• Mapa komunikacji w klasie.

Każdy rysuje strzałki od siebie do wszystkich uczniów z klasy. Każdy może wykonywać to ćwiczenie na swojej własnej kartce, nie na jednym wspólnym plakacie. Potem dyskutujemy nad uzyskanym obrazem. Próbujemy znaleźć przyczyny takiego, a nie innego stanu. Zastanawiamy się, co zrobić, aby polepszyć kontakty z niektórymi osobami. To ćwiczenie może nam podpowiedzieć, gdzie relacje pomiędzy uczniami muszą ulec zmianie, kto powinien skontaktować się z psychologiem, itp.

• Kto mnie tak opisał?

Grupa zbiera się w kole. Jeden ochotnik opuszcza pomieszczenie, a pozostałe osoby formułują różne pozytywne opinie na temat jego osoby. Zapisujemy je na papierze. Zapraszamy ochotnika do klasy. Ma on zgadnąć. Kto mógł być autorem każdego z wypisanych zdań .Uczniowie wypowiadają się, dlaczego przedstawiali takie a nie inne zdanie o koledze. Ćwiczenie można powtórzyć kilka razy.

• Cechy dobrego mówcy, słuchacza, rozmówcy.

Uczniowie pracują w grupach lub indywidualnie. Wypisują cechy dobrego mówcy, dobrego słuchacza, dobrego rozmówcy. Tworzą listę cech ideału. Następnie wypisują cechy, które posiadają i te, których im brakuje. Zastanawiają się, w jaki sposób pracować nad sobą, aby zbliżyć się do ideału.

• Klasowy mistrz komunikacji.

• Butelka.

SYMP A TYCZNA

UCZYN N A

M I ŁA

WR A ŻLIWA

• Tańce integracyjne.

Proponuję również sprowokowanie dyskusji dotyczącej roli tolerancji i asertywności w komunikowaniu się. Można posłużyć się jednym z artykułów prasowych, które zamieściłam w załączniku 3.

Na zakończenie tego etapu proponuję pisanie listów do samych siebie lub do konkretnych osób związanych z poruszanymi zagadnieniami, z oczekiwaniami wobec danej osoby itp. Listy odczytuje się na forum klasy lub przekazuje wybranej osobie. Dobrze byłoby, aby taki list mógł zobaczyć nauczyciel, rodzic, aby nie zawierał treści obraźliwych, krzywdzących.

1. Kim jestem?

• Przedstawiamy się.

Kim jestem? Co lubię? Przedstaw się przy pomocy plakatu. Wykorzystaj podkład muzyczny, zdjęcia, ulubioną literaturę. To ćwiczenie można zdradzić wcześniej, aby uczniowie przygotowali się, przynieśli potrzebne im rekwizyty.

• Tworzymy obraz grupy.

Moje ulubione zwierzątko domowe...

• Własny herb.

Nauczyciel powinien wskazać przykłady z heraldyki i herbarza i omówić symbolikę. Należy poprosić uczniów, aby wykonali własne herby, które będą odzwierciedlały ich zdolności, umiejętności i upodobania. Symbole mogą uwzględniać sprzęt sportowy, komputery, ulubione zwierzęta itd. Uczniowie powinni przejawiać dużą inicjatywę. Ukończone dzieła trzeba przypiąć w widocznym miejscu. Później należy omówić dobór użytych symboli.

• Wady i zalety.

• Obraz.

Uczniowie przynoszą kredki, farbki, papier, szkło, flamastry i inne rzeczy przydatne do wykonywania własnych obrazów. Następnie malują krajobraz, postacie, dowolne rzeczy. Gdy wszyscy skończą, próbujemy interpretować rysunki. Sprawdzamy, jakich kolorów użył dany uczeń, co namalował. Można posłużyć się “Słownikiem symboli” Kopalińskiego, skorzystać z pomocy psychologa lub innych osób.

• Jeśli mówię i słucham, to na co zwracam uwagę .

W trakcie wykonywania ćwiczenia uczniowie powinni zaznaczać odpowiedzi intuicyjnie. Chodzi o to, aby dowiedzieć się czegoś o sobie. Nie istnieją odpowiedzi prawidłowe i nieprawidłowe. Chodzi o to, by lepiej poznać samego siebie.

Uczniowie rozwiązują rozmaite testy, które powinny być dostosowane do ich wieku. Przykładowe testy zamieściłam w załączniku 4.

1. Komunikacja za granicą.

Ten cykl lekcyjny powinien być w całości przygotowany przez uczniów. Wystarczy zachęcić młodzież do działania, dać im nieco swobody i podpowiedzieć, jak opracować ten temat.

• Projekty.

Uczniowie losują karteczki z nazwami różnych krajów lub samodzielnie wybierają dane państwo. Później pojedynczo lub parami gromadzą informacje związane z danym krajem, które dotyczą komunikacji, obyczajów oraz innych niezbędnych dla turysty informacji. Młodzież może korzystać ze wszystkich dostępnych źródeł informacji, dba o ciekawe przedstawienie tematu. Później powinny nastąpić prezentacje, podczas których uczniowie wymieniają źródła, z których korzystali. Dobrze jest podpowiedzieć młodym ludziom, że prezentacja może obejmować takie formy, jak: plakat, wywiad, prezentacje PowerPoint, krzyżówka, rebus, dowcip, nawiązania literackie, muzyczne, malarskie, broszury, własne wypracowania, itp.

• Wywiady.

Oprócz tego warto wykorzystać projekcję odpowiednich filmów, przeglądanie właściwych książek. Na zakończenie tego cyklu powinny być wykonane gazetki ścienne oraz artykuły do gazetki szkolnej.

• Widokówki.

Uczniowie gromadzą i przynoszą na lekcję przeróżne kartki okolicznościowe na rozmaite okazje. Trzeba zwrócić uwagę, aby były one różnorodne: od poważnych poprzez wesołe, pomysłowe do kontrowersyjnych. Później (samodzielnie lub w grupach) uczniowie zastanawiają się, komu mogliby wysłać lub wręczyć daną kartkę i dlaczego. Próbują domyślić się, co by się stało, gdyby określonym osobom wysłano inne kartki, niż ustalili. Wspólnie zastanawiamy się, w jaki sposób podtrzymujemy dobre kontakty z ludźmi w innych życiowych sytuacjach, np. prezent na urodziny lub na klasowe mikołajki, list z wakacji do znajomych, przyjaciół, ludzi starszych i młodszych, organizacja zabawy andrzejkowej dla dzieci, młodzieży, rodziców, dziadków. Wypisujemy – na podstawie tych ćwiczeń, co wypada, co nam wolno, a co nie wypada, czego nie wolno zrobić, aby nasze kontakty z ludźmi były prawidłowe.

