Pojęcie i geneza pedagogiki zabawy

PEDAGOGIKA ZABAWY

Zabawa - "czynności wykonywane dla przyjemności, rozrywki, odprężenia psychicznego i fizycznego; to, co cieszy, bawi, sprawia przyjemność; bawienie się, figle, gra, rozrywka" (red B. Dunaj)

Pedagogika zabawy to niezwykle interesująca, stosunkowo młoda
w Polsce metoda pracy z grupą. Angażuje emocjonalnie wszystkich uczestników, pobudza do twórczego działania, inspiruje do maksymalnego wykorzystania swoich możliwości, a jednocześnie jest źródłem radości i satysfakcji.

Pedagogika zabawy przywędrowała do Polski z Austrii w końcu lat osiemdziesiątych XX wieku. Przyniosła nowe aktywne formy i metody stosowane w pracy z grupą. Jej korzenie sięgają psychologii humanistycznej, jej geneza sięga również pedagogiki postaci (Gestalt), która zakłada, że "wiara w człowieka i jego potencjalne możliwości jest podstawą w procesie wychowawczo - dydaktycznym" (U. Żyżyńska)

Wspomniana pedagogika postaci (Gestalt) tak powiązana z pedagogiką humanistyczną zagłębia się w sferę dotyczącą pozytywnych cech człowieka. Istotą edukacji humanistycznej jest oparcie pracy pedagogicznej na potrzebach, dążeniach, zainteresowaniach i oczekiwaniach dzieci. Te potrzeby czy oczekiwania wyznaczają treści i charakter edukacji. Swoisty klimat psychologiczny edukacji humanistycznej ułatwia dziecku aktualizację jego potencjalnych możliwości. "Praca pedagogiczna jest pracą z innym człowiekiem, dzieckiem. Tak więc atrybutem pracy pedagogicznej jest jej humanistyczny charakter. Nie ma zatem edukacji humanistycznej i nie humanistycznej; możemy mówić tylko o edukacji humanistycznej" (R. Więckowski). We współczesnym świecie, opartym na konsumpcji i dążeniu do zysków, następuje zjawisko "uprzedmiotowienia człowieka. Stąd dążenie do stworzenia dzieciom w szkole odpowiedniego klimatu, prawdziwie ludzkiej egzystencji" (R. Więckowski)

Pedagogika zabawy stanowi wynik rozwoju myśli pedagogicznej, która czerpie z wielu źródeł - idei i kierunków. Urszula Żyżyńska będąca jednocześnie dyrektorem jednego z przedszkoli warszawskich i sekretarzem Oddziału Warszawskiego Polskiego Stowarzyszenia Pedagogów Zabawy w swoim artykule pt. "Jak uczyć żeby nie zanudzić" prezentuje główne założenia pedagogiki postaci sformułowane przez Bogusława Śliwerskiego:
- Człowiek jest w istocie podmiotem godnym zaufania,
- Człowiek niesie w sobie ogromny potencjał możliwości, do których realizacji muszą być stworzone odpowiednie warunki,
- Człowiek jest istotą społeczną,
- Człowiek jest aktywny sam z siebie i zmienia się dzięki własnej aktywności i interakcjom z otoczeniem,
- Każda jednostka zmierza do wielostronnego rozwoju swoich możliwości i zdolności
- Zachowanie człowieka można zrozumieć tylko w całości(B. Śliwerski).

Do pionierów pedagogiki zabawy w Niemczech zaliczają się m.in. Hajo Büken i Jörn Schlund, w Austrii Reinold Rabenstein i Rene Reichel. "Dzięki owocnemu podłożu politycznemu zasady myślenia i pracy pedagogiki zabawy szybko rozprzestrzeniły się, rozwijając się na bazie pracy grupowej" (B. Śliwerski)

W Polsce historia pedagogiki zabawy nierozerwalnie łączy się z nazwiskiem dr Zofii Zaorskiej, która podczas pobytu w Wiedniu w 1990 roku, zafascynowana warsztatami prowadzonymi przez austriackie Stowarzyszenie animatorów, w tym Toni Wimmer, nawiązała z nimi ścisłą współpracę. Owocem tej współpracy było przeniesienie pedagogiki zabawy na grunt polski, a z czasem po kolejnych przeobrażeniach powstanie Polskiego Stowarzyszenia Pedagogów i Animatorów KLANZA w Lublinie.

