Prawne podstawy kierowania dzieci do placówek opiekuńczo-wychowawczych

Regulacje prawne dotyczące sprawowania opieki nad rodziną i dzieckiem wyznaczają: Konstytucja RP; Konwencja o Prawach Dziecka i inne międzynarodowe dokumenty dotyczące opieki zastępczej, w tym zwłaszcza rezolucja Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie umieszczania dzieci poza rodziną; Kodeks rodzinny i opiekuńczy; Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz rozporządzenia wykonawcze wydane na podstawie Ustawy o Pomocy Społecznej.

Konstytucja RP w rozdz. II "Wolność, prawa i obowiązki człowieka i obywatela" gwarantuje rodzinie prawo do prywatności i autonomii (art.47) , a rodzicom prymat w wychowaniu dzieci (art. 48) . Zobowiązuje również państwo do prowadzenia polityki pro rodzinnej (art. 71) i zapewnienia ochrony praw dziecka (art. 72) . W sytuacji kiedy dziecko pozbawione jest opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. "Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony praw dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją" (rozdz. II. art.72 §1) . Konstytucja pozwala na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu na ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich w przypadkach określonych w ustawie (rozdz. II, art.48 §2)

7 lipca 1991 r. weszła w życie w Polsce Konwencja o Prawach Dziecka. Polska ratyfikowała konwencję 30.IX.1991 r. z zastrzeżeniami oraz deklaracjami interpretacyjnymi. Konwencja o Prawach Dziecka wyraża przekonanie, że dziecko powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia a sama rodzinna powinna być otoczona niezbędną ochroną i opieką. Zgodnie jednak z KoPD w przypadku niewłaściwego traktowania dzieci dopuszcza się ingerencje sądu (art.19 §2) , a państwo zobowiązane jest podejmować wszelkie kroki mające na celu ochronę dziecka (art.19 §1) . Zgodnie ze swym prawem wewnętrznym państwo winno zapewnić krzywdzonemu dziecku opiekę zastępczą. Pomoc ze strony państwa dotyczy zarówno dzieci, które czasowo będą pozbawione swego środowiska rodzinnego jak i też na stałe (art.20 §1,2)

Mając na uwadze dobro dziecka oraz dobro społeczne sąd opiekuńczy ma możliwość ingerencji w sprawowanie władzy rodzicielskiej. W myśl art.109 KRO sąd opiekuńczy wydaje odpowiednie zarządzenia. Może zdecydować o umieszczeniu małoletniego w placówce opiekuńczo-wychowawczej (art.109 §2 KRO) . W takiej sytuacji obowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy nad osobą małoletnią, jago wychowania oraz reprezentowania w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb jego utrzymania należą do placówki, chyba, że sąd opiekuńczy postanowił inaczej (art. 112 KRO) . Umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej to najbardziej surowe spośród zarządzeń wymienianych w art. 109 KRO. W wyjątkowych sytuacjach sąd może nakazać wykonanie orzeczenia o odebraniu małoletniego z pominięciem trybu przewidzianego w przepisach ( art.1089-1095 KPC) o wykonaniu orzeczeń dotyczących odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką (art. 1095 § 1 KPC) . W szczególnych przypadkach może ograniczyć osobistą styczność rodziców z dzieckiem (art.113 §1,2 KRO) .

Ustawa o pomocy społecznej, a zwłaszcza jej rozdział 1a reguluje relacje rodzice - dzieci w typowej sytuacji funkcjonowania rodziny oraz określa kiedy sąd może lub powinien umieścić dziecko poza nią. Kierowanie dziecka do placówki opiekuńczo-wychowawczej może nastąpić po wyczerpaniu możliwości udzielenia pomocy w rodzinie naturalnej lub umieszczenia w rodzinie zastępczej gdy następuje częściowe lub całkowite pozbawienie opieki rodzicielskiej (art.33k. §1 UPS) . Jeżeli dziecko znajdzie się w takiej placówce to powinno mieć to charakter przejściowy, do czasu powrotu dziecka do rodziny naturalnej lub umieszczenia w rodzinnej opiece zastępczej (art.33k.§2 UPS) . Istnieje również możliwość pozostania dziecka w placówce do chwili uzyskania pełnoletności ( art.33k.§3).

Kierowanie do placówek opiekuńczo-wychowawczych jest również określone w przepisach Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Dział II "Środki zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich", w którym wymienione są dopuszczalne środki wychowawcze i środek poprawczy (art. 6) jako jedną z możliwości przyjmuje umieszczenie w instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania zawodowego, w rodzinie zastępczej, w zakładzie wychowawczym albo w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej (art.6 §9) . Orzec o tym może sąd rodzinny. W sytuacji kiedy orzeczono umieszczenie nieletniego w zakładzie wychowawczym a jest to niewykonalne (art. 74 §2) sąd rodzinny może zarządzić umieszczenie w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej (art.74 §3). Nadzór nad wykonaniem orzeczenia sprawują sędziowie rodzinni (art.77) .

