Katalog

Iwona Pietkiewicz
Muzyka, Artykuły

"Orgelbüchlein" Johanna Sebastiana Bacha

- n +

"Orgelbüchlein" Johanna Sebastiana Bacha

1. "Orgelbüchlein" - skarbnicą bachowskiego języka muzycznego
2. Symbol i wyraz chorałów organowych
3. Pedagogiczne i użytkowe znaczenie "Orgelbüchlein"


Wstęp

W historii chorału organowego "Orgelbüchlein" Johanna Sebastiana Bacha jest wielkim muzycznym wydarzeniem. Dzięki swej niepowtarzalności stanowi skarb historyczny i kulturalny. Wyjątkowość swą "Orgelbüchlein" zawdzięcza odpowiedniemu podejściu twórcy do opracowywania poszczególnych chorałów. Bach potrafił w taki sposób uzależnić muzykę od słowa, że preludia chorałowe stały się poetyckimi dziełami, urastającymi do rangi wielkiej sztuki.

Dzięki powstaniu "Orgelbüchlein" historia muzyki zyskała nieznany do czasów Bacha nowy rodzaj instrumentalnej muzyki opisowej, związanej z tekstem słownym. Nie była to jednak muzyka ilustracyjna, którą znano przed Bachem. Była to nowa muzyka, w której twórca wykorzystał symbolikę tematyczną, tj. charakterystyczne interwały i rytm, które w skrótowy, zwięzły sposób miały przypominać o głównej treści zawartej w chorale. W konsekwencji takiego nowego muzycznego myślenia powstały utwory muzyczne pełne poetyckości. Cecha ta, jaką charakteryzują się poszczególne preludia chorałowe, czyni z nich artystyczne dzieła.

Niniejsza praca podzielona jest na trzy części. W części I przedstawiona jest krótka historia powstania "Orgelbüchlein", struktura tego zbioru preludiów chorałowych oraz opis motywów muzycznych, których znajomość niezbędna jest do pełnego zrozumienia języka muzycznego, jakim w tych utworach posługuje się Bach. Część II opisuje symbole i określa wyraz wybranych chorałów organowych, ułożonych w kolejności roku kościelnego. W części III ukazane jest pedagogiczne i użytkowe znaczenie "Orgelbüchlein", które odgrywało ogromną rolę zarówno w czasach J. S. Bacha, jak i obecnych.

Moją pracę kieruję do Organistów, Nauczycieli, Uczniów i wszystkich Wielbicieli chorałowej muzyki J. S. Bacha. Pragnę, aby ten tekst przyczynił się do dalszego zgłębiania i częstego sięgania po te piękne i bogate w poetycką treść utwory organowe.

1. "Orgelbüchlein" - skarbnicą bachowskiego języka muzycznego

"Orgelbüchlein, worinne einem anfahenden Organisten Anleitung gegeben wird, auff allerhand Arth einen Choral durchzuführen, anbey auch sich im Pedalstudio zu habilitiren, indem in solchen darinne befindlichen Choralen das Pedal gantz obligat tractiret wird.

Dem höchsten Gott allein zu Ehren,
Dem Nechsten, draus sich zu belehren.

Autore Johanne Sebast. Bach p. t. Capellae Magistro S. P. R. Anhaltini Cotheniensis".

W tłumaczeniu tytuł brzmi następująco: "Orgelbüchlein. W której początkującemu organiście wskazówki są dane, jako na wszelkie sposoby chorał wykonywać, a przy tym w studiowaniu pedału też się habilitować, jako że w znajdujących się tu chorałach pedał na wskroś obbligato jest traktowany. Bogu Najwyższemu jedynie na chwałę, bliźniemu, by pożytek stąd odebrał cały. Autore Joanne Sebast. Bach P[leno] T[itulo] Capellae Magistro S. P. R. Anhaltini-Cothenensis".

Tak brzmi tytuł zbioru 45 preludiów chorałowych, powstałych w ostatnich latach pobytu w Weimarze (okres weimarski 1708-1717), kiedy Bach piastował stanowisko nadwornego organisty księcia Wilhelma Ernsta oraz w Köthen (1717-1723), gdzie był kapelmistrzem i dyrektorem muzyki kameralnej na dworze księcia Leopolda. Początkowo zbiór miał obejmować 164 preludia chorałowe. Bach opracował jednak tylko 45 chorałów, a przy pozostałych, na luźnych kartkach autografu, zaznaczył jedynie początek tekstów.