Polskie Stowarzyszenie Pedagogów i Animatorów KLANZ

Polskie Stowarzyszenie Pedagogów i Animatorów KLANZA zostało powołane w styczniu 1995 roku w Lublinie i jest kontynuacją kilku form organizacyjnych zainicjowanych przez dr Zofię Zaorską w 1990 roku. Mottem Stowarzyszenia jest cytat z Konfucjusza:
"Pokaż mi, a zapomnę,
Powiedz, a zapamiętam,
Pozwól wziąć udział,
A zrozumiem"

Stowarzyszenie jest organizacją pozarządową skupiającą osoby zainteresowane ożywianiem procesu dydaktyczno - wychowawczego w pracy z grupą poprzez stosowanie aktywizujących metod opartych na idei pedagogiki zabawy.

"Stowarzyszenie stara się wyjść naprzeciw potrzebom tych, którzy szukają pomysłu na uatrakcyjnienie, ożywienie swojej pracy, zachęca innych do aktywnego włączenia się w proponowane działania" (Z. Zaorska). Proponowane przez nie działania pozwalają spojrzeć na każdego całościowo, wyzwolić jego emocje i doświadczenia. Wskazując na potrzebę tworzenia klimatu bezpieczeństwa i zaufania w grupie, Stowarzyszenie zachęca uczestników do nawiązywania nowych, lepszych kontaktów z innymi ludźmi. Inicjatorka dzieła Zofia Zaorska jest doktorem nauk humanistycznych, pracuje w Zakładzie Andragogiki UMCS w Lublinie. Od 1985 roku kieruje Lubelskim Uniwersytetem Trzeciego Wieku. Kwalifikacje pedagoga zdobyław Austrii. Autorka programu działań na rzecz upowszechniania metod animacji grupowej z wykorzystaniem zabawy. Obecnie konsultant i prezes honorowy PSPiA KLANZA

Cele, formy i metody pedagogiki zabawy

Założenia teoretyczne pedagogiki zabawy wynikają z założeń psychologii humanistycznej, które uznają człowieka za osobę rozwijającą się przez całe życie i dążącą do samorealizacji, przyjmują całościową wizję człowieka, w której jednocześnie rozum, emocje i ciało warunkują przyjęcie informacji i ich wykorzystanie. Główne cele pedagogiki zabawy to harmonijny i wszechstronny rozwój jednostki funkcjonującej w ramach określonej grupy, a także pomoc w odkrywaniu jej najlepszych cech.

Pedagogika zabawy ma bardzo szerokie spektrum odbiorców, począwszy od małych dzieci w wieku przedszkolnym, poprzez dzieci w wieku szkolnym, młodzież, studentów, środowiska dzieci niepełnosprawnych i ich opiekunów, a skończywszy na seniorach.

Stosowane w niej metody zabawy są bliskie dzieciom. Definicja sformułowana przez J. Huizinga najlepiej oddaje istotę zagadnienia, a brzmi ona następująco:
"Zabawa jest dobrowolną czynnością lub zajęciem dokonywanym w pewnych ustalonych granicach czasu i przestrzeni, według dobrowolnie przyjętych, lecz bezwarunkowo obowiązujących reguł; jest celem sama w sobie, towarzyszy jej zaś uczucie napięcia, radości i świadomości odmienności od [zwyczajnego życia]" (J.Huizing)

Aktywne metody pedagogiki zabawy stały się ogromnym wsparciem dla nauczycieli pracujących z dziećmi i pedagogów pracujących z innymi ludźmi. "Metody pedagogiki zabawy pomagają w dostrzeżeniu znaczenia sfery emocjonalnej dziecka, służą dobrej komunikacji, wzmocnieniu poczucia bezpieczeństwa, ujawnianiu pozytywnych uczuć. Wykluczają konkurencję, budzącą antagonizmy, wyłaniającą przypadkowych zwycięzców, do czego przyzwyczaiły nas niektóre tradycyjne gry" (J. Wójcik). Spopularyzowanie owych metod aktywizujących może spowodować, iż ożywią się kontakty w pracy pedagogicznej między uczniem, a nauczycielem, nauczycielem, a rodzicem, pomiędzy samymi pedagogami, których praca przebiega często w trudnych warunkach. Zróżnicowane sposoby przekazywania wiedzy będą okazją do urozmaicenia zajęć, kontaktów międzyludzkich, pomogą rozwiązywać problemy.