• Deklaracje i poprawki.

Kolejny pomysł jest bardzo stary – dotyczy ustalania zachowań pożądanych, niepożądanych, koniecznych, niepotrzebnych, dobrych i złych w szkole, w relacjach nauczyciel – uczeń. Klasa dzieli się na kilka grup dobrowolnie lub na przykład przez wybór kolorów paseczków czy cytatów, które podaje nauczyciel. Każda grupa otrzymuje dwa arkusze, na jednym pisze pożądane i niepożądane cechy ucznia, a na drugiej - nauczyciela. Potem grupy wymieniają się arkuszami, nanoszą własne poprawki. Każda grupa powinna zobaczyć efekt pracy innych grup i mieć możliwość korekty. Bez wątpienia zrodzi się wiele sporów, które wywołają dyskusję. Można również pozwolić każdej grupie na osobne omówienie swoich pomysłów, a następnie znaleźć punkty wspólne i rozbieżne. Na podsumowanie ćwiczenia należy zastanowić się, które działania służą dobrej komunikacji, które mogłyby pod pewnymi warunkami, a które należy wyeliminować, bo niczemu nie służą.

Ustalamy rodzaj imprezy, termin, przebieg, a następnie uczniowie otrzymują polecenie zaangażowania w tę imprezę wszystkich uczniów z danej klasy. Może im pomóc określenie typów charakterów.

• Jednokierunkowe i dwukierunkowe komunikowanie się.

Dla pełniejszego procesu komunikacji należałoby posłużyć się modelem komunikacji bardziej rozbudowanym, zamieszczonym w książce J.A.F. Stonera i Ch. Wankela (1992) “Kierowanie”:

Komunikowanie się może być jednokierunkowe i dwukierunkowe. W jednokierunkowym komunikowaniu nadawca przekazuje komunikat bez oczekiwania lub utrzymywania sprzężenia zwrotnego z odbiorcą. Dwukierunkowe komunikowanie występuje wtedy, gdy istnieje sprzężenie zwrotne z odbiorcą. Przekazanie propozycji podwładnemu (uczniowi) i uzyskanie w zamian pytania lub kontrpropozycji jest przykładem dwukierunkowego komunikowania się.

• Spotkanie z przedstawicielem gminy.

Proponuję spotkanie z osobą, która opowie uczniom o wydawaniu dowodów tożsamości, przyznawaniu numeru ewidencyjnego, wyjaśni rolę takich dokumentów, jak dowód osobisty, paszport, odpowie na pytania uczniów dotyczące choćby postępowania w przypadku zgubienia dokumentu. Oprócz tego można zaprosić przedstawiciela banku, który opowie o zakładaniu kont, posiadaniu kart płatniczych, możliwości zaciągania kredytów przez studentów, itp. Dobrze byłoby zabrać uczniów na zebranie radnych gminy, albo zaprosić do szkoły radnego czy posła. (Zrealizowałam oba pomysły i muszę zapewnić, że uczniowie byli zainteresowani życiem społecznym i politycznym naszej gminy, państwa).

• Komunikacja werbalna i niewerbalna – teoria.

Aktywne słuchanie to okazywanie rozmówcy szacunku i akceptacji, serdeczności i ciepła. To powstrzymanie się od własnych sądów i dobrych rad (które najczęściej wcale nie są dobre, bo to, co odpowiednie dla mnie, nie musi być optymalne dla ciebie) prowadzących zazwyczaj do jałowej dysputy, polegającej na odbijaniu piłeczki metodą “tak, ale...", moralizowania i ocen. Czynne słuchanie pomaga osobie, która mówi, uzmysłowić sobie dokładnie, na czym polega problem, uczy nie obawiać się własnych negatywnych uczuć, zwiększa zaufanie do rozmówcy i chęć kontaktowania się z nim w przyszłości. 0panowanie umiejętności aktywnego słuchania jest konieczne, gdy chcemy naprawdę dobrze kogoś poznać i zrozumieć! W aktywnym słuchaniu chodzi więc nie tylko o uważne słuchanie, ale także o przemyślenie i przekazanie informacji zwrotnej, porównanie, tego co komunikował nadawca z tym, co odebrał odbiorca. Uzyskaniu takiej optymalnej zgodności służą różne techniki aktywnego słuchania. Należą do nich:

“oczywiście jesteś zadowolony z tych planów”

• Obserwujemy kolegę

Uczniowie losują kartki z imieniem i nazwiskiem kolegi lub koleżanki z klasy, a następnie rozmawiają przez chwilę na dowolny temat. Obserwują swoje zachowanie, sposób wypowiadania się. Później zapisują na kartkach te elementy komunikacji werbalnej i niewerbalnej, które zaobserwowali. Dwuosobowe zespoły głośno relacjonują przebieg ćwiczenia, wymieniają się doświadczeniami.

• Odgadujemy uczucia na podstawie rysunków

• Jak się dzisiaj czujesz? – Rysunki.

Uczniowie opisują swoje aktualne uczucia, a następnie wykonują rysunki. W ten sposób tworzy się klasowa galeria uczuć. Oto przykłady:

Uczniowie wypisują na papierze przypiętym w widocznym miejscu w klasie nazwiska bohaterów filmowych, literackich, rzeczywistych, których podziwiają, lubią. Później otrzymują po 3 małe kolorowe karteczki, które przyklejają obok 3 wybranych przez siebie osób. W ten sposób powstanie gotowa lista – akceptowana przez klasę – do zabawy. Uczniowie losują kartki z nazwiskami bohaterów, a następnie próbują wcielić się w te postaci. Nie wolno im używać słów, ale mogą naśladować ich gesty, mimikę. Młodzi ludzie prezentują się, a pozostała część klasy zgaduje, kto przybliża i jaką postać.

• Scenki teatralne.

Dobrą metodą, która służy obserwacji komunikatów werbalnych i niewerbalnych oraz ich świadomemu wykorzystaniu, jest tworzenie scenek teatralnych. Mogą to być krótkie parodie, przeróbki wierszy, bajek, albo dłuższe gotowe propozycje. Uczniowie mogą również wymyślać własne scenki dotyczące życia szkolnego. Potem trzeba omówić z uczniami wszystkie szczegóły, dopracować sposób prezentacji – wymowę, ruch sceniczny. Obserwujemy wszystkich uczestników, oceniamy poszczególną grę aktorską, odgadujemy, co dane osoby chciały wyrazić i na ile to im się udało.