Autograf "Orgelbüchlein" znajduje się w Bibliotece Królewskiej w Berlinie. "Ma dziewięćdziesiąt dwie kartki i oprawiony jest w tekturę, ze skórzanym grzbietem i skórzanymi narożnikami. U góry każdej strony wypisywał Bach już naprzód tytuł chorału, który miał na niej figurować, tak, iż jeśli miejsca na daną kompozycję później nie wystarczyło, musiał doklejać u dołu paski papieru" (Albert Schweitzer). Wszystkie te preludia chorałowe powstały w Weimarze. W Köthen Bach przepisał je już tylko na czysto.

Przygrywki chorałowe w "Orgelbüchlein" ułożone są w kolejności roku kościelnego. Wśród 45 przygrywek znajdują się: przypadające na okres Adwentu i Bożego Narodzenia (14), noworoczne i gromniczne (5), pasyjne (7), wielkanocne (6), na Zielone Świątki (3), po jednej przygrywce: Dziesięć Przykazań Bożych, Ojcze nasz, Wyznanie grzechów, Usprawiedliwienie, Nawrócenie chrześcijańskie oraz Pieśni pocieszenia (5).

W liturgii protestanckiej każda niedziela miała swoje przynależne jej pieśni. Organista miał pewną swobodę w grupowaniu przygrywek chorałowych. J. S. Bach również z tego korzystał, przez co jego przygrywki zawarte w "Orgelbüchlein" układają się w miniaturowe oratorium gwiazdkowe, pasję czy oratorium wielkanocne.

W roku 1846 "Orgelbüchlein" zostało wydane u Petersa. Wydawcami byli: Friedrich Conrad Griepenkerl oraz Ferdinand Roitzsch. W tym wydaniu preludia chorałowe ułożone są według alfabetu, a nie w kolejności roku kościelnego, jak to zrobił Bach. W wydaniu Petersa (tom V) umieszczone są także inne przygrywki chorałowe, dwie partity oraz wariacje. Należące pierwotnie do zbioru "Orgelbüchlein" preludium chorałowe Komm, Gott Schöpfer, heiliger Geist (Przybądź Stworzycielu, Duchu Święty), Peters umieścił w tomie VII. Wydanie Petersowskie, uzupełnione w 1952 roku przez Hermanna Kellera (1885-1967) - niemieckiego teoretyka muzyki i pedagoga, po dzień dzisiejszy nie wyszło z użycia.

Innymi wydawcami "Orgelbüchlein" byli: Adolf Friedrich Hesse (1809-1863), Karl Ernst Naumann (1832-1910) oraz Heinrich Reimann - berliński pedagog i wirtuoz. W Polsce najbardziej popularnym i dostępnym wydaniem jest wydanie Petersa.

Chorał w preludiach z "Orgelbüchlein" traktowany jest przez Bacha w rozmaity sposób:
- Krótkie melodie chorałowe powierzane są często sopranowi, podczas, gdy pozostałe głosy tworzą trzygłosowy akompaniament. Chorałowa linia sopranu oplatana jest przez te trzy głosy swobodnymi motywami i nie jest przerywana żadnymi wstawkami muzycznymi (interludiami). Do tego typu preludiów chorałowych należą m.in.: Christ ist erstanden (Chrystus zmartwychwstał - tom V wydania Petersa, 4 numer opracowania chorałowego), Lob sei dem allmächtigen Gott (Chwała niech będzie Wszechmogącemu Bogu - V, 38), Jesus Christus, unser Heiland, der den Tod überwand (Jezus Chrystus nasz Zbawiciel, który przezwyciężył śmierć - V, 32), Heut' triumphiret Gottes Sohn (Dziś triumfuje Syn Boży - V, 28). Wyjątek stanowi In dir ist Freude (W Tobie radość - V, 34), gdzie interludia są integralną częścią kompozycji, a nie tylko wypełnieniem przerw między wierszami chorału.
- Kilka razy melodia jest prowadzona w kanonie pojedynczym, np.: Liebster Jesu, wir sind hier (Najukochańszy Jezu, jesteśmy tutaj - V, 37), Erschienen ist der herrliche Tag (Wspaniały dzień nam nastał - V, 15), Gott, durch deine Güte (Przez Twoją dobroć, Boże - V, 19), a także podwójnym, np.: In dulci jubilo (W słodkiej radości - V, 35).
- W niektórych przypadkach Bach koloryzuje melodię chorału, np.: Das alte Jahr vergangen ist (Stary rok już przeminął - V, 10), O Mensch, bewein' dein' Sünde gross (Opłakuj, człecze, swoje wielkie winy - V, 45), Wenn wir in höchsten Nöthen sein (Gdy jesteśmy w największej potrzebie - V, 51).

W preludiach chorałowych zawartych w zbiorze "Orgelbüchlein", J. S. Bach zwrócił szczególną uwagę na tekst oraz uzależnił od niego motywy muzyczne, które dzięki temu nabrały obrazowego i symbolicznego znaczenia. Motywy muzyczne wynikały z tekstu chorału i zawierały pewną myśl poetycką.

Niektóre elementy ilustracyjne oraz symboliczne były stosowane już przed Bachem i z nich (np.: charakterystycznych interwałów czy rytmiki) kompozytor budował utwór. Metodą tą twórca osiągał ilustrację utworu oraz efekty, które przypominały i nasuwały pewne obrazy pozamuzyczne. Lecz w pełni metoda znalazła zastosowanie dopiero w preludiach chorałowych J. S. Bacha. On to nadał chorałom odpowiedni ich treści klimat poezji.

"Orgelbüchlein" jest skarbnicą środków muzycznych-symboli, którymi w ścisłym powiązaniu z tekstem Bach przemawia. Język muzyczny chorałów z tego zbioru jest bardzo bogaty. Tam, gdzie tekst zawiera jakiś obraz, Bach odzwierciedla go w swojej muzyce. Wykorzystuje motywy muzyczne, które mają znaczenie obrazowe lub symboliczne.

Motywy muzyczne głównie wyrażane są w basie. Dzięki takiemu ich usytuowaniu stają się wyraźne i czytelne, stanowiąc mocną, fundamentalną linię. Niektóre preludia chorałowe opierają się na prostej, ostinatowej formule basowej. Bas stanowi wówczas odrębną, indywidualną płaszczyznę utworu, np.: Herr Gott, nun schleuss den Himmel auf (Panie Boże, racz otworzyć bramy niebios - V. 24), In dir ist Freude (W Tobie radość - V, 34), Puer natus in Bethlehem (Narodziło się Dziecię w Betlejem - V, 46) lub też koresponduje motywicznie z górnymi głosami, np.: Herr Christ, der ein'ge Gottes-Sohn (Chrystus Pan, Syn Boży - V, 22), Jesus Christus, unser Heiland, der den Tod überwand (Jezus Chrystus nasz Zbawiciel, który przezwyciężył śmierć - V, 32), Helft mir Gottes Güte preisen (Pomóżcie mi sławić dobroć Boga - V, 21).

Najczęściej pojawiającymi się motywami muzycznymi są: motywy błogiego spokoju, radości, bólu, motywy kroków oraz "przemawiające".
- Motywy błogiego spokoju Bach stosuje, gdy chce ukazać wewnętrzną radość i uwielbienie. Motywy składające się z trzech szesnastek i dwóch ósemek występują w preludiach: Herr Christ, der ein'ge Gottes-Sohn (Chrystus Pan, Syn Boży - V, 22), Gelobet sei'st du, Jesu Christ (Sławiony jesteś, Jezu Chryste - V, 17), Vater unser im Himmelreich (Ojcze nasz w Królestwie Niebieskim - V, 48). W preludium Jesu meine Freude (Jezu, moja radości - V, 31) - motyw ten pojawia się w basie w trochę przysłoniętej i zawoalowanej formie, przez co uczucie spokoju i uwielbienia jest niejako bardziej ukryte i mistyczne.
- Motywy radości tworzą dwa rodzaje rytmów:
1) ciągły ósemkowy lub szesnastkowy przebieg gamowy, który Bach stosuje, kiedy chce przedstawić radość bardzo bezpośrednią i naiwną, np.: Gott, durch deine Güte (Przez Twoją dobroć prosimy Cię, Boże - V, 19), Erstanden ist der heil'ge Christ (Zmartwychwstał najświętszy Chrystus - V, 14), In dulci jubilo (W słodkiej radości - V, 35);
2) ósemka i dwie szesnastki, który ma wyrażać radość pełną zachwycenia i radość z wiary w dobroć Boga. Motyw ten może występować w różnorodnych postaciach, oddając wszelkie możliwe odcienie radości. Przy jego pomocy Bach wyraża zarówno radość cichą, jak i bardzo żywiołową. Im żywsza - tym żywszy motyw. Najżywszy motyw radości występuje w preludium chorałowym In dir ist Freude (W Tobie radość - V, 34), gdzie basso ostinato w połączeniu z arabeskowymi motywami pozostałych głosów, wyraża nawet ekstazę.
- Motywy bólu stosowane są dla wyrażenia stanu cierpienia, zmartwienia i boleści. Stan ten Bach oddał w dwojaki sposób:
1) poprzez szereg połączonych nut, związanych ze sobą po dwie, kiedy pragnie ukazać szlachetną skargę, np.: O Lamm Gottes, unschuldig (O, Baranku Boży - V, 44);
2) za pomocą chromatycznego motywu, gdy chce wyrazić dręczący ból, np.: Das alte Jahr vergangen ist (Stary rok już przeminął - V, 10), Christus, der uns selig macht (Chrystus, który nas zbawił - V, 8), O Mensch, bewein' dein' Sünde gross (Opłakuj, człecze, swoje wielkie winy - V, 45).
- Motywy kroków Bach stosuje, kiedy chce oddać ruch. W preludium chorałowym Herr Gott, nun schleuss den Himmel auf (Panie Boże, racz otworzyć bramy niebios - V, 24), w którym tekst mówi o człowieku, który skończył swą wędrówkę i zmęczonym krokiem podchodzi do furty wieczności, głos najniższy obrazuje niepewne kroki pielgrzyma. Poprzez opadającą linię basu w preludium Da Jesus an dem kreuze stund (Kiedy Chrystus wisiał na krzyżu - V, 9), Bach potrafił oddać bezwład ukrzyżowanego ciała Chrystusa. Natomiast schodząca linia basu w Christ lag in Todesbanden (Chrystus leżał w więzach śmierci - V, 5), która ściąga całą melodię w dół - symbolizuje śmierć.
- Motywy "przemawiające" nie wyrażają uczuć tak jak powyższe, lecz oznajmiają i głoszą, czyli przemawiają. W przygrywce chorałowej Dies sind die heil'gen zehn Gebot' (Oto jest dziesięć przykazań świętych - V, 12), dziesięciokrotnie powtarzający się w basie motyw sprawia wrażenie wołania: Oto jest dziesięć świętych przykazań". Podobnie jest w preludium chorałowym Herr Jesu Christ, dich zu uns wend'! (Panie Jezu, Chryste, zwróć ku nam swe oblicze - V, 25), w którym motyw muzyczny trzech ósemek i ćwierćnuty przemawia słowami "Herr Jesu Christ". Ta przygrywka jest przykładem modlitwy liturgicznej, w której wszystkie linie melodyczne za pomocą tego samego motywu muzycznego głoszą wyznanie wiary.

Różnorodność i mnogość zawartych w preludiach chorałowych motywów muzycznych oddających ruch, uczucie, obrazy symboliczne, sprawiły, że "Orgelbüchlein" stało się wielkim skarbcem bachowskiego języka muzycznego. Motywy muzyczne wynikają z tekstu chorału, tłumacząc go, przez co poszczególne małe dzieła stają się nośnikiem głębokich ludzkich uczuć: nadziei, spokoju, ufności, wiary w człowieka i jego zbawienie.

2. Symbol i wyraz chorałów organowych

Chorały organowe z "Orgelbüchlein" J. S. Bacha przemawiają językiem symboli i motywów muzycznych. Dzięki motywom preludia chorałowe zawierają w sobie symbolikę religijną, która inspirowana jest poetycką treścią pieśni. Tekst określa kształt motywu muzycznego, charakterystyczne skoki lub pochody interwałowe, modulacje czy chromatyzmy. "Orgelbüchlein" tworzy nowy rodzaj instrumentalnej muzyki opisowej, ściśle powiązanej z tekstem chorałowym.

Chorały opracowane przez J. S. Bacha poukładane są w zbiorze według roku kościelnego.

Cykl rozpoczynają adwentowe preludia chorałowe. Bach w tych przygrywkach doskonale uchwycił i oddał nastrój towarzyszący oczekiwaniu na przyjście Chrystusa. Preludium Nun komm' der Heiden Heiland (Przybądź, więc, Zbawicielu pogan - V, 42) oddaje w pełni atmosferę czekania na Zbawiciela. Sam tytuł jest już wymowny, bo wyraża niecierpliwość, z jaką czeka się na Syna Bożego. Nieustannie powtarzające się, jakby zawieszone w przestrzeni i wolno opadające motywy szesnastkowo-ósemkowe, symbolizują zstąpienie Syna Bożego na ludzki padół.

Bożonarodzeniowe preludia chorałowe opierają się na motywach radości. Wszyscy cieszą się z przyjścia Zbawiciela, chwalą dzień, w którym się narodził. Cały ten nastrój Bach odmalował w preludium Der Tag, der ist so freudenreich (Dzień ten jest tak radosny - V, 11). Lekki, nierówny rytm głosów środkowych ma symbolizować kołysanie Dzieciątka, natomiast bas odzwierciedla świętujący i radujący się z narodzin Pana - lud. Jedyny opracowany chorał organowy w zbiorze "Orgelbüchlein", w którym cantus firmus jest w alcie - to Christum wir sollen loben schon (Chrystusa chwalmy wszędzie - V, 6). "Jest on jednocześnie najbardziej skupiony duchowo spośród całego zbioru. Melodia chorałowa ukryta jest w alcie, a pozostałe towarzyszące głosy owijają się wokół niej, niby delikatna woalka i ton za tonem się snują. Sprawia to wrażenie, jakby a wielką czcią chroniły Tajemnicy Narodzin". Tak o tym preludium chorałowym pisał Hermann Keller - niemiecki pedagog, muzyk oraz wydawca dzieł J. S. Bacha.

Noworoczne preludium chorałowe Das alte Jahr vergangen ist (Stary rok już przeminął - V, 10) zawiera melodię chorałową w sopranie, koloryzowaną arabeskami. W tym opracowaniu Bach stosuje gęstą chromatykę, która symbolizuje przemijanie i niestabilność czasu. Muzyka wyraża ból nad przemijaniem. Aby to podkreślić, Bach buduje motywy chromatyczne, które ten stan w pełni oddają. Całość owiana jest jakąś filozoficzną zadumą i melancholią nad niestabilnością czasu. Twórca utworu nie zostawia nas jednak w stanie smutku, bo na koniec daje nadzieję, symbolizowaną akordem durowym.

Pasyjne preludia chorałowe oddają ból, bo umiera Zbawiciel. Chorał organowy Da Jesus an dem Kreuze stund (Kiedy Chrystus wisiał na krzyżu - V, 9) oddaje śmierć Jezusa na Krzyżu. Poprzez motywy muzyczne Bach sugestywnie odmalowuje scenę z Golgoty.

Wielkanocne preludia chorałowe są pełne radości ze zmartwychwstania Pańskiego. Sprawia to wyjątkowy czas, jedyny w roku, kiedy zostaje pokonana śmierć. Radość ze zmartwychwstania głoszą słowa chorałów, podkreślone charakterystycznymi motywami. Preludium chorałowe Erstanden ist der heil'ge Christ (Zmartwychwstał najświętszy Chrystus - V, 14) wyraża radość nawet "potrójnie": ósemkowym pochodem gamowych głosów środkowych, motywem zmartwychwstania w basie oraz ciągłym powtarzaniem słowa "Alleluja" w tekście chorału.

Słowo kształtuje nie tylko motywy, ale i zmienia tonacje. Wolne, majestatyczne, napisane w mollowej tonacji preludium chorałowe Christ lag in Todesbanden (Chrystus leżał w więzach śmierci - V, 5), pod wpływem słowa "Alleluja" kończy się durowo. Słowo zadecydowało o ostatecznym charakterze utworu. Z poważnego i smutnego - utwór zmienił się w jednym momencie na pełen nadziei i radości ze zmartwychwstania Pańskiego.

Pieśni pocieszenia tworzą ostatnią grupę preludiów chorałowych w "Orgelbüchlein". Mówią one o marności życia ludzkiego na ziemi, a jednocześnie pocieszają, że istnieje życie lepsze - w niebie. Preludium chorałowe Ach wie nichtig, ach wie flüchtig... (Ach, jak marne i jak krótkie jest ludzkie życie - V, 1) jest przykładem, jak Bach w sposób genialny tę kwestię uchwycił. Marność życia ludzkiego symbolizuje quasi-pizzicato w basach, a jego krótkotrwałość - wędrujące mroczne głosy środkowe.

3. Pedagogiczne i użytkowe znaczenie "Orgelbüchlein"

Opracowując chorały i umieszczając je w zbiorze "Orgelbüchlein", Bach dał początkującemu organiście wzór "...jako na wszelakie sposoby chorał wykonywać, a przy tym w studiowaniu pedału też się habilitować, jako, że w znajdujących się chorałach pedał na wskroś obbligato jest traktowany." Ten cytat z tytułu zbioru preludiów chorałowych, mówi o ich przeznaczeniu i funkcji pedagogicznej, jaką miały spełniać.

W epoce Baroku nauczanie muzyki odbywało się w ten sposób, że cała wiedza muzyczna, czyli kompozycja, harmonia, kontrapunkt, gra na instrumencie czy teoria muzyki, przekazywana była uczniowi przez jednego pedagoga. Uczący kształcił się w sposób całościowy, tzn. przyswajał materiał muzyczny bez jego podziału na poszczególne przedmioty. Podczas nauki gry na instrumencie zdobywał jednocześnie wiedzę teoretyczną. Taki typ pedagogiki całościowej dawał szybkie wyniki nauczania, bo już po kilku latach uczeń stawał się wszechstronnie wykształconym muzykiem. "Orgelbüchlein" służyło zatem jako podręcznik pedagogiki integralnej. Stanowiło wzór, z którego poprzez naśladownictwo uczniowie mieli brać przykład i uczyć się kompozycji, harmonii, kontrapunktu, opracowywania melodii chorałowych, a jednocześnie rozwijać swą technikę gry na organach. Dzięki temu "Orgelbüchlein" stanowiło i nadal stanowi dużą wartość pedagogiczną.

Opracowując chorały, Bach dużą wagę przywiązywał do ich strony harmonicznej i melodycznej. Preludia chorałowe z "Orgelbüchlein" mają bogatą szatę brzmieniową, wynikającą z wszechstronnego wykorzystania środków harmonicznych. Bach wzbogacił swoje preludia chorałowe współbrzmieniami seksty, septymy i nony dodawanymi do trójdźwięków durowych i mollowych. Tak jest w preludium Durch Adam's Fall ist ganz verderbt (Przez upadek Adama...- V, 13). Bach też często używał pochodów chromatycznych, np. w Das alte Jahr vergangen ist (Stary rok już przeminął - V, 10).

Zgodnie z istniejącą w Baroku tendencją do stosowania basso continuo, Bach w taki sposób skomponował kilka preludiów chorałowych, że linia basowa była samodzielna, samoistna i znakomicie określała harmoniczną całość utworu, np. Es ist das Heil uns kommen her (Zbawienie przyszło do nas - V, 16). Istnieją również preludia, w których głos najniższy wprowadza motywy muzyczne wynikające z tekstu chorałowego, np. w In dir ist Freude (W Tobie radość - V, 34) - motyw szczęśliwości, Vom Himmel kam der Engel Schaar (Z nieba przybył zastęp aniołów - V, 50) - motyw zstępowania aniołów, Erstanden ist der heil'ge Christ (Zmartwychwstał najświętszy Chrystus - V, 14) - motyw zmartwychwstania. Sopran natomiast służył najczęściej do ukazania melodii chorałowej - prostej lub zdobionej. Głosy środkowe były głosami wypełniającymi i uzupełniającymi pod względem harmonicznym lub fakturalnym głosy skrajne, dlatego też nie miały samodzielnego charakteru.

Bachowska harmonia była wzorem nie tylko dla jego współczesnych. W czasach obecnych preludia chorałowe z "Orgelbüchlein" w mistrzowski sposób zharmonizowane przez Bacha przedstawiają dla nas wielką wartość i są środkiem do poznania harmonii okresu późnego Baroku.

"Orgelbüchlein" służy również jako podręcznik do nauki kontrapunktu. Obok kontrapunktu ścisłego, jaki wykształcili teoretycy wczesnego Baroku - Johann Joseph Fux czy Girolamo Diruta, istniał również kontrapunkt swobodny stosowany przez Claudio Monteverdiego. Ścisły ograniczał stosowanie dysonansów, chromatyki, zwiększonych i zmniejszonych interwałów melodycznych oraz harmonicznych, a swobodny wszystko to dopuszczał, jak również pozwalał na stosowanie dźwięków pomocniczych i zamiennych, apoggiatur, antycypacji oraz długo trwających dysonansów i opóźnień. Bach w swoich preludiach chorałowych w "Orgelbüchlein" stosował zarówno kontrapunkt ścisły, jak i swobodny. W preludium Jesus Christus, unser Heiland (Jezus Chrystus, nasz Zbawiciel - V, 32) użył kontrapunktu swobodnego 3:1, tzn. trzy nuty przeciw jednej z cantus firmus. Występują tu często opóźnienia, chromatyka, dźwięki przejściowe oraz interwały zmniejszone. Grając preludia z "Orgelbüchlein" współcześni młodzi organiści mają możliwość poznania i studiowania obu rodzajów kontrapunktu. Ten zbiór chorałów stanowi bardzo dobrą szkołę zawierającą podstawową i niezbędną wiedzę dla każdego muzyka zainteresowanego sztuką komponowania.

Preludia chorałowe z "Orgelbüchlein" są też przykładem różnego rodzaju kanonów dwugłosowych. Bach przeprowadził melodie chorałowe w rozmaitych interwałach: w duodecymie, oktawie i kwincie. Duodecyma pojawia się między tenorem i sopranem w preludium Christe, du Lamm Gottes (Chryste, Baranku Boży - V, 3). Trzy razy kanon pojawia się w oktawie. Dotyczy to preludiów: Christus, der uns selig macht (Chrystus, który nas zbawił - V, 8), Erschienen ist der herrliche Tag (Wspaniały dzień nam nastał - V, 15) oraz Gott, durch deine Güte (Przez Twoją dobroć, Boże - V, 19), gdzie kanon tworzą sopran i bas. Trzy razy kanon występuje również w kwincie, w preludiach: Hilf Gott, dass mir's gelinge (Pomóż mi Boże - V, 29) oraz Liebster Jesu, wir sind hier (Najukochańszy Jezu, jesteśmy tutaj - V, 37), między sopranem i altem, a także w preludium O Lamm Gottes, unschuldig (O, Baranku Boży...- V, 44) między basem i altem. W preludium In dulci jubilo (W słodkiej radości - V, 35), pomiędzy sopranem i basem oraz altem i tenorem występuje również kanon podwójny w oktawie.

Preludia chorałowe zawarte w "Orgelbüchlein" są utworami krótkimi. Bach przeznaczył dla każdego z nich tylko jedną stronę: niektóre jednak rozbudował. Bach jest mistrzem w opracowywaniu chorałów w sposób zwarty, trafny i zarazem bogaty w artystyczne wrażenia. Opracowane chorały to przykład sztuki komponowania, która stanowi wzór również dla współczesnych.

"Orgelbüchlein" uczy również interpretacji preludiów chorałowych. Są one tak przez Bacha napisane, że kwestia wykonania na jednym czy dwóch manuałach nie stwarza problemu. Partii, którą przeznaczył na jeden manuał, nie sposób przenieść na dwa, bez większych zmian w łączeniu i prowadzeniu głosów. Na przykład preludium Herr Jesu Christ, dich zu uns wend'! (Panie Jezu, Chryste, zwróć ku nam swe oblicze - V, 25) należy grać na jednym manuale, bo wynika to ze struktury utworu, odległości pomiędzy poszczególnymi głosami oraz związku między nimi. W tym preludium powinien być uwypuklony charakterystyczny motyw muzyczny występujący w głosach środkowych i w basie (w augumentacji). Melodia chorałowa wpleciona jest w całość melodyczno-rytmiczną utworu i nie wymagane jest jej podkreślenie na osobnym manuale.

Utwór, który Bach napisał na dwa manuały, został zbudowany tak, że każda ręka może czysto, aż po najdrobniejsze detale muzyczne wykonać swoją partię na oddzielnym manuale. Tak jest np. w preludium Wenn wir in höchsten Nöthen sein (Gdy jesteśmy w największej potrzebie - V, 51), gdzie kolorowana melodia chorałowa jest najważniejsza i wymaga podkreślenia przez granie na oddzielnym manuale. Melodia jest bogato zdobiona i przez to domaga się samodzielnej klawiatury.

Wszystkie chorałowe preludia organowe z ozdobioną linią cantus firmus, niejako zmuszają wykonawcę do ciekawego zestawiania barw dźwiękowych w głosie solowym. Uczą samodzielności w wyborze koloru melodii chorałowej oraz poczucia dobrego ich zestawiania.

"Orgelbüchlein" jest zarówno cennym podręcznikiem nauki kompozycji i gry organowej, jak również stanowi dużą wartość użytkową. Bach ofiarował ten zbiór preludiów "Bogu Najwyższemu, jedynemu na chwałę", czyli z myślą o wykonywaniu ich podczas nabożeństw. Nie przez przypadek ułożył opracowane przez siebie chorały w kolejności roku kościelnego, ale po to, by uświetniały liturgię przez cały rok.

Obecnie również wykonuje się preludia chorałowe z "Orgelbüchlein", tak w kościołach protestanckich, jak i katolickich. Użytkowość ich w kościołach protestanckich jest dziś znacznie mniejsza, ponieważ nie wszystkie one mogą służyć jako wprowadzenie, czy zamknięcie śpiewu chóralnego.

Opracowane przez Bacha protestanckie melodie chorałowe dopuszcza się do obrządku katolickiego. Służą one jako muzyczne uświetnienie Komunii, a także grane są po odśpiewaniu pieśni na zakończenie Nabożeństwa. Można grać wtedy jedno lub kilka preludiów chorałowych.

Częściej natomiast wykonuje się preludia z "Orgelbüchlein" na koncertach. Przeważnie zestawiane są one w cykl, gdyż są zbyt krótkie, aby je grać pojedynczo. Obok dużych form organowych z gatunku muzyki nie inspirowanej przez tekst słowny, jakie słyszy się na koncertach, te krótkie preludia chorałowe stanowią mały, ale pełen poetyczności cykl utworów.

"Orgelbüchlein", zarówno w czasach J. S. Bacha, jak i obecnych, przedstawia dużą wartość użytkową i pedagogiczną. Zbiór opracowanych przez Bacha chorałów miał służyć jako podręcznik do nauki harmonii i kontrapunktu, miał uczyć opracowywania melodii chorałowych oraz doskonalić technikę organową. Taką rolę może pełnić również dzisiaj. Dzięki rozmaitym sposobom opracowań chorału, może uczyć sztuki interpretacji utworów i samodzielnego zestawiania głosów organowych. "Orgelbüchlein" rozwija także w młodych adeptach kunszt gry na organach, z czym ściśle wiąże się wrażliwość na muzykę. Poszczególne preludia chorałowe są utworami krótkimi, ale wysokiej klasy artystycznymi. Początkujący organiści, poznając i grając te małe dzieła, mają możliwość zetknięcia się z prawdziwą sztuką muzyczną. Po zapoznaniu się i zrozumieniu artyzmu małych form chorałowych, w dalszym swym kształceniu uczniowie mogą przejść do poznania i grania form muzycznych trudniejszych i bardziej złożonych. "Orgelbüchlein" służy wszechstronnemu rozwojowi muzycznemu, bo jest bogatym w harmoniczne, kontrapunktyczne i kompozytorskie przykłady podręcznikiem muzycznym oraz daje możliwość zaprezentowania własnej interpretacji chorałów organowych, odczuwania i reagowania na ich muzyczne piękno.


Bibliografia
Książki:
1. Dulęba W., wyd. PWM, Kraków 1973.
2. Encyklopedia Powszechna, wyd. PWN, Warszawa 1974.
3. Iwaszkiewicz J., Pisma muzyczne, wyd. Czytelnik, Warszawa 1958.
4. Keller H., Die Orgelwerke Bachs, wyd. C. F. Peters, Leipzig 1948.
5. Lissa Z., Johann Sebastian Bach, wyd. Czytelnik, Warszawa 1951.
6. Mała Encyklopedia Muzyki, wyd. PWN, Warszawa 1981.
7. Pietkiewicz I., Orgelbüchlein Johanna Sebastiana Bacha - jako najwyższy przejaw sztuki kompozytorskiej w organowej interpretacji chorału protestanckiego, AM Kraków 1987.
8. Pociej B., Bach - muzyka i wielkość, wyd. PWM 1972.
9. Rutkowski B., Orgelbüchlein J. S. Bacha, maszynopis.
10. Schweitzer A., J. S. Bach, wyd. PWM, Kraków 1971.
11. Zavarský E., J. S. Bach, wyd. PWM, Kraków 1979.
Nuty:
1. J. S. Bach, Orgelwerke - Band V, Edition Peters, Leipzig.
2. J. S. Bach, Orgelwerke - Band VII, Edition Peters, Leipzig.
3. J. S. Bach, Orgelbüchlein, wyd. Zbigniew Indyk, Kraków 1996.

Opracowanie: Iwona Pietkiewicz
nauczyciel organów w PSM I i II stopnia
im. F. Chopina w Olsztynie

Wyświetleń: 5940


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.