w okolicy kostki. Z początku XX wieku utrwaliły się dwa sposoby noszenia nawłoków – pod spodniami i na zewnątrz. Na nogi owinięte płóciennymi onucami zarówno mężczyźni jak i kobiety zakładali kierpce. Pierwsze kierpce wykonane były z jednego kawałka wołowej lub świńskiej skóry lecz już w okresie międzywojennym zaczęto je zelować, a w kobiecych dodawać nawet niewielki obcas. W tym czasie zdobienie wzorem stempelkowym ulega wzbogaceniu i zostaje uzupełnione o metalowe ćwieczki.

Do spodni zakładano białą koszulę wykonaną z samodziałowego płótna. Była to koszula tak zwana wałaska, o kroju podłużnego poncho bez kołnierza, krótka, sięgająca zaledwie do pasa, o szeroko zakończonych rękawach Na przełomie XIX i XX wieku uległ zmianie krój koszul, rękaw uległ zwężeniu i został ujęty w oszewkę. Z czasem wprowadzono kołnierzyk. Koszulę noszono wpuszczoną do spodni, jedynie pasterze nosili wyrzuconą na wierzch.

Koszule przy rozporku pod szyją spinano metalową spinką, najczęściej o kształcie smukłego rombu, ozdobionego motywem ażurowym. Wykonywano je przeważnie ze stopu mosiądzu i miedzi. Starsze spinki wytwarzano metodą odlewania (tzw. lanki), późniejsze wycinano i ozdabiano ornamentem stempelkowym. Dodatkową ozdobę stanowiły metalowe łańcuszki z mosiężnymi kulkami lub kolorowymi, szklanymi koralikami. Po środku zawieszony był przekolac do fajki.

Głowę przykrywali mężczyźni czarnym kapeluszem, w którym szerokość ronda i wysokość główki ulegała zmianie. Początkowo ozdabiano go łańcuszkiem a później muszelkami na czerwonym rzemyku. Kapelusz kawalerów ozdabiany bywał zatkniętym za rzemyk czarnym piórkiem cietrzewia lub orła.

Wierzchnie odzienie męskie stanowiła cucha. Był to rodzaj sukiennego płaszcza w kolorze brunatnym lub białym. Czarne cuchy sięgały prawie do kolan, zdobienie ich stanowiło obszycie czerwonymi sznurami kręconymi z włóczki. Sznurki te przyszywano od samego dołu przodem, lewą stroną do góry. Na końcach i pośrodku kołnierza wykonywano półkółeczka i dalej schodziły wzdłuż prawej poły aż do pasa. Kołnierz przyozdabiał podwójny lampas, zaś rękaw pojedynczy, złożony z dwunastu sznurów. Pod szyją spinano cuchę metalowym łańcuszkiem lub skórzanym rzemykiem. Czarne cuchy noszono ubierając na ręce. Krótkie cuchy szyto z białego sukna . Oba rodzaje cuch szyte były z samodziałowego sukna przez wiejskich krawców. Ich krój był różny i nie ulegał zmianie, Wahaniom ulegała jedynie długość. Rozwój zdobień zapoczątkowany z końcem XIX wieku doprowadził do rozbudowania zarówno ornamentu jak i kolorystyki. Cuchy początkowo nie zdobione, zaczęto obszywać lamówkami skręconymi z wełny. Obrzeża z czasem zostały ozdobione naszyciami z zielonego sukna. Białą cuchę noszono wyłącznie zarzuconą na ramiona (na bajtas). Związany rękaw służył do noszenia potrzebnych przedmiotów np. tytoniu lub gęśli. Motywy hafciarskie , złożone z kwiatów pojawiły się na nich dopiero w XX wieku.

Czarne kamizelki szyte na wzór garniturowej zaczęły się pojawiać w stroju męskim w drugiej połowie XIX wieku. Noszono je na koszulę, lub wkładano pod serdak i cuchę.