• Uprzejmy i nieuprzejmy.

Kolejne ćwiczenie jest doskonałą zabawą, a może czegoś nauczyć. Wystarczy wymyślić kilka różnych sytuacji, np. reklamacja butów, sprzedaż domu, znalezienie osoby, która pomogłaby nam przygotować się do klasówki, próba pożyczenia książki, wejście do autobusu, itd. Później uczniowie wcielają się w osoby nieuprzejme i uprzejme i przygotowują scenki na wybrany przez siebie temat. Rozmawiamy, co zyskujemy i co tracimy, gdy wybieramy postawę pozytywną i negatywną.

Uczniowie przygotowują sobie kartę obserwacji wybranej osoby, nie muszą mówić, kim ta osoba jest. Przez kilka dni obserwują tego kogoś i zapisują jej zachowania werbalne i niewerbalne. Potem dzielimy się wrażeniami, próbujemy wyciągnąć wnioski, kiedy ludzie wykorzystują w większym stopniu mowę zależną, a kiedy niezależną, komunikację werbalną i niewerbalną. Można wspólnie ułożyć i przeprowadzić ankietę dotyczącą komunikacji niewerbalnej.

• Pantomimiczna plotka.

Pięć osób opuszcza klasę. Pozostali wybierają temat scenki, która za chwilę zostanie odegrana za pomocą pantomimy. Potem prosimy pierwszą osobę, informujemy ją, jaką scenkę ma zainscenizować. Prosimy drugą osobę, która obserwuje pantomimę osoby pierwszej. Później osoba druga prezentuje to, co zobaczyła osobie trzeciej, itd. Następnie rozmawiamy o kłopotach, jakie nastręcza taki sposób porozumiewania się oraz czym jest plotka i jakie mogą być jej skutki. Dobrze jest omówić schemat powstawania plotki i jej szkodliwość, gdy do dowolnego rysunku, np. z gazety dopisujemy komentarz. Potem klasa wymyśla nowe podpisy, przekształca informację, tworzy plotkę. Wypisujemy wszystkie negatywne skutki plotkowania.

1. Przeszkody w komunikowaniu się.

Przeszkodą w komunikacji jest każdy czynnik, który utrudnia wymianę informacji między nadawcą i odbiorcą. Wnikliwa analiza procesu komunikowania się pozwala zauważyć wręcz nieograniczone ilości takich przeszkód. Jedne z nich daje się łatwo rozpoznać, jak np.: szum, hałas z ulicy, różnice językowe, inne są bardziej ukryte. Należą do nich różnice w postrzeganiu, stany emocjonalne, takie jak gniew, lęk, zakłopotanie, zazdrość, nieufność, a także niezgodność w przekazywaniu sygnałów werbalnych i niewerbalnych. Przeszkody wewnętrzne związane ze stanami psychicznymi człowieka mogą pojawiać się po obu stronach relacji w procesie porozumiewania się, a więc zarówno po stronie nadawcy, jak i odbiorcy. Aby móc przezwyciężać przeszkody w komunikowaniu się, trzeba wpierw nauczyć się je rozpoznawać. Trzeba też poznać określone techniki radzenia sobie z różnymi barierami komunikacyjnymi i nabyć umiejętności ich praktycznego stosowania. Pominiemy tutaj te rodzaje czynników zakłócających proces komunikacji, które są łatwo rozpoznawalne i w stosunkowo prosty sposób daje się je usunąć. Warto natomiast zwrócić uwagę na niektóre źródła zakłóceń o bardziej skomplikowanym charakterze. Na różnice w postrzeganiu składa się cały indywidualny bagaż doświadczeń każdego człowieka. Różnice poglądów, uznawanych wartości, pełnionych ról, powodują niekiedy zupełnie odmienne rozumienie komunikatu przez dwie osoby. Jak tego typu trudność można przezwyciężyć? Ułatwieniem jest tu niewątpliwie (o ile jest to możliwe) poznawanie innych, ich doświadczeń, poglądów, a także wczuwanie się w ich sytuację. Ważną rzeczą po stronie nadawcy jest takie formułowanie komunikatu i takie wyjaśnienie go, aby mógł być zrozumiany przez osoby o różnym doświadczeniu. Po stronie odbiorcy można stosować takie techniki, jak parafrazowanie, dopytywanie celem wyjaśnienia wszelkich wątpliwości. Przezwyciężenie nieufności wymaga dłuższych zabiegów. Wiarygodność osiąga się na ogół w długofalowym procesie, w którym inni mogą przekonać się o uczciwości, sprawiedliwości, dobrej woli człowieka. Tworzenie atmosfery zaufania wymaga czasu, dobrych wzajemnych stosunków i konsekwentnego działania. W przezwyciężaniu negatywnych skutków emocji pomocne jest przede wszystkim ich poznanie. Ważne jest wyczulenie na własne nastroje i świadomość tego, jak mogą wpłynąć na innych. Drugą przydatną tu umiejętnością jest empatyczne wczuwanie się w przeżycia i stany emocjonalne innych oraz dążenie do ich zrozumienia. Tworzenie w swoim środowisku klimatu zaufania, otwartości i życzliwości redukuje możliwość pojawienia się negatywnych emocji. Podstawą eliminowania niezgodności między komunikatami werbalnymi i niewerbalnymi jest przede wszystkim zdawanie sobie z nich sprawy i unikanie prób wysyłania fałszywych komunikatów. Gesty, ubiór, postawa, wyraz twarzy i ciała, tzw. “mowa ciała" powinna być zgodna z komunikatem słownym. Warto też, analizując komunikaty innych osób, wyciągać wnioski i stosować je w odniesieniu do siebie. Jack R. Gibb opisał, że niektóre typy zachowań wywołują u ludzi reakcje obronne i hamują komunikowanie się, inne zaś powodują uczucie, że są podtrzymywani, co ułatwia porozumienie. Obydwie kategorie zachowań przedstawia niżej zamieszczona tabela.

1. Wartościowanie 2. Kontrola 3. Strategia 4. Neutralność 5. Wyższość 6. Pewność 1. Opis 2. Orientacja na problem 3. Spontaniczność 4. Empatia 5. Równość 6. Warunkowość

Źródło: Jack R. Gibb - Defensive Communication, "Journal of Communication" 1961, No 13, s. 443.