Doktor Michael Thannofer jest pedagogiem gier i zabaw, samodzielnym konsultantem w zakresie metod komunikacji, pracuje na terenie Austrii. Twierdzi, iż "nie może wyobrazić sobie dynamicznej pracy w grupie bez użycia takich środków wyrazu jak: taniec, ruch, gra oraz sceniczne przedstawianie. Członkowie grupy, którzy akceptują ruch, łatwiej zwracają się ku sobie samym, ku innym oraz ku określonym problemom" (J. Wójcik)

Działać pedagogicznie oznacza ponosić odpowiedzialność. Wszystkie metody (zabawy), które znajdują zastosowanie, mają posłannictwo, przekazują wartości, tworzą postawy i wywierają na uczestników (bawiących się) określony wpływ. W pedagogice stosowano dotychczas zabawę jako metodę w pracy przede wszystkim z dziećmi młodszymi i młodzieżą, najczęściej w formach pozaszkolnych. Obecnie pedagodzy zabawy powołują się na psychologiczne uzasadnienia zabawy w rozwoju jednostki i grupy, a zwłaszcza na jej znaczenie w psychoterapii.. Pedagogika zabawy czerpie inspiracje teoretyczne głównie z psychologii humanistycznej, w myśl której człowiek jest zdolny do wzrostu i rozwoju oraz posiada zdolność uczenia się, opierając się na własnych doświadczeniach. Dlaczego więc nie wykorzystać tego, co dobre dla wzrastania człowieka, w działaniach terapeutycznych.?

W pedagogice zabawy bardzo istotne jest to, iż z repertuaru tradycyjnych zabaw wybiera tylko te, które nie stwarzają napięcia powodowanego nadmierną rywalizacją i nie ośmieszają jej uczestników. Zabawy, które proponuję, sprzyjają aktywności wszystkich członków grupy. Posługuje się różnymi środkami, takimi jak: słowo pisane i mówione, gest, ruch, taniec, malowanie, dotyk, dźwięk, odgrywanie ról, pantomima.

Pedagogika zabawy prezentuje duży wachlarz propozycji, które mogą ożywić i urozmaicić tradycyjne nauczanie i dlatego są one warte bliższego poznania. Wymienię tu rodzaje metod i technik, które są mi znane i stosowane z dużym powodzeniem. Można je pogrupować za Z. Zaorską w sposób następujący:
1. Metody ułatwiające poznanie się. Są to zabawy ułatwiające wejście w grupę, poznanie nowego otoczenia, poznanie imion, powierzchownych cech osób, z którymi rozpoczynamy naukę.
2. Metody rozluźniające, relaksujące, odprężające, wykorzystujące ruch, taniec czy gest - likwidują napięcie mięśni i napięcie psychiczne.
3. Metody twórczego opracowania tematu, w tym metod poznawania dotychczasowych doświadczeń, obecnych odczuć, potrzeb, oczekiwań poszczególnych członków grupy.
4. Zabawy dramowe polegające na wykorzystaniu gry z podziałem na role jako wstępu do omówienia problemu.
5. Metody animacji dużych grup, które mają na celu uaktywnienie wszystkich, bez podziału na biernych widzów i aktywnie prezentujących się; nie ma tu ośmieszającej rywalizacji, przypadkowych wygranych i kilku zwycięzców.
6. Metody ułatwiające przekaz informacji zwrotnych od uczestników, które pozwalają sygnalizować indywidualne reakcje i odczucia poszczególnych uczestników. W tej grupie są także metody ułatwiające podsumowanie i zakończenie zajęć.
7. Metody aktywizujące dla określonych grup, np. niedowidzących, upośledzonych, jak również jednorodnych pod względem wieku.
8. Metody określane czasami jako gry dydaktyczne polegające na przedstawianiu danych treści w formie zagadkowego problemu i poszukiwaniu rozwiązań według proponowanych reguł.
9. Metody wymiany myśli, gry dyskusyjne wykorzystujące analizę danego problemu z różnych stron, z włączeniem doświadczeń i wiedzy uczestników.
10. Zabawy umożliwiające samoocenę, poznanie własnej hierarchii wartości, własnych, spontanicznych zachowań.