Bluzka o kroju wywodzącym się z austriackiego munduru wojskowego noszona była powszechnie na przełomie XIX i XX wieku. Szyto je przeważnie z czarnego lub granatowego fabrycznego sukna lub gabardyny, wkładano na białą koszulę, noszono również pod serdakiem lub cuchą. Zarówno latem jak i zimą górale nosili serdak. Stanowił on niezbędny element stroju góralskiego i każdy zamożniejszy gospodarz uważał za punkt honoru posiadania go.

Na przełomie wieków przyjęła się moda na kożuszki sprowadzane ze Słowacji zwane węgierskimi, farbowane na brązowo, zdobione rozbudowaną aplikacją z safianowych skórek .Na początku XX wieku nastąpił rozkwit miejscowej ich produkcji. Jeszcze w drugiej połowie XIX wieku jako zimowe okrycie noszone były kożuchy białe, ze skór nie strzyżonych. W początkach XX wieku były już rzadkością i ustąpiły miejsca brązowym kożuchom zdobionym oprymą z czarnego baranka i kolorowymi haftami oraz aplikacjami. Bogactwo właściciela przejawiało się w rodzaju, szerokości i jakości obszyć (np. karakułem), inne elementy były w tym przypadku mniej istotne. Zmianie uległa kolorystyka kożuchów od jasno do ciemnobrązowego, oranż, oliwkowy i seledyn.

Całość stroju męskiego uzupełniały trzy rodzaje pasów: zwykle rzemienne przewlekane przez zagibek w portkach, pasy szerokie na trzy palce ozdobione metalowymi guzikami, oraz szerokie na trzy cztery sprzączki pasy zwane opaskami, pasami zbójnickimi albo bacowskimi. Paski zdobione metalowymi guzikami miały około 2m długości. Pasy z metalowymi guzikami noszone były od święta, opaski zamożniejsi gospodarze.

Z elementów uzupełniających wymienić należy skórzane torby pasterskie oraz ciupagi zarówno te użytkowe (rąbanice) jak i odświętne.

Charakter stroju męskiego wykazuje silne powiązania z ubiorami górali w całym łuku Karpat. Odzież odświętna przetrwała w stosunkowo mało zmienionej formie, zarówno gdy idzie o materiał stosowany do wykonywania poszczególnych elementów jak i o krój.

Podhalański strój męski był bardziej zachowawczy a przez to i archaiczny w porównaniu z kobiecym. Zmianom ulegały cechy drugorzędne stroju czyli zdobienia, które od przełomu wieków zaczęto wzbogacać zarówno w formie jak i w kolorystyce.

Strój damski

Strój kobiecy był zawsze bardziej podatny na zmiany i wpływ mody, podobnie zresztą jak i współcześnie. W połowie XIX wieku w skład ubioru kobiecego wchodziły takie elementy jak: koszula perkalowa bez kołnierza, wycięta na piersiach i plecach, ściągnięta sznureczkiem, rękaw szeroki marszczony, obszyty i związany czerwoną wstążeczką, gorset wcięty, najczęściej zielony, lamowany po brzegach, zapinany na haftki, spódnica suto marszczona, często z perkalu w kwiaty, na niej muślinowy fartuszek. Uzupełnienie stanowiły żółte buty , na szyi błyskotki i ozdoby, na głowie lub na ramionach rąbek muślinowy spływający aż do ziemi.

W drugiej połowie i pod koniec XIX wieku do Zakopanego zaczęli coraz liczniej przyjeżdżać kuracjusze. Wzmożone kontakty z mieszkańcami miast, otarcie się o różnego rodzaju nowości nie pozostało bez wpływu na kulturę miejscowej ludności. Góralki zaczęły się stroić w kostiumy szyte z jednego rodzaju materiału. Były to lata znacznych przeobrażeń w stroju kobiecym.

Rozwinął się ręczny haft biały i kolorowy, coraz bardziej dostępne stały się materiały fabryczne. Upowszechniły się tzw. wizytki-luźne bluzki, prostego kroju noszone w zestawieniu z kopiastymi, długimi sięgającymi do kostek spódnicami , szytymi z różnego rodzaju tkanin (od cienkich perkali latem do grubych wełen zimą). Ozdabiano je często poprzez naszycie dołem kolorowych taśm. Dół spódnicy zabezpieczano przed wytarciem naszywając specjalną taśmę z tzw. szczoteczką. Pod spódnicą noszono płócienne fartuchy. Był to rodzaj szerokiej halki , wyciętej dołem w zęby, zdobionej haftem białym ażurowym do 1/3 wysokości.

Przed I wojną światową upowszechniły się szeroko tybetowe spódnice, do których noszono białe bluzki. Szyto je z dużymi kryzami, rękawami ujętymi w mankiet, a ozdobę ich stanowił biały haft angielski. Modne stały się aksamitne gorsety zdobione cienką tasiemką w różnych kolorach. Upowszechniać się zaczęły motywy roślinne lilii złotogłowia, szarotki, chryzantemy i dziewięćsiła.

Wierzchnie odzienie kobiet stanowiły serdaki i białe kożuszki wyglądem zbliżone do męskich. Rodzaj aplikacji i haftu nie był uwarunkowany zamożnością ani zajmowaną pozycją w hierarchii społecznej. Bogactwo podobnie jak w kożuchach męskich, przejawiało się głównie w szerokości i jakości obszyć. Całość stroju uzupełniały chusty lekkie tybetowe i jedwobki o błyszczących wzorach osłaniające głowę, a także kaźmiyrkule, grube chusty kraciaste, wełniane noszone na ramiona a w czasie zimy i niepogody całą postać.

Ilość posiadanych chustek zależała od zamożności kobiety. Kolor noszonych chustek dopasowywano do wkładanego stroju, z drugiej zaś strony do rodzaju odbywającej się uroczystości. Pogrzeb, adwent, Wielki Post nakładał obowiązek noszenia zarówno ubrania jak i chustek w kolorach ciemnych (czarny, zielony i granatowy) i mniej okazałych. Natomiast wesela, Boże Ciało, pasterka, procesje, odpusty pozwalały na strojenie się w najpiękniejsze, o żywej tonacji stroje, chustki i korale. Waga korali i liczba wojek zależała od zamożności kobiety. Często ze środka wyciągano najpiękniejsze okazy aby zrobić z nich pierścionek i kolczyki. Dokładano wielu starań aby dziewczęta posiadały prawdziwe korale. Wojki korali ujęte były na końcach w metalowe kółka, które wiązało się wstążką w takim kolorze, jaką zasznurowany był gorset.

Rozpowszechnione były i są korale sztuczne z rozmaitego rodzaju mas lub szkła. Kupuje się je dzieciom, noszone są także przez mniej zamożne kobiety.

Uczesanie kobiet było proste, gładko zaczesane z przodu do tyłu i zaplecione w warkocz.

Kobiety powszechnie nosiły kierpce podobne do męskich, wiążąc je na płóciennych onuckach. Z początkiem XIX wieku zaczęły wchodzić sznurowane buty, półbuty, kamaszki na obcasie noszone początkowo tylko na większe okazje. Na nogi kobiety wkładały tzw. strympfle, były to pończochy sięgające powyżej kolan, zabezpieczone u góry gumą.

W połowie XI wieku kobiecy strój góralski wzbogacił się, zarówno dzięki wykorzystaniu nowych tkanin i ozdób, ulegając wpływom mody krakowskiej.

Tradycyjny zestaw stroju kobiecego to haftowana biała bluzka, gorset, spódnica tybetowa oraz kierpce. Rozpowszechnił się także i cieszy wielką popularnością, aksamitny gorset z takąż spódnicą, ozdobione bogato wielobarwnym, a niekiedy nawet złotym lub srebrnym haftem z koralików, cekinów i nici.

Podstawowym elementem stroju kobiecego jest nadal biała bluzka z kryzą, szerokim rękawem zdobiona coraz to bogatszym haftem angielskim. Zapinana z przodu na guziki lub zatrzaski, mankiety zmarszczone na gumce i ozdobione kryzą. Rozwija się i wzbogaca haft, przyjmując najefektowniejszą formę na rękawach. Najpopularniejsze wzory stanowią róże, lilie a w szczególności parzenice.

Fartuch noszony pod spódnicą został zwężony , bardziej dopasowany w biodrach aby podkreślić smukłość sylwetki.

Główne zmiany jakim podlegają spódnice to długość, szerokość, kolor tła i wzoru. W latach 70. była moda na krótsze spódnice sięgające do linii kolan. Obecnie wraca moda na spódnice długie sięgające do linii kostek.

Krój gorsetów nie uległ zmianie. Dopasowane, półokrągło wycięte pod szyją, sięgające do talii, posiadają kaletki wydłużone w szpic. Z przodu gorsety sznurowane są i wiązane na linii talii na dużą kokardę z szerokiej na 3-4 palce wstążki. Aksamitne gorsety zaczęto ozdabiać koralikami i cekinami, układając wzory roślinne. Najczęstszy jest motyw dziewięciornika który zastąpił właściwie całkowicie wzór lilii złotogłowia, szarotek czy gałązek chryzantem.

Gorsety stanowią element stroju noszony przeważnie przez panny i młode mężatki. Starsze kobiety zakładają go znacznie rzadziej. Strój przynależny ich wiekowi stanowi ubranie góralskie ( wizytka i spódnica), często uszyte z tego samego materiału, ozdobione kolorowym haftem płaskim.

Uzupełnienie a także ozdobę stanowią różnego rodzaju chustki (do dziś wiele kobiet przestrzega dawnego zwyczaju noszenia chustek w kolorze zgodnym z wymogami danego święta kościelnego - w Boże Narodzenie i Wielkanoc o tle białym, w św. Szczepana i Trzech Króli czerwonym).

Obecnie powróciły do mody kierpce farbowane na czarno, onuce zastąpiono białymi, wełnianymi skarpetami.

Istotne zmiany nastąpiły w kobiecym uczesaniu. W latach 70. XX wieku dziewczęta zaczęły początkowo ścinać grzywki, potem obcinać włosy na krótko. Wiązało się to przede wszystkim z podejmowaniem pracy zarobkowej w mieście, chęcią nadążenia za obowiązującą modą, nie wyróżnianiem się a także wygodą.

Strój dziecięcy

Informacje na temat ubioru dzieci są nieliczne, gdyż był on przeważnie prosty, skromny i rzadko zdobiony. Nie przywiązywano do niego większej uwagi, był jednak marzeniem każdego dziecka. Często ubrania dziecięce wykonywano ze starych ubiorów dorosłych. Dopiero pójście do szkoły nakładało obowiązek posiadania przez chłopców spodni. Często szyto je z samodziałowego, farbowanego płótna. Pierwsze haftowane portki kupowano w wieku młodzieńczym, stanowiły one odznakę dojrzałości.

Niektóre elementy stroju takie jak gorsety czy korale przekazywane były z pokolenia na pokolenie, natomiast panny z mniej zamożnych domów pracowały jako służące, gdzie część zapłaty uiszczana była w postaci elementów ubiorów.

Zarówno rodzice jak i młodzi dokładali wszelkich starań, aby przed ślubem uzupełnić zestaw elementów wchodzących w skład stroju. Na podstawie ilości i jakości posiadanego ubioru, a szczególnie jego form odświętnych określić można było stan majątkowy młodego człowieka.

Stosunek do ubiorów dziecięcych uległ zmianie. Dzieciom sprawia się ubiór bardzo kosztowny, w którym zarówno fason jak i rodzaj tkaniny z jakiej został wykonany zgodny jest z najnowszymi trendami mody. Uznawany jest powszechnie za piękny, elegancki i powszechny.

Należy podkreślić iż niewątpliwie duży wpływ na stosunek młodzieży do stroju mieli i mają nauczyciele i duchowieństwo. Poprzez propagowanie i wzywanie do noszenia stroju z okazji różnych uroczystości przyczyniają się do podtrzymywania i kontynuowania tradycji.

ZAKOŃCZENIE

Edukacja regionalna umożliwia młodemu pokoleniu pełne poznanie własnej kultury, wydobycie wartości tkwiących w regionie a także kształtowanie świadomości i powinności wobec Ojczyzny.

Istnieje potrzeba dążenia do tego, aby dzieci i młodzież umiłowały swoje najbliższe środowisko i doceniły jego wartość kulturową. Przecież najbliższe otoczenie człowieka jest światem ogólnoludzkim, w którego przestrzeni dokonuje się jego rozwój.