Duża część komunikatów ma charakter wartościująco-oceniający. Kierownicy często automatycznie osądzają podwładnych, a to z kolei wywołuje postawy obronne. Potrzebny jest więc świadomy wysiłek, aby unikać takich zachowań zwracając większą uwagę na obiektywizm i stosowanie form opisowych w komunikowaniu się.

Stwierdzenia, polecenia i uwagi, które sprawiają wrażenie, że chce się sprawować kontrolę nad innymi, sugerują, że mówiący lepiej osądza sprawy, a zatem słuchający są od niego gorsi. Komunikowanie ukierunkowane na kontrolę może wyrażać się w różny sposób, od rozkazu i groźby do dezaprobaty okazanej mimiką. Skoro takie sygnały sugerują, że odbiorca nie potrafi podjąć mądrej decyzji bez pokierowania i kontroli nad nim, prowokują więc postawę obronną. Jeśli natomiast nadawca zapewni, że chce wspólnie z odbiorcą rozwiązywać problem,

Jeśli zauważamy w czyimś zachowaniu “grę", podstęp czy manipulację, zamiast postępowania naturalnego, spontanicznego, to zwykle reagujemy na taką sytuację niechęcią i oporem. Zakamuflowany, podskórny fałsz także daje się odczuć. Natomiast rzetelne, uczciwe i naturalne komunikaty spotykają się na ogół z taką samą odpowiedzią.

Osoby demonstrujące swoją wyższość (m.in. poprzez pouczanie, upominanie) zazwyczaj wyzwalają postawy nieprzyjazne, chłodne i nie sprzyjające współpracy. Natomiast zachowania partnerskie, wykazujące szacunek i zaufanie budzą reakcje pozytywne i przychylne. Kierownicy, dyrektorzy zabiegający o utrzymanie dwukierunkowego komunikowania się ze swoimi podwładnymi muszą wiele pracować nad tym, by ich pozycja nie stanowiła utrudnienia.

naszej pewności, przypuszczalnie przyjmą oni postawę obronną i zaczną się sprzeciwiać albo niechętnie się podporządkują. Jeśli zaś wykażemy chęć wysłuchania innych punktów widzenia i rozważenia nowych informacji, wywołamy postawę wspierającą i zachęcającą do otwartego komunikowania się. Ludzie na ogół skłonni są przyjmować postawę elastyczną w odpowiedzi na taką samą. Wszystkie czynniki, przedstawione tu w odniesieniu do komunikowania się

• Definiowanie pojęć.

Agresja, uległość, asertywność. Definiujemy pojęcia przy pomocy metody słoneczko, słowników. Następnie 3 grupy uczniów uzupełniają poszczególne karty:

• Zabawy dramowe.

• Przeszkody komunikacyjne w klasie.

• Przyjmowanie uwag krytycznych.

Czasami przeszkodą w komunikowaniu może być nasza nieumiejętność przyjmowania uwag krytycznych – czy jak ktoś woli – umiejętne przyjmowanie uwag krytycznych może polepszyć komunikację w klasie. Dlatego metodą burzy mózgów wypisujemy propozycje, jak przyjmować krytyczne uwagi. Przy stosowaniu tej metody należy pamiętać, by wszyscy mają równe szanse w wymyślaniu pomysłów, nikogo nie krytykujemy, nie śmiejemy się z nikogo. Podajemy wszelkie pomysły i skojarzenia. Następnie w parach porównujemy liczbę skojarzeń takich samych. Można dalej poszukiwać wspólnych skojarzeń, aż do uzyskania wyniku dla całej grupy.

Na pewno w każdej klasie znajdzie się jakiś problem, jakaś przeszkoda. Staramy się ją rozwiązać, przechodząc 6 kolejnych etapów: definicja problemu, burza mózgu – jak to rozwiązać, ocena i dyskusja każdego rozwiązania, wybór rozwiązania – np. punktowanie, akceptacja i zdecydowanie się na wprowadzenie tego rozwiązania w życie, działanie z przyjętym rozwiązaniem i sprawdzenie jakie są efekty.

Są dwa główne wymiary postaw wobec innych, które są komunikowane (rys. 2). Występują również inne kombinacje, takie jak np.: przyjacielska dominacja.

Mówiąc o zachowaniach społecznych spotykamy się z takimi ich określeniami, jak:

Zachowując się w taki sposób człowiek tak formułuje komunikat, aby pośrednio, uruchamiając też niewerbalne sygnały (gesty, mimika) coś dać do zrozumienia innej osobie. To także uzyskiwanie czegoś za wszelką cenę, ale bez a-gresji. Takim sposobem manipulowania drugim człowiekiem jest np. szantaż, plotki itp.

Pionierami koncepcji zachowań asertywnych byli dwaj amerykańscy beha-wioryści: Joseph Wolpe i Andrew Salter. Trening asertywności stosowano w wielu krajach. Okazało się, że różnie w różnych narodach wyraża się pragnienie bycia sobą. Trening asertywności jest bardzo popularny w USA, szczególnie wśród kobiet. W Anglii ludzie bardziej pragną uczyć się, jak zdobywać przyjaciół. Wskaźniki asertywności są wyższe w USA, Australii i Kanadzie niż w Anglii, zaś na Wschodzie dużą wartość przypisuje się podtrzymywaniu dobrych stosunków i nieutrace-niu twarzy (Noesjirwan, 1978. Podane za: M. Argyle 1991, s. 243).

“ASERTYWNOŚĆ - to umiejętność pełnego wyrażania siebie w kontakcie z inną osobą czy osobami.

Asertywność powiązana jest głęboko z poczuciem własnej godności i szacunkiem dla samego siebie. Jeden z klasyków treningu asertywności Herbert Fensterheim udziela następującej rady: Jeżeli masz wątpliwości, czy dane zachowanie jest asertywne, sprawdź, czy choćby odrobinę zwiększa ono Twój szacunek do samego siebie. Jeżeli tak, jest to zachowanie asertywne. Jeżeli nie - nie jest ono asertywne (Fensterheim 1976).

Każdy ma prawo do wyrażania swoich uczuć, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, takich jak złość, gniew. Ważne jest, aby osoba asertywna stosowała komunikaty zaczynające się od “JA", zamiast komunikatów rozpoczynających się od “TY". Komunikat typu “TY" nie opisuje własnych uczuć i sugeruje, że ktoś inny ponosi winę za zaistniałą sytuację. W zdaniu: “Ty jesteś..." zawieramy jakąś globalną ocenę drugiego człowieka, “przypinamy" mu etykietę, nie dając szansy na bycie innym, osądzając, kwalifikując do określonej kategorii. Sobie zaś uzurpujemy prawo do orzekania o nim.