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie placówek opiekuńczo- wychowawczych w rozdziale 5 określa zasady i tryb kwalifikowania oraz kierowania do placówek opiekuńczo-wychowawczych. Podstawą do skierowania do placówki jest orzeczenie sądu, wniosek rodziców, opiekunów prawnych lub małoletniego (§24) . Orzeczenie sądu o umieszczeniu dziecka w placówce określa typ placówki. Po otrzymaniu orzeczenia powiat
(Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie) obowiązany jest znaleźć dla dziecka konkretną placówkę spośród należących do typu wymienionego w orzeczeniu. O umieszczeniu w niej dziecka powiat powiadamia sąd. Nałożenie na powiaty obowiązku wykonywania orzeczeń sądów sprawia, że konieczna jest współpraca pomiędzy powiatowymi centrami pomocy rodzinie (§15 ust. 2 i 3) . Dziecko może zostać umieszczone w placówce opiekuńczo-wychowawczej, również, na wniosek rodziców lub na swój wniosek złożony za zgodą rodziców. Ten tryb umieszczania dziecka w placówce nie dotyczy jednak placówek resocjalizacyjnych (§28 ust. 1 zdanie 2) oraz placówek rodzinnych (§28 ust. 1zdanie 1). Przyjęcie dziecka do placówki na wniosek rodziców lub dziecka uzależniono od zgody dyrektora. W tym trybie może przyjąć jedynie dzieci w liczbie nie większej niż 15% miejsc, jakie są placówce przeznaczone dla dzieci korzystających z opieki całodobowej. O takim przyjęciu dyrektor obowiązany jest powiadomić pcpr (§28 ust.1 i 3) . Rodzice dziecka umieszczonego w placówce na ich wniosek lub na wniosek dziecka złożony za ich zgodą, sprawują nad dzieckiem pełnię władzy rodzicielskiej. Nie doszło bowiem do ingerencji w sferę tej władzy, co w Polsce jest prerogatywą sądu ( art. 48 ust.2 konstytucji RP) .

W placówkach socjalizacyjnych, interwencyjnych i resocjalizacyjnych można również umieścić dziecko bez skierowania oraz zgody rodziców lub opiekuna dziecka, a także bez orzeczenia sądu (§27). Placówki te mają obowiązek przyjąć dziecko w wieku poniżej 13 lat i zapewnić mu opiekę jeśli zaistnieje po temu natychmiastowa konieczność. Dziecko trafia do placówki na polecenie sędziego, zostaje doprowadzone przez policję, szkołę lub przez osoby stwierdzające porzucenie dziecka, w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia. O takim fakcie placówka obowiązkowo powiadamia w ciągu 24 godzin sąd rodzinny oraz PCPR i podejmuje działania mające na celu uregulowanie sytuacji prawnej. Rodzeństwa wymagające opieki poza rodziną własną umieszcza się w placówkach kierując zasadą nie rozdzielania rodzeństwa (§32) . Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie ma obowiązek skierować wszystkich członków do tej samej placówki danego typu. Sąd może uznać za celowe umieszczenie poszczególnych dzieci w placówkach różnych typów wtedy zasada ta może nie mieć miejsca.

W praktyce funkcjonowania instytucji kontrowersje wzbudza zagadnienie doprowadzenia dziecka do placówki wskazanej przez powiat oraz typ placówki. Rozporządzenie MPiPS stanowi, że regulują tę kwestię odrębne przepisy (§31 ust.1). Są nimi § 315 i §317 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 19.XI 1986 r.

§317.1. Niezwłocznie po otrzymaniu skierowania, o którym mowa w §315 i §316, sędzia poleca doprowadzenie podopiecznego do odpowiedniego zakładu lub placówki.
2. Doprowadzenie sędzia może zlecić: rodzicom, kuratorowi lub policji.
3. W wyjątkowym wypadku sędzia może zezwolić podopiecznemu na udanie się do zakładu bez udziału osób wymienionych w ust.2.

Trudności z doprowadzeniem do placówki są spowodowane tym, że sądy nie wskazują, kto ma dziecko doprowadzić, a pracownicy PCPR nie mogą tego robić. W swych postanowieniach często sądy nieprecyzyjnie określają typ placówki, do której należy skierować wychowanka.

Obowiązujące akty prawne nie regulują problemów w przypadku placówek świadczących usługi specjalistyczne. W przygotowywanym projekcie Ustawy o pomocy społecznej, proponuje się m.in. wprowadzenie podziału placówek interwencyjnych na interwencyjne opiekuńcze, które byłyby prowadzone przez powiat oraz interwencyjne resocjalizacyjne tylko dla młodzieży niedostosowanej społecznie. Brak wolnych miejsc w placówkach resocjalizacyjnych na terenie całego kraju w połączeniu z obowiązująca rejonizacją w przyjmowaniu dzieci do placówek sprawia, że umieszczanie dzieci w tego typu placówkach jest nie zawsze realizowane. Planuje się by tego typu placówki były tworzone i prowadzone na poziomie samorządów. Brak również uregulowań dotyczących współpracy między gminnymi i miejskimi ośrodkami pomocy społecznej.

Materiały wykorzystane:

1. Konstytucja RP z dn. 2.IV.1997r.
2. Konwencja o Prawach Dziecka z dn.20.XI. 1989r.
3. Kodeks Cywilny, Rodzinny i Opiekuńczy, wyd. Park Stan prawny na dz. 15.VII 2003r.
4. Ustawa o Pomocy Społecznej z dn. 29.XI 1990r. Tekst jednolity po zmianie z 20.XII 2002r. Stan prawny na 1.I 2003r.
5. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dn. 26.X 1982r.
6. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dn.1.IX.2000r. W sprawie placówek opiekuńczo - wychowawczych.
7. Jan Winiarz "Prawo Rodzinne", Wydawnictwo Prawnicze PWN,
Warszawa 1996
8. "Realizacja orzeczeń sądowych o umieszczaniu w placówkach opiekuńczo - wychowawczych w latach 2001- 2002. IX 25" - informacja Ministra Pracy i Polityki Społecznej zamieszczona w Internecie (www.towarzystwonaszdom.pl/biuro rzecznika) po konferencji "Współpraca między sadami rodzinnymi a instytucjami pomocy społecznej".

Opracowanie: Krystyna Henc-Toman

Wyświetleń: 12811