Zabawy niosą radość i zadowolenie ze wspólnego odkrywania i przeżywania pewnych treści, stymulują radosne i twórcze poznanie siebie nawzajem, ułatwiają prowadzącemu świadome bycie z grupą, wzbogacają kontakty. Proponowane interakcje to coś więcej niż tylko tradycyjne sytuacje zabawowe, to raczej wstęp, przerwa, urozmaicenie czy zakończenie (w zależności od sytuacji i potrzeb) intensywnej pracy. Aktywizujące zabawy mają tę szczególną zaletę, że zawsze pozostają zachętą, wzmocnieniem motywacji, pobudzeniem zainteresowania, a nie stają się nakazem. Do zabawy nie można bowiem nikogo zmusić.

W zabawę jest zaangażowana cała osoba, wszystkie zmysły. Pobudza ona do twórczego działania, pozwala odczuwać radość i więź z członkami grupy, a przy tym także wiele uczy. Nie jest środkiem przymusu, bo nim być nie może. Wszyscy przecież lubią zabawę, nawet jeśli sobie tego nie uświadamiają.A jeśli można to wykorzystać i w umiejętny sposób wplatać w nauczane treści lub przekazywać je za jej pomocą, to czemu tego nie robić? Dlaczego nie stosować jej w różnych formach w działaniach terapeutycznych z dziećmi niepełnosprawnymi? Warto podjąć ten trud, a efekty nie dadzą na siebie długo czekać. Warto spróbować, gdyż metody pedagogiki zabawy pomagają pełniej dostrzegać sferę emocjonalną człowieka, służą poprawie komunikacji, wzmocnieniu poczucia bezpieczeństwa, przeżywaniu i ujawnianiu pozytywnych uczuć. Są pomocne również w przekazywaniu określonych treści i w rozwiązywaniu konkretnych problemów. Metody te pomagają stworzyć dobrą atmosferę do pracy w grupie, sprzyjają bezpośrednim życzliwym kontaktom, ułatwiają wymianę informacji, wykluczają konkurencję budzącą antagonizmy czy wyłaniającą przypadkowych zwycięzców, do czego przyzwyczaiły nas niektóre tradycyjne gry.

Metody te nie są w całości czymś zupełnie nowym. Są raczej przypomnieniem, że człowiek może wyrażać swoje uczucia w różnorodny sposób, tzn. za pomocą różnych mediów, przez co wzbogacają słowo, które jest czasem bezradne w przekazywaniu odczuć, nastrojów, sympatii, lęków czy radości.

Wszystkie metody pedagogiki zabawy mają wspólny cel: ożywić kontakty między ludźmi w tradycyjnych instytucjach szkolnych czy opiekuńczych. Wszędzie tam członkowie grup, bez względu na wiek, mogą łatwiej współpracować i rozwiązywać różne, nawet trudne problemy, gdy nauczą się wzajemnego kontaktu i poszanowania indywidualnych cech, umiejętności i doświadczeń wszystkich członków grupy.

Wyboru metod dla danej grupy dzieci powinno się dokonać tak, by zabawy były dla nich atrakcyjne, by ułatwiały - szczególnie uczniom z zaburzeniami emocjonalnymi - uwalnianie się od napięć emocjonalnych. Udział w odpowiednio dobranych grach i zabawach integruje grupę, pozwala poznać się jej członkom, zwiększa wzajemną sympatię i zaufanie. Biorąc udział w zabawach, dzieci działają zgodnie z własną energią, mogą być wesołe lub smutne. We wzajemnych interakcjach doświadczają wiele, dowiadują się wciąż czegoś nowego o sobie, o swoim otoczeniu, o innych ludziach. Uczą się także dzielić przedmiotami, rozwiązywać konflikty, współpracować, pomagać sobie.