“Informujący komunikat typu “ja" ma miejsce wówczas, gdy ktoś podaje informację o sobie, swoich poglądach, przekonaniach, upodobaniach, zainteresowaniach, celach ...itd.

Na przykład: “Ja nie potrafię pracować na komputerze", “Uważam, że lekcja dzisiaj poszła dobrze", “Jestem zmęczony". Informujące komunikaty typu “ja" mogą oddziaływać na innych w taki sposób, że czują się zachęceni, a także mają jaśniejszy obraz samych siebie. W taki sposób również nauczyciel może być przykładem dla swoich uczniów. Generalnie rzecz biorąc komunikaty informujące typu “ja" są dobrze odbierane. Czasami może pojawić się opór w stosunku do komunikatu typu “ja" albo też komunikat “ja" nie jest przyjmowany przez odbiorcę. Może się zdarzyć, że komunikat “ja" różni się od tego, czego spodziewał się odbiorca albo tego, co wolałby usłyszeć. Gdy to nastąpi, odbiorca sprzeciwi się stwierdzeniu, zażartuje, zmieni temat rozmowy albo nie będzie chciał rozmawiać na ten temat. Może również zamilknąć, poczuć się obrażonym, popatrzeć w inną stronę, oddalić się...

W przypadku napotkania oporu wywieranie nacisku nie ma sensu. Powtórz, a nawet wyjaśnij swoje stwierdzenie. Bardzo często pomaga aktywne słuchanie.

Komunikat responsywny typu “ja" informuje nas o Twojej decyzji, gdy ktoś zadaje pytanie. Mówisz na przykład: “Nie pożyczę ci pieniędzy, ponieważ sam ich potrzebuję". Responsywny komunikat “ja" jest jasnym wyrażeniem Twojej własnej decyzji.

Negatywnym skutkiem może być niezrozumienie, szczególnie gdy ludzie przyzwyczajeni są do innych odpowiedzi.

Przez wysłanie komunikatu zapobiegawczego typu “ja" jasno pokazujesz drugiej osobie jak chciałbyś ukształtować pewne aspekty w swoim życiu. Posługujesz się tym komunikatem, gdy potrzebujesz współpracy innej osoby w realizacji swoich życzeń. Ta druga osoba naturalnie mówi “nie".

Skutecznym zapobiegawczym komunikatem typu “ja" jest wyrażenie Twoich życzeń w odniesieniu do drugiej osoby i ich tła. Na przykład: “Na przyszłość chcę, abyś telefonował przed 21.30, ponieważ później chcę odpoczywać i nie chcę, aby mi przeszkadzano". Pozytywne skutki dobrych zapobiegawczych komunikatów typu “ja" to: masz świadomość swoich potrzeb, jesteś odpowiedzialny przed sobą, zachęcasz innych do otwartości przy wyrażaniu ich życzeń i zmniejszasz możliwość powstania nieporozumień.

Aby wyrazić dobry komunikat zapobiegawczy “ja", konieczne jest posiadanie życzenia, przy czym postanawiasz w spełnieniu tego życzenia przyjąć na siebie odpowiedzialność, będziesz mieć dobrą formułę, znać będziesz tło i jesteś przygotowany do przestawienia się na aktywne słuchanie, gdy druga osoba przyjmie postawę obronną. Z góry jesteś przygotowany na zaakceptowanie “nie" ze strony drugiej osoby.

Konfrontacyjny komunikat “ja" odnosi się do Twych własnych uczuć i Twego zachowania jako reakcji na zachowanie innej osoby. Na przykład:

“Słuchasz mnie bardzo uważnie. To jest dla mnie dobre. Czuję, że jestem doceniany, zatem okażę więcej entuzjazmu". Jest to przykład pozytywnego komunikatu konfrontacyjnego typu “ja". Jeżeli regularnie będziesz wysyłać pozytywne komunikaty konfrontacyjne typu “ja", to wzmocnisz dobre aspekty relacji (wzajemnych stosunków).

Na przykład: “Fakt, iż pożyczonej ode mnie książki nie zwróciłeś w uzgodnionym terminie stanowi dla mnie dużą niedogodność. Z tego powodu musiałem zmienić swoje plany". Albo też: “Czuję się urażony, kiedy natychmiast przerywasz mi, jak tylko zacznę coś mówić. Z tego powodu odnoszę wrażenie, że zupełnie nie interesuje cię, co ja myślę".

Konfrontacyjny komunikat “ja" zasadniczo różni się od komunikatu typu “ty". Posługując się komunikatem “ty", odkrywasz cechy drugiej osoby. Szczególnie gdy osąd jest negatywny, druga osoba zajmie pozycję obronną. Na przykład:

• Twoje uczucia w chwili, gdy uświadamiasz sobie, że inni sprawiają Ci kłopoty,

Po przekazaniu konfrontacyjnego komunikatu typu “ja", zawsze przestawiasz się na słuchanie aktywne. Bardzo często ta druga osoba reaguje rozczarowaniem, gniewem lub zaprzeczeniem w stosunku do negatywnego komunikatu “ja". W następstwie tego nie możesz próbować bronić się udzielając dodatkowych wyjaśnień bądź powtarzając komunikat. Spróbuj z drugiej strony słuchać i strukturalizować uczucia drugiej osoby. Dopiero wówczas, gdy opadną jej wzburzone uczucia, będzie gotowa ponownie słuchać" (R. Siegers-Meylen).

Trening asertywności był jedną z najwcześniejszych form treningu umiejętności społecznych; wyrósł z tradycji terapii behawiorystycznej, zaś uzasadniony był tym, iż pobudzenie reakcji niezgadzania się (sprzeciwu) usunie lęk i opór wielu ludzi w walce o swe prawa. Celem treningu było ćwiczenie umiejętności mówienia “nie", zwracania się z prośbami, inicjowania konwersacji itp.

• Pożyczka.

Określamy sytuację, która będzie przedmiotem ćwiczenia, może to być rzeczywista sytuacja. Następnie siadamy w kole, pozwalamy wypowiedzieć się każdej ze stron konfliktu. Nauczyciel pilnuje, by uczniowie podawali jedynie fakty, nie obrażali siebie nawzajem. Następnie pozostali uczniowie – nie zaangażowani w konflikt proponują na kartkach rozwiązanie konfliktu. Następnie - poprzez zastosowanie metody diamentowego uszeregowania – oceniamy ważność pomysłów:

Można zaprosić przedstawiciela takiej organizacji na rozmowę.