Istotą edukacji regionalnej jest powrót do źródeł kultury, doboru wartości i treści regionalnych, dokonanych przez samych zainteresowanych celem przekazania ich następnemu pokoleniu.

Zadaniem edukacji regionalnej jest przekaz dziedzictwa kulturowego danego regionu. Uczniowie powinni posiąść możliwie najszerszą wiedzę a także przeświadczenie o roli jaką spełnia kultura regionalna. Świadomość ta może uchronić przed wpływem kultury masowej i jej ujemnymi skutkami.

Poznanie tradycji i obyczajów własnego regionu ułatwia wzajemne kontakty międzyludzkie, daje poczucie więzi społecznej i zaspokaja potrzebę bezpieczeństwa, dlatego przekazywanie dziedzictwa kulturowego powinno odbywać się od wczesnego dzieciństwa.

Mój referat zawiera informacje o stroju regionalnym górali podhalańskich, który jest dokumentem wiekowej kultury, świadectwem odrębności narodowej a także dorobkiem artystycznym ludu podhalańskiego. Propagowanie tego pięknego stroju daje mu szansę przetrwania.

Słownik wyrazów podhalańskich

bluzka góralska – rodzaj męskiego okrycia wierzchniego, którego fason wywodzi się z munduru armii austriackiej

ciupaga – laska góralska z toporkiem o zdobionym trzonku

cucha – wierzchnie męskie okrycie z białego lub czarnego sukna

cyfrowane portki – białe spodnie wykonane z sukna, zdobione kolorowym haftem

jedwobka – chustka jedwabna z matowo – błyszczącym wzorem

kaletki – patki naszyte dołem gorsetu

kaźmierkula – gruba wełniana chusta noszona na ramionach

kierpce – rodzaj obuwia (damskiego i męskiego), wykonanego z jednego kawałka skóry

kistka – pomponik z włóczki, zdobiący dolne rozcięcie nogawki w spodniach

korpac- rodzaj bata

kostki – białe muszelki zdobiące główkę kapelusza

lanka – odlewana spinka

na bajtas – zarzucona na ramiona (np. cucha)

nawłoki – czarne sznurki z wełny służące do wiązania kierpcy

oblamki – lamówki

opasek – szeroki, skórzany pas, zapinany z przodu na 3-4 sprzączki, często zdobiony bogatym wzorem stempelkowym

opryma – obszycie, lamowanie futerkiem

paczesne (płótno) – rodzaj grubszego gatunku płótna

parzenica – wielobarwna ozdoba w kształcie serca, haftowana na portkach

piórko – dawniej bukiet wykonany z gałązek świerka, symbol stanu kawalerskiego, zakładany na kostki kapelusza; obecnie jest to ptasie pióro (orle, bażancie) , pełniące taką samą funkcję

portki – spodnie męskie uszyte z mocno sfolowanego białego sukna

prowda – naszywka na koszuli męskiej u dołu rozcięcia na piersiach

przekolac – element spinki góralskiej służący do czyszczenia fajki

przypory – rozcięcia w górnej części męskich portek (rozpory)

pytac – drużba, mężczyzna żonaty, zapraszający gości na wesele, wyróżniał go strój oraz posiadany atrybut (korpac)

rąbanica – siekierka do rąbania drewna

sabałówki – rodzaj haftu na spodniach (parzenicy w trzech kolorach)

serdak – krótki kożuszek bez rękawów (męski i damski), lamowany futerkiem, zdobiony haftem i aplikacją

skrzale – rondo kapelusza

smatka – chustka wiązana na głowie

sol – chustka z frędzlami złożona wzdłuż

spinka – metalowa zapinka służąca do spinania męskiej koszuli pod szyją

strzępki – frędzle

strympfle – pończochy sięgające powyżej kolan

wizytka – kobieca bluzka zapinana z przodu, wypuszczona na wierzch

wojka – nitka np. korali

zagibek – założenie materiału

 

 

 

 

LITERATURA

  1. W. Antoniewicz, Metalowe spinki góralskie, Prace Komisji Etnograficznej Polskiej Akademii Umiejętności, Kraków 1928.


  2. W. Bobak, Wykorzystanie niekonwencjonalnych źródeł energii na przykładzie Stacji Geotermalnej w Bańskiej, Praca dyplomowa, Akademia Pedagogiczna im KEN, Kraków 2001.