Zasady pedagogiki zabawy
Spośród wielu znanych z różnych źródeł zabaw wybiera i modyfikuje tylko te, które są przyjazne dla dziecka i spełniają pewne określone zasady, a zwłaszcza:
1. Zapewniają dobrowolność uczestnictwa, tzn. uczestnik sam decyduje, czy chce wziąć udział w zajęciach, wychowawca tylko zachęca, zaprasza do uczestnictwa, stara się zainteresować dziecko. Realizacja tej zasady umożliwia odkrycie autentycznych zachowań i sprzyja uczeniu się, nie ma tu środka przymusu.
2. Uwzględniają wszystkie poziomy komunikowania, tzn. zarówno rzeczowy, jak i emocjonalny. Poziom rzeczowy dotyczy obiektywnych, logicznych i prawdziwych informacji, które są wymieniane między ludźmi. Poziom emocjonalny natomiast wskazuje, że treści kształcenia są przyjmowane przez dziecko w zależności od emocji towarzyszących uczeniu się, a zwłaszcza od dotychczasowego doświadczenia i kontaktów w grupie. Realizacja tej zasady wymaga od prowadzącego i uczestników zaakceptowania różnych postaw, uczy tolerancji.
3. Uznają pozytywne przeżycia za wartość i unikają rywalizacji. Pedagogika zabawy uznaje przeżycie za wartość i preferuje zdobycie pozytywnego doświadczenia, doznania w pracy grupowej czegoś przyjemnego. Zabawa stwarza wiele sytuacji emocjonalnych, które skłaniają do refleksji i angażują uczestników w ocenę argumentów. Pomaga ona też w uczeniu się określonych treści, w rozwiązywaniu konkretnych problemów. Zdecydowanie unika bezsensownej rywalizacji, przypadkowych zwycięstw, konkurencji, w której jeden zwycięża, a reszta przegrywa. W pedagogice zabawy dzieci uczą się współdziałania, współpracy, dostrzegania różnych mocnych stron uczestników grupy. Zabawy łagodzą tu niepokój przed oceną, lęk przed przegraną i wzmacniają motywację do wysiłku.
4. Posługują się różnorodnymi środkami wyrazu, czyli umożliwiają przekazywanie różnych treści i emocji poprzez oddziaływanie na różne zmysły. Jest to zasada, która do pracy w grupie włącza wszystkie media.

Bardzo ważne jest ukazywanie dzieciom normalnego świata, w którym istnieją zasady, których trzeba przestrzegać. Normy dla grupy należy wypracować wspólnie. Nie może ich być jednak za dużo i powinny być zrozumiałe dla dzieci. Techniki pedagogiki zabawy stwarzają możliwość ustalania reguł i zasad postępowania dla grupy i dla każdego

Zabawa może być wykorzystywana na dwa sposoby:
- metoda wspierająca inne formy organizacyjne w nauczaniu,
- metoda kształtowania osobowości wychowanka.

Odnośnie włączenia zabawy w proces kształcenia celowym wydaje się być przypomnienie wskazówek metodycznych opracowanych przez A. Kamińskiego:
"1. Zabawy dydaktyczne należy stosować z umiarem. Z uwagi na to, że zajmują sporo czasu, nie mogą być elementem składowym każdej lekcji.
2. Powinny występować w tych częściach lekcji, w których mogą być najbardziej użyteczne, tj. przede wszystkim aby utrwalić materiał nauczania oraz aby urozmaicać zagadnienia bardziej nużące dzieci.
1. W zabawie obok atmosfery swobody - ważny jest ład i skupienie.
2. Należy przestrzegać ustalonych reguł zabawy.
3. Zabawa powinna trwać tak długo, jak budzi zaciekawienie i odpowiada zainteresowaniom uczniów.
4. Uczniowi mogą i powinni być współtwórcami zabaw.
5. Nauczyciel nie powinien podsycać współzawodnictwa w zabawach.
6. Zabawa powinna odzwierciedlać zainteresowania dzieci i młodzieży
7. Typ zabaw stosowanych musi ewoluować od zabaw dydaktycznych prostych do złożonych, od tematyki konkretnej do abstrakcyjnej, od luźnych do zabaw z regułami, od dziecięcych sensoryczno- motorycznych, naśladowczych do spożytkowujących sztukę, wiedzę, technikę" (E. Kędzior- Niczyporuk, 2001)
 

Opracowanie: Iwona Korbela - Herok