1. Zapobieganie i przeciwdziałanie agresji.

• Lista przezwisk.

Czasami jesteśmy tak zdenerwowani, że nie warto wówczas nic mówić, bo nasza reakcja będzie przesadzona. Lepiej policzyć do 10, odczekać dzień lub dwa, pomyśleć i spotkać się ponownie. Spokojnie napiszemy w domu list do osoby, na którą jesteśmy zdenerwowani. List odłożymy na 2 –3 godziny, przeczytamy go ponownie i możemy go poprawić. Czynność można powtórzyć. Taki list albo wręczamy osobie, na którą jesteśmy zdenerwowani, albo rozmawiamy z nią. W podobny sposób pisze się listy do samego siebie, aby poradzić sobie z własnymi problemami, myślami czy emocjami. Zmuszamy się do przemyśleń, dajemy sobie czas, porządkujemy etapami swój wewnętrzny świat. Zawsze dbamy o możliwość skupienia się na listach. Musimy wyeliminować wszelkie zewnętrzne przeszkody.

Dzielimy klasę na grupy i prosimy, aby uczniowie wymyślili jak najwięcej propozycji pozytywnego pozbywania się negatywnych emocji. Potem czytamy, porównujemy i oceniamy propozycje grup. (Np. uprawianie sportu)

Gdzie konflikt wybuchł i ujawnił się?

Kto ostatecznie rozstrzygnął ten konflikt?

Jest to trudne ćwiczenie i może się zdarzyć, że nie wszyscy wykonają go. Warto jednak spróbować, gdyż podczas opisu konfliktu uczniowie uświadomią sobie całą złożoność problemu. Uczniowie prezentują konfliktowe sytuacje, które opisali. Należy zwrócić szczególną uwagę na sposoby rozwiązywania konfliktów i skutki. Zastanawiamy się, czy rozwiązania konfliktów były trafne.

• Rozwiązywanie konfliktów.

W każdej klasie zdarzają się problemy. Można w poniższy sposób rozwiązywać aktualne konflikty lub zmyślone. Na przykład ktoś ukradł koledze buty i został złapany albo koleżanka oczerniła inną dziewczynę. Rozwiązujemy jeden lub więcej konfliktów według punktów:

1. opis konfliktu
2. znalezienie alternatywnych rozwiązań
3. ocena tych rozwiązań
4. podjęcie decyzji
5. uzgodnienie konkretnych przedsięwzięć.

1. Postawy, uczucia, zachowania, które mają wpływ na naszą komunikację.

3. optymizm i pesymizm
4. miłość
5. “prawdziwy” mężczyzna i “prawdziwa” kobieta. ( Załącznik 8)

Wykorzystywałam artykuły prasowe, zabawy i gry młodzieżowe, nagrane programy telewizyjne, internet. Za każdym razem była to inna technika, w ten sposób uniknęliśmy schematów i nudy. Często korzystałam z propozycji uczniów. Zawsze słuchałam uczniów, traktowałam ich poważnie, wykorzystywałam ich sugestie. Dzięki temu nasze lekcje wychowawcze były potrzebą, a nie przymusem.

• Oprócz tego pojawiły się “świadectwa”.

!. Który z poniższych kwadratów – a, b, c czy d – najlepiej uzupełnia serię kwadratów na górze?

1. jego dziadkiem
2. jego ojcem
3. jego synem
4. jego wnukiem
5. Benem
6. Jego wujem.

1. nóż
2. łabędź
3. uśmiech
4. piórko
5. uroczy
6. myśl.

5. Która następna liczba powinna następować w serii:

9, 16, 25, 36, ...

7. Jakiej cyfry brakuje w poniższej grupie cyfr?

1. 2 4

2 ? 0

4 0 4

1. klej
2. sito
3. piła
4. gwóźdź
5. sznurek
6. spinacz do papieru.

10. Góra tak się ma do lądu, jak wir wodny do:

1. lasu
2. mokrego
3. morza
4. nieba
5. prysznica
6. kontynentu.

10. Znajdź liczbę logicznie uzupełniającą serię:

2, 3, 5, 9, 17, ...

12. Które 2 figury są lustrzanym odbiciem tego samego kształtu?

13. Jak wskazują statystyki, kierowcy płci męskiej powodują więcej wypadków, niż kierowcy płci żeńskiej. Jedyny wniosek, jaki można prawidłowo wysnuć z powyższego stwierdzenia, to taki, że:

1. Szowiniści męscy mylą się, jak zwykle, co do zdolności kobiet.
2. Mężczyźni są lepszymi kierowcami i częściej prowadzą samochód.
3. Mężczyźni i kobiety prowadzą równie dobrze, ale mężczyźni przejeżdżają więcej kilometrów.
4. Więcej kierowców ciężarówek, to mężczyźni.
5. Nie ma wystarczającej informacji do uzasadnienia powyższej konkluzji.

6. 2 12

4 5 20

24. 10 ?

15. Jeżeli A ^. B = 24 , C ^. D = 32, B ^. D = 48, B ^. C = 24, to czemu będzie równe A ^. B ^. C ^. D?

1. 480
2. 576
3. 744
4. 768
5. 824
6. 622.

17. Które słowo nie pasuje do pozostałych:

a) mikroskop

c) mikrofon

d) teleskop

1. telegraf?

1. duży
2. możliwy
3. aktualny
4. pełen mocy, potencji
5. potencjalny.

19. Jeżeli Jim skręci w prawo lub w lewo przy znaku drogowym “stop” – zabraknie mu benzyny zanim dojedzie do stacji benzynowej. Odjechał już zbyt daleko od poprzedniej, aby powrócić do niej, zanim skończy mu się benzyna. Nie widzi stacji benzynowej przed sobą. Które z poniższych stwierdzeń jest jedynym uprawnionym wnioskiem?

ODPOWIEDZI: l. c; 2. c; 3. e; 4. d i e; 5. liczba 49; 6. ziemia lub piekło; 7. cyfra 2; 8. teraźniejszość; 9. b i c - wszystkie inne rzeczy łączą przedmioty ze sobą; 10. c-wir wodny jest częścią morza, tak jak góra jest częścią lądu; 11. liczba 33 - różnica między kolejnymi cyframi i liczbami jest progresywnie mnożona przez 2; 12. b i d; 13. e; 14. liczba 240; 15. liczba 768 - nie jest konieczne określanie wartości A, B, C czy D, wystarczy pomnożyć 24x32;

16. d; 17. e - wszystkie inne przedmioty powiększają obrazy lub zwiększają siłę głosu; 18. b i e; 19. a - z faktu, że Jim nie widzi stacji przed sobą, nie wynika, że jej tam nie ma; 20. c - plus i minus zmieniają pozycje, O pozostaje na tym samym miejscu.

17-19 punktów

swoje życiowe problemy, musisz tylko podchodzić do życia mniej egocentrycznie. Pozwól sobie na więcej luzu. 15-16 punktów

ćwiczyć zarówno logiczne, jak plastyczne myślenie. 10-14 punktów

Jeśli chcesz poznać swój stosunek do nauki i egzaminów, odpowiedz na pytania naszej psychozabawy, zaznaczając odpowiedzi: TAK, NIE lub ? (NIE WIEM) zgodnie z pierwszą myślą, jaka Ci przyjdzie do głowy. Zaufaj sobie i wyniki sprawdź dopiero po ukończeniu testu. Zaczynamy na tej stronie od pytania: czy umiesz się uczyć? Psychozabawę na lemat zdawania egzaminów zamieszczamy na stronie następnej.

OBLICZANIE WYNIKÓW: Za każdą odpowiedź TAK na pytania nr 1, 3, 5, 7. 9. 11. 13. 15 oraz NIE na pytania nr 2. 4. 6. 8. '0. 12. 14 —j otrzymujesz 10 punktów. 2a każdy znak zapytania otrzymujesz po 5 punktów. Podsumuj wszystkie punkty.

50—99 pkt: Twoja umiejętność uczenia się jest już w pełni dojrzała Potrafisz zorganizować zarówno w sobie, jak i na zewnątrz warunki sprzyjające skutecznemu opanowaniu wiedzy. Posiadasz jednak słabe punkty i na nich warto skupić uwagę. Dlatego, być może. nie zawsze oceny są dobrym wskaźnikiem poziomu Twojej wiedzy. Podejmij więc decyzję — nie “co”, ale “jak” dalej kształcić w swoich zdolnościach, które mogą się poczuć mało zadbane.

l. Przeczytaj wszystkie instrukcje zanim cokolwiek zrobisz.

2. Napisz swoje nazwisko w prawym, górnym rogu tej kartki.

8. Po tytule napisz: TAK, TAK, TAK.

10.Napisz “X" w lewym, dolnym rogu tej kartki.

16.Na odwrocie kartki dodaj liczby 8950 i 9805.

17.Wynik otocz kółkiem, a następnie zakreśl kółko kwadratem.

(psychozabawa)

Przed przystąpieniem do rozwiązywania właściwego testu pobaw się zadaniami z “rozgrzewki". Przy każdym z dziesięciu zamieszczonych tam haseł wypisz jak najwięcej bliższych i dalszych skojarzeń, ale nie mniej niż pięć. Jeśli chcesz, aby rozwiązywanie tych zadań wpłynęło pozytywnie na wynik w teście, nie przerywaj pracy i bezpośrednio po jej zakończeniu przystąp do właściwego testu. W sumie nie powinno Ci to zająć więcej niż 50 minut. A oto przykłady bliższych i dalszych skojarzeń do hasła “rzeka":

Rozgrzewka

bóbr –

bluszcz –

okno –

plecy –

robot –

pazur –

magia –

Przyjrzyj się teraz właściwemu testowi. Masz przed sobą 35 zestawów słów, po 3 w każdym. Twoim zadaniem jest odgadnięcie i zapisanie słów kojarzących się w uzasadniony sposób z poszczególnymi trójkami. Musisz zatem odgadnąć 35 słów. Przykład: gdyby zestaw składał się ze słów “pałac - kominek - ciepło", właściwym skojarzeniem byłoby słowo “dom", ponieważ pałac bywał i jeszcze teraz czasem bywa domem, kominek zawsze znajduje się w domu i wreszcie - w domu jest, a przynajmniej powinno być ciepło (zwłaszcza rodzinne).

1. piasek - polityka -jajo ..................

2. zegar - drogowskaz - nauczyciel ..................

7. rozmowa - elektryczny - kosmita ..................

11. powietrze - woda - rdza ..................

12. strzała - płatne - ślepa ..................

17. majtki - żuć - proca ..................

19. listek - odmowa - owoc ..................

22. niezależność - buty - wylizywać ..................

26. czerwony - cnoty – bicie ..................

27. ściany - Mona Lisa – nazizm ..................

31. kaptur - las - sprawiedliwy ..................

32. wędrowny - inteligencja - wybuch atomowy...............

l. struś. 2. wskazówka. 3. wiatr. 4. odbicie. 5. śnieg. 6. świnia. 7. kontakt. 8. diabeł. 9. dama. 10. prąd. 11. tlen. 12. miłość. 13. złoto. 14. trzcina. 15. kwiat. 16. latarnia. 17. guma. 18. osioł. 19. figa. 20. lód. 21. kaczka. 22. kot. 23. narcyz. 24. granat. 25. owca. 26. pas. 27. malarz. 28. czystość. 29. robak. 30. sól. 31. Robin Hood. 32. szczur. 33. przezroczystość. 34. wilk. 35. baba.

Masz pewne kłopoty nie tylko z myśleniem twórczym, ale w ogóle z abstrakcyjnym. Przejawiasz sztywność myślenia, która zapewne utrudnia Ci rozwiązywanie problemów życiowych. Skoncentruj się raczej na takiej działalności, w której czujesz się pewnie i którą lubisz. Można być znakomitym fachowcem nie będąc twórcą. Postaraj się dokonać samooceny wypisując na kartce wszystkie swoje słabe i mocne strony, ale nie kieruj się wyobrażeniami i chęciami, tylko konkretnymi osiągnięciami.

Masz predyspozycje do twórczego myślenia, ale nie bardzo chcesz czy umiesz rozwijać wrodzone zdolności. Może trochę szkoda? Trening twórczego myślenia dobrze by Ci zrobił. Spróbuj. Może na początek pobaw się w przewidywanie konsekwencji różnych wymyślonych i wysoce nieprawdopodobnych zdarzeń, np. co by było, gdyby na czele rządu w RP stanął owad? itp. Im bardziej różnorodne skutki takiego faktu przyjdą ci do głowy, tym lepiej dla Twojej giętkości myślenia. Powodzenia.

Aż nie chce się wierzyć, że masz naprawdę tyle punktów. Jeśli uzyskałeś(aś) ten wynik na podstawie własnych skojarzeń, odmiennych od podanych w tekście jako prawidłowe - przyjrzyj im się jeszcze raz. Czy na pewno masz rację? Może tylko bardzo chcesz ją mieć? Jeśli jednak naprawdę odgadłeś(aś) tak wiele skojarzeń - jesteś osobą genialną! Czy jednak nie masz kłopotów z ludźmi? Może za często dajesz im do zrozumienia, że nie są równie uzdolnieni i sprawni myślowo jak Ty. Uważaj - łatwo zrobić sobie wrogów, a później trudno myśleć twórczo w nieprzychylnej atmosferze. Bądź genialny(a) także w sferze stosunków z innymi ludźmi.

(psychozabawa)

17. Udaję kogoś, kim nie jestem:

UWAGA: Jeśli przy stwierdzeniach nr. 3 i 9 uzyskano łącznie 5 (pięć) punktów - cały wynik testu należy uznać za przypadkowy. Tak samo przy parach punktów nr 5 i 17 oraz 15 i 28.

Miewasz poważne kłopoty z uzyskaniem aprobaty otoczenia, chociaż zależy Ci na tym, aby było inaczej. Może masz nazbyt krytyczne nastawienie do świata? Może zbyt często uważasz, że twój punkt widzenia jest tym właściwym albo jedynym możliwym? Spójrz życzliwiej na ludzi, więcej tolerancji. I nie rozmyślaj tak wiele o sobie.

Są ludzie, którzy przepadają za tobą i tacy, którzy Cię nie znoszą. Bywasz osobą kapryśną i nierówną, nie zawsze wiadomo, czego po tobie oczekiwać. Lubisz się upierać i stawiać na swoim za wszelką cenę - czy to nie z powodu jakiegoś kompleksu? Nie musisz stale udowadniać, że masz rację. Nic się nie stanie, jeśli powiesz czasem po prostu “nie wiem". Zbyt też łatwo uprzedzasz się do ludzi. Ale jeśli tylko Ci na tym zależy i trochę się starasz -jesteś osobą uroczą i miłą, lubianą w każdym towarzystwie.

(PSYCHOZABAWA)

A to prawda

B opinia w tej sprawie nie należy do mnie

C to nieprawda

A to prawda

B stwierdzenie zbyt ogólne

C to nieprawda

A tak

C nie

A tak

C nie

B stwierdzenie zbyt ogólne

C to nieprawda

A banalny slogan

C prawda

B nie zastanawiam się nad tym za często

C to nieprawda

24. Chyba każdy człowiek ma jakieś zastrzeżenia do swojego wyglądu:

B czasami

29. Uważam, że wobec siebie trzeba być znacznie bardziej krytycznym(ą), niż wobec innych ludzi:

A tak

B nie wiem

C nie

A to prawda

C to nieprawda

Masz niestety sporo kompleksów. Im mniej punktów, tym jest ich więcej i w większym stopniu utrudniają Ci życie. Co istotne - w dużym stopniu sam(a) ponosisz winę za ten stan rzeczy. Myślisz o sobie w kategoriach negatywnych. Koncentrujesz się na słabościach, niedociągnięciach i wadach. Stale walczysz ze sobą i nie jest Ci z tym za dobrze. To prowadzi tylko do umocnienia kompleksów i komplikuje dodatkowo Twoje stosunki z ludźmi. Każdy ma czasem kłopoty ze sobą, ale to jeszcze nie koniec świata. Spróbuj dla odmiany pomyśleć o sobie w kategoriach pozytywnych. Koncentruj się na tym, co w Tobie silne, ciepłe, miłe i radosne. Jest szansa, że wkrótce dostrzeżesz zmianę w swoim podejściu do siebie i świata i staniesz się osobą bardziej zadowoloną z życia. Odrzuć żal, gorycz, pretensje i uśmiechnij się!

Masz wszelkie szansę na to, żeby dobrze sobie radzić ze swoimi kompleksami w sposób przystosowawczy. Starasz się patrzeć na siebie bez egzaltacji. na ogół kompleksy nie przeszkadzają Ci żyć - im więcej masz punktów, tym mniej Ci przeszkadzają. Niebezpieczne jest tylko to, że czasem boisz się myśleć o sobie, wycofujesz się, robisz uniki, za wszelką cenę nie dopuszczasz do konfliktów. W ten sposób nie możesz ich rozwiązywać, kiedy się pojawiają, a pojawiać się muszą, to nieuniknione. Uważaj - chowanie głowy w piasek nie jest strategią przyszłościową i rzadko przynosi coś dobrego poza chwilowym obniżeniem napięcia. Zresztą od siebie nie można uciec. Pamiętaj -jesteś człowiekiem mocnym i dasz sobie radę. Trochę odwagi!

Jesteś osobą nie pozbawioną kompleksów, jak każdy normalny człowiek, ale radzisz sobie doskonale - tym lepiej, im więcej masz punktów. Oceniasz postępowanie własne i innych ludzi w sposób wyważony i obiektywny. Pogoda ducha i spokój pomagają Ci zwalczać przeciwności losu. Nie poddajesz się uznając, że nie ma sytuacji bez wyjścia. Trzymasz swój los we własnych rękach ze świadomością, że tylko od Ciebie zależy, jak potoczy się

Sądzisz, że w ogóle nie masz kompleksów, ale nie oszukuj się, to niemożliwe. Lepiej wiedzieć o sobie więcej i “brać byka za rogi", kiedy sytuacja tego wymaga, niż powtarzać sobie z uporem “wcale nie mam kłopotów, nie boję się, wszystko jest O.K." Wymyślony przez Ciebie obraz świata i własnej osoby może stać się czynnikiem obniżającym Twoje możliwości przystosowawcze. Posłuchaj czasem zdania innych ludzi na swój temat, pozwól im na szczerość. Może dowiesz się o sobie czegoś, co pozwoli bardziej realistycznie spojrzeć na własną osobę. Samooszukiwanie się jest szkodliwe, ponieważ ostatecznie prowadzi do wzrostu napięcia i stałego uczucia niepokoju. Możesz zacząć cierpieć na różne dolegliwości i bóle, chociaż lekarze stwierdzą, że z medycznego punktu widzenia jesteś osobą zdrową. Spróbuj polubić siebie takim(ą) jaki(a) jesteś, zaakceptuj siebie. Nie warto bać się własnych słabości. Kompleksy są po to, żeby je zwalczać lub polubić. Stać Cię na jedno i drugie.