  3. H. Błaszczyk – Żurowska, Kultura ludowa Podhala, wyd. Muzeum Tatrzańskie, Zakopane 2000.


  4. H. Błaszczyk-Żurowska, Najstarsze fasony podhalańskich gorsetów, Rocznik Podhalański, Zakopane 1997, t. 7, s.203-232.


  5. H. Błaszczyk-Żurowska, Dawny kobiecy strój góralski na Podhalu, Komunikat na marginesie wystawy “Czas stroju podhalańskiego”, zorganizowanej w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem, t. 71, s. 245-253.


  6. A. Falniowska-Gradowska, Zarys dziejów do1945 r., w: W okresie staropolskim, red. F. Kiryk, Kraków 1997, s. 57.


  7. T. Galarowski i R. Kostuch, Krajobraz i rolnictwo w górach, PAN, Kraków 1980.


  8. W. Gądzikiewicz, Strój górali podhalańskich pod względem higjenicznym, Skład w księgarniach Gebethnera i Wolffa, Warszawa 1926.


  9. A. Górecki, B. Petryszak, J. Wasilewski, Przyroda, człowiek i jego działalność, w: Karpaty polskie, red. J. Warszyńska, Kraków 1995, s. 95-115.


  10. K. Hermanowicz-Nowak, Strój ludowy, w: Podhale – tradycja we współczesnej kulturze wsi, red. D. Tylkowa, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Kraków 2000, s. 245-303.


  11. J. Kantor, Lud Podhala, Czarny Dunajec 1912.


  12. A. Kowalska – Lewicka, Ubiór górali podhalańskich w początkach XIX wieku, “Wierchy”(1976).


  13. M. Krupa, Zakopane miasto Uniwersjady, Wydawnictwo Parma Press, Warszawa 1993.


  14. U. Lehr i D. Tylkowa, Wiadomości o regionie, w: Podhale – tradycja we współczesnej kulturze wsi, red. D. Tylkowa, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Kraków 2000, s. 11-20.


  15. J. Olejnik, Wpływ turystyki na tradycyjną kulturę wsi w rejonie Wysokich Tatr (strój ludowy), Etnografia Polska, 1969, t. 8, z. 2, s. 217 – 245


  16. Z. I W. H. Paryscy, Wielka Encyklopedia Tatrzańska, Poronin 1995.


  17. J. Pieniążek, O ginącym stroju ludowym i ostatnich jego wytwórcach, Kraków 1934.


  18. T. Seweryn, Parzenice góralskie, Wydawnictwo Muzeum Etnograficznego w Krakowie, nr 2, Kraków 1930.


  19. P. Skawiński, Zamieranie drzewostanów w Tatrach pod wpływem zanieczyszczeń powietrza, w: Ochrona Tatr w obliczu zagrożeń, red.W. Cichocki, Wydawnictwo Muzeum Tatrzańskiego, Zakopane 1993, s. 85-86.


  20. E. Starek, Ubiór pasterzy podhalańskich, w: Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, red. W. Antoniewicz, Wrocław 1967, t.7, s.45-63.


  21. S. Trebunia – Staszel, Znaczenie i funkcja stroju podhalańskiego we współczesnym życiu mieszkańców Podhala, “Wierchy”61(1995), s. 125 – 142.


  22. S. Witkiewicz, Pisma tatrzańskie, t.1, Kraków 1963.


  23. L. Zejszner, Podhale i północna pochyłość Tatrów czyli Tatry Polskie, “Biblioteka Warszawska”(1849), t. 1(33), s. 57 – 91, 535 – 568.


  24. L. Zejszner, Kożuszki białczańskie, Przyczynek do dziejów drobnego przemysłu ludowego na Podhalu, Rocznik Podhalański, t.3, s.353-363.