Katalog

Henryk Karkoszka
Wychowanie fizyczne, Artykuły

Choroby cywilizacyjne - ruch jako przeciwdziałanie tym chorobom

- n +

Choroby cywilizacji - ruch jako przeciwdziałanie tym chorobom

Żywiołowy postęp techniczny ostatniego ćwierćwiecza wniósł w nasze życie, obok niewątpliwych osiągnięć pozytywnych, wiele ubocznych elementów szkodliwych dla zdrowia. Współczesny typ cywilizacji przemysłowej i motoryzacyjnej idzie w parze z ograniczeniem ruchu. Szeroko stosowana automatyzacja powoduje, że coraz większy odsetek ludzi wykonuje pracę w pozycji siedzącej lub stojącej, często z dużym napięciem uwagi, ale zazwyczaj z minimalnym udziałem mięśni. Jednoczesny wzrost stopