Etruskowie - zaginiona cywilizacja

Etruskowie do wieku XX byli ludem zapomnianym. Na ziemiach ludu,który kiedyś był najpotężniejszy w Italii rosły nowe państwa. Państwa te rozpadly się, a na ich gruzach powstały następne,a proces ten trwał ponad 2000 lat. Właściwie dopiero wiek XX dzięki odkryciom archeologicznum wskrzesił pamięć o Etruskach. Dzięki ogromnemu materiałowi archeologicznemu, zaczęły się przed oczami współczesnych historyków otwierać dzieje Etrusków. Jednak do odkrycia wszystkich tajemnic Etrusków jest jeszcze daleko. Postępy Etruskologii są bardzo duże,lecz przed ludźmi zajmującymi się historią tego typu,pozostało bardzo wiele nierozwiązanych zagadek. Źródeł pisanych o Etruskach pochodzących ze starożytności jest niewiele. Wspomina o nich (nazywając ich Tyrenami) w swoich, "Dziełach" Herodot, piszą o nich również pisarze rzymscy. Znamy również napisy wykonane przez samych Etrusków, lecz ze względu na nieznajomość języka etruskiego nie można ich na razie odczytać. Najwięcej informacji o Etruskach dostarczają archeolodzy prowadzący prace wykopaliskiwe w miastach starożytnej Etruii. Kolebkę Etrusków były ziemie leżące na północ od Tybru. W szczytowym okresie potęgi Etrusków ich terytorium obejmowało północną część Półwyspu Apenińskiego. Udało się również Etruskom zkolonizować Kamparię, okresowo przejeli władze w Lacjum (dynastia Tarkwiniuszy w Rzymie). Na swoich ziemiach zakładli miasta.

Do najważniejszych należy zaliczyć Tarquinię, Volaterrae, Caere, Weje, Vetulonię, Volisinię, Wolci, Kortonę, Arretium, Populonię, Clusium i Perusię. Miasta te leżą na terytorium dzisiejszej Toskanii i z tamtąd Etruskowie, by zakładać swoje kolnię w Kampariii nad Padem. Wiemy jaki obszar zamieszkiwali Etruskowie, gdzie znajdowały się ich miasta i jak się nazywały. Początki cywilizacji etruskiej kryją jeszcze wiele tajemnic. Najwięcej wątpliwości budzi wciąż problem pochodzenia Etrusków. Obecnie mają swoich zwolenników dwie teorie pochodzenia Etrusków.

Pierwsza - o wschodnim pochodzeniu Etrusków. Opiera się ona na fragmencie, "Dziejów" Herodota, który mówi o przybyciu Etrusków (Tyrenów) do Italii w XII wieku z Lidii w Azji Mniejszej. Od Heroda pogląd ten przejeła tradycja rzymska. Współczesna nauka dorzuciła do tej teorii kilka nowych danych. Na azjatyckie pochodzenie religi Etrusków, którą uważa się za religię objawioną, co jest ewenementem w Italii. Ważną rolę w religi Etrusków odgrywały przepowiednie.

Sposóp przepowiadania z wątroby zwierząt ofiarnych jest bardzo podobny do sposobu przepowiadania przyszłości przez magów chaldejskich. Zwraca się uwagę na podobieństwo między językiem Etrusków, a językiem Licyjskim, Lidyjskim, Kacyjskim. Świadczyłoby o tym przedewszystkim stella nagrobna z wyspy Lemnos odkryta w roku 1885. Zawiera ona tekst pisany w języku bardzo podobnym do języka etruskiego.

Druga teoria - autochtoniźmie Etrusków wzkazuje w ślad za Dionizjuszem z Halikarnasu. Mówi ona, że Etruskowie nie mają nic wspólnego z Lidią lecz są starą ludnością Italii, a orientalne cechy kultury etruskiej tłumaczą wpływami zewnętrznymi. Najprawdopodobniej Etruskowie to mieszanka ludów miejscowych i napływających z rejonu Azji, których kultury się wymieszały. Musiał to być proces trwający długo, przy czym wydaje mi się, że przewagę uzyskała grupa przbyła ze wschodu o bardziej rozwiniętej kulturze. Świadczy o tym religia, język, stosunki społeczne(oraz to, że Etruskowie w odróżnieniu od innych ludów Italii byli doskonałymi żeglarzami.

Etruskowie nigdy nie stworzyli jednolitego państwa, ich terytorium składało się z miast-państw. Dwanaście najpotężniejszych tworzyło luźną federacje, która prowadziła wspólną politykę zagraniczną. Wiemy, że na czele każdego miasta-państwa stał król(lucumones). Na okres wojny, którą prowadziła federacja wybieran spośród nich nich jednego, który stawał na czele wojsk. Wiemy równocześnie, że na przełomie VI i V w p. n. e. doszło w Etruii do zmian ustrojowych. Władza królewska została zastąpiona republiką arystokratyczną, na czele której stało kolegium urzędników zwane zilath. Społeczeństwo etruskie było wyrażnie zróżnicowane. Jak wskazują autorzy starożytni oraz wykopaliska archeologiczne społeczeństwo etruckie było podzielone na dwie klasy-panów i służebniczą, którą tworzyli niewolnicy jak i ludność zależna. Ludność zależna była zobowiązana do uprawiania pól należących do szlachty etruskiej. Dionozjos z Halikarnasu porównał ich w przenośni do spartańskich Hellotów, co mogło sugerować, że byli pozbawieni wszelkich praw i całkowicie zależni od swoich panów. Poza tym można wysnuć wniosek, że byli oni potomkami ludzi kultury, ,Villanowa",którzy siłą zostali zmuszeni do niewolniczej pracy na roli . Niewolnicy pracowali w domach swoich panów, dbając o ich wygody i przyjemności. Część z nich pracowała w nkopalniach i warsztatach metalurgicznych. Należy uważać, że istniała instytucja wyzwoleńców(lautni). Wyzwoleńcom wolno było zakładać rodziny, wchodzili oni w skład famili. Wyżej od nich w hierarchi etruskiej stali famili etera. Przypuszczalnie byli to cudzoziemcy stale zamieszkujący w Etruii i znajdujący się pod opieką którejś z famili. O sytuacji prawnej tych ludzi w społeczeństwie etruskim prawie nic nie wiemy, ponieważ nie zachował się żaden kodeks prawny. Na szczycie społeczeństwa etruskiego stała klasa panów, do których należały wielkie majątki ziemskie, duże manufaktury metalurgiczne, kopalnie. Tylko oni mogli sprawować urzędy w etruskich miastach-państwach. Po obaleniu władzy królewskiej posiadali ono pełnię władzy usatwodawczej i wykonawczej. Zobowiązani byli za to do służby wojskowej. Spośród nich rekrutowali się również kapłani.

Gospodarka etruska w okrasie rozkwitu znacznie górowała nad gospodarką innych ludów Italii. Etruia właściwa(Toskania) była krainą urodzajną, a umiejętnie uprawiana dawała wysokie plony. Uprawiana pszenicę, proso, winną latorośl. Niewiele wiemy o owocach i warzywach, Które uprawiali Etruskowie. Byli doskanałymi hydrologami. Prowadzili prace melioracyjnena duża skalę. należy przypuszcać, że za ich czasów Etruia była krainą znacznie zdrowszą(malaria)i lepiej zagospodarowana niż w czasach późniejszych. Etruskowie osiągneli stosunkowo wysoki poziom techniki w rolnictwie. Etruskowie zajmowali się również teorią rolnictwa. Z Etruii pochodził agronom Saserna, którego dzieło zredagowane W końcu II w p. n. e. wspominają Waron i Piliniusz.

Etruskowie zajmowali się również hodowlą bydła i trzody chlewnej. Oprócz uprawy roli i hodowli źródłami żywności dla Etrusków było polowanie i rybołustwo. o tym jak polowano i łowoiono ryby w Etruii mówią nam malowidła w grobowcach. Jednak przedewszystkim Etruskowie zawdzięczli swoje bogactwo metalurgii. Etruia w odróżnieniu od innych części Italii posiadała złoża miedzi, cyny, ołowiu, żelaza. Rzemieślmicy etruscy słyneli ze swych umiejętności wytopu brązu i sprzedawali swe wyroby w całej Italii. Na wyspie Elbie wydobywali rudę żelaza, którą nast03-06-15ępnie przewożono do Populoni gdzie ją przetapiano. Miasto to w Vw p. n. e było jednym z największych ośrodków metalurgicznych ówczesnego świata(sądząc po ilości odkopanych pieców i ilości żużlu).

Etruskowie byli doskonałymi budowniczymi miast. Od nich to uczyli się inni mieszkańcy Italii. Na dużą uwagę zasługuje etruski rytułał zakładania miast tzw., "Etruskus ritus", Który znamy dzięki temu, że przejęli go od Etrusków starożytni Rzymianie. Miejsce pod przyszłe miasto wyznaczał augur po uprzednich wróżbach, jednocześnie wyznaczając dwie główne ulice, przecinające się pod kątem prostym. Następnie założyciel miasta wyznacza pługiem jego obszar. Ulice były równoległe do dwóch głównych ulic. W centrum miasta na przecięciu dwóch głównych ulicznajdował się rynek-centrum handlowei polityczne miasta. Od IV w p. n. e zaczęto otaczać miasta Etruii potężnymi murami obronnymi ze wzgędu na zagrożenie ze strony Galiów. Nie wszystkie miasta Etruskie ze względu na ukształtowanie terenu posiadały zabudowę idealną. Takim miastem idealnie zbudowanym byo odkopane niedawno w Morzebotto miasto etruskie które zostało zniszczone przez Gallów w IV w p. n. e. Dzięki temu, że Etruskowie budowali sobie wspaniałe groby możemy poznać ich religię, która miała wiele cech orginalnych. W politeistycznym systemie wierzeń etruskich głowną rolę odgrywała trójca bogów nieba:Tunia, Uni, Menrwa. Obok niej była czczona także trójca bogów panujących nad państwen umarłych. Ważną rolę w życiu religijnym Etrusków odgrywali prorocy,których uważali za twórców, ,Ksiąg przeznaczenia".

Księgi te regulowały życie społecznei religijne Etrusków. Do znanych nam proroków należą Tages, Cacusa i Vegoia. Za wyjątkiem nielicznych fragmentów, niestety nie znamy treści tych ksiąg. O tym, że wiedza Etrusków w formie prawd objawionych musiała stać na wysokom jak na ówczesne czasy poziomie,może świadczyć o tym fakt zainteresowania się tą wiedzą Senatu rzymskiego pod którego opieką zorganizowano naukę, ,dyscypliny etruskiej" Silny wpływ na religię Etrusków mieli Grecy i Fenicjanie. Od Greków Etruskowie przyjmowali nowych bogów(np. Herkle-grecki Herakles) lub hellenizowali swoich dawnych bogów, taknp. Tunia przejął pewne cechy od Zeusa. Dzięki tabliczką z Pyrgi wiemy,że w Caere miała swuj ośrodek kultu fenicka bogini Asztarte. Szybko rozwinął się u Etrusków sposób wróżenia z wnętrzności zwierząt ofiarnych. Znaleziony w Piacenzy model wątroby ofiarnej dostarczył wielu cennych informacji o sposobie dokonywania tych wróżb. W etruskim systemie wróżb widać wpływy wschodnie. Podobne modele wątrób znaleziono w państwie Mari i w państwie Hetytów. Od Etrusków przejeli ten sposób przepowiadania Rzymianie, a specjalni kapłani byli nazywani z etruska "hanispices".

Dzięki odkryciom archeologicznym możemy dzisiaj poznawać wspaniałe dzieła artystów etruskich. Czołowe osiągnięcia artystów etruskich przypadają na VI w p. n. e. Największymi mistrzami Etruskowie byli w dziedzinie rzeźby. Posągi ich zadziwiają znakomitym uchwyceniem scen w ruchu, żywością i realizmem. Do czasów dzisiejszych przetrwały wspaniałe rzeźby nagrobkowe przedstawiające mężczyzn i kobiety w postaci leżącej jak np. pary z sarkofagów z Ceretei i z Voltera. Malarstwo etruskie jest nam znane dzięki doskonale zachowanym zabytkom w grobowcach. Przedstawiano na nich sceny z życia zmarłego. Obrazy etruskie cechuje orginalne operowanie zestawami kolorów. W sztuce eruskiej mimo jej orginalności widać pewne wpływy greckie.

Dzięki swej przewadze sztuka etruska wywarła wpływ na niżej stojące cywilizacyjnie plemiona Italii. W VI w p. n. e król Rzymu Tarkwiniusz polecił wykonać posągi do świątyni Jowisza etruskiemu rzeźbiarzowi Wulkowi z Wejów.

Również dzięki dziełom sztuki wiemy, że pozycja kobiety była w społeczeństwie etruskim znacznie wyższa niż w Grecji czy Rzymie.

Etruskowie posługiwali się alfabetem greckim. Od nich alfabet ten rozprzestrzenił się po całej Italii. Języka Etrusków nie udało nam się odczytać w całości. Etruskologia posiada obecnie słownik obejmujący blisko dwieście źródło-słowów. Pewna ich liczba pochodzi z glaz starożytnych, większośc to egzegezy tekstów. Więszość znanych nam tekstów w języku etruskim pochodzi z napisów w grobowcach . Jednym z dłuższych znanym przez nas tekstów etruskich jest lniana księga mumii z Zagrzebia. Jest to jedna z świętych ksiąg Etrusków będąca rytuałem w formie kalendarza z wyliczeniem obrzędów przypadających na dany dzień roku.

O dziejach Etrusków, tak naprawdę wiemy niewiele. Ich pochodzenie jest jeszcze niejasne. Na początku I tysiąclecia p. n. e. w wyniku przemieszczeń ludów w Italii w Etruii pojawili się ludzie kultury, "Villanowa". W VII w p. n. e nastąpił gwałtowny rozkwit kultury etruskiej i rozrost bogactwa etruskich, "panów" czego dowodem jest pojawienie się bogatych grobów we prawie wsztstkich miastach etruskich. Historycy wiążą to z odkryciem bogactw mineralnych i intesywną eksploatację tych bogactw. Następstwem tego nagłego wzbogacenia się, miał być gwałtowny rozwój kultury etruskiej. Mnie osobiście wydaje się, że ten rozkwit kulturalny i techniczny musiał być związany z przybyciem do Etruri grupy ludzi na wyższym poziomie rozwoju od ludów kultury, ,Villanowa". Od połowy VII w p. n. e rozpoczyna się również ekspansja Etrusków. Stopniowo zajmują całą północną Italię, Lacjum oraz Kampanię. Historię ich dominację nad Rzymem(dynastia Tarkwiniuszy i Porsenna z Clusium) znamy dzięki autorom starożytnym(Tytus Liwiusz).

Etruskowie posiadali silną flotę. Ich dążenie do rozszerzenia handlu i wpływów na morzu doprowasziło do konfliktu z greckimi kolonistami. W walce z Grekami sojusznikami Etrusków byli Kartagińczycy.

W 535r. p. n. e flota etrusko-kartagińska pokonała Fokijczyków z Massali w bitwie pod Alalią u wybtrzeży Korsyki. Był to szcztowy okres potęgi etruskiej. Na drodze dalszej ekspansji etruskiej staneli Grecy zgrupowani wokół tyrana Syrakuz Aielona, któremu udało się zlamać potęgę Etrusków na morzu w bitwie koło Kyme w 474r p. n. e. Musiało to doprowadzić do załamania się handlu morskiego Etrusków. W 445r p. n. e Etruskowie tracą na rzecz Sammitów Kampanię. Mniej więcej w połowie V w p. n. e od północy Italii wtargneli celtyccy Gallowie, którzy zajmują nizinę nad rzeką Pad, niszcząc znajdujące się tam miasta etrruskie. Natomiast decydujący cios Etruskom zadali Rzymianie. Pierwszą etruską ofiarą Rzymu było miasto Weje, które to wedle tradycji prowadziło wojnę z Rzymem prawie 100 lat, a Rzymianie przed zdobyciem musieli je oblegać 10 lat(406-396 p. n. e). Następne 130 lat to okres stopniowego przyporządkowywania sobie Etruri przez Rzym zakończony zdobyciem i zburzeniem Volsinii w 265r. p. n. e. Po tym okresie następuje już powolna ale trwała latynizacja Etrusków, która doprowadziła do stopniowego zanikania tego narodu. To co wiemy o historii Etruri zawdzięczmy przedewszystkim Tytusowi Liwiuszowi, Dionizosowi z Halikarnasu, Herodotowi i innym autorom starożytnym. Z historiografi samych Etrusków nie zachowało się do naszych czasów nic.

Należy przypuszczać, że dzięki stopniowemu wzrostowi ilości dostępnych nam tekstów w języku etruskim, wskutek prowadzonych nja dużą skalę prac archeologicznych język ten zostanie z czasem rozszyfrowany. Efektem tego będzie znaczny wzrost wiedzy o Etruskach co napewno doprowadzi do rozwiązania wielu zagadek. Prowadzone obecnie prace wykopaliskowe w dawnych miastach etruskich ciągle dostarczają nowych porcji wiedzy o tym narodzie. Dużym niebezpieczeństwem są jednak rabusie, którzy wykorzystując duży popyt na dzieła sztuku etruskiej, na masowom skalę okradają groby etruskich nekropolii. Należy dołożyć wszelkich starań, aby uniemożliwić ten proceder, gdyż nauka ponosi duże straty wskutek działalności złodziejskich gangów.

W tej pracy nie poruszyłem wielu tematów, ale by dokładnie opisać to co wiemy o Etruskach trzeba by napisać kilku tomową monografię. Celem tej pracy było skrótowe opisanie ważniejszych dziedzin życia społecznego Etrusków, z zasygnalizowaniem problemów z jakimi ciągle boryka się etruskologia.

BIBLIOGRAFIA
1. M. Jaczynowska Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1986
2. Tytus Liwiusz Dzieje Rzymy od założenia miasta, przekł. A. Kosciołek, M. Brożek ks. I-V, Wrocław 1968, ks. VI-X, Wrocław 1971
3. Hewdot, Dzije, przełożył i opracował S. Hammer, Warszawa 1959
4. S. Napiórkowski, Etruskowie, Warszawa 1980

Opracowanie: mgr Stanisław Niesporek
nauczyciel historii

Wyświetleń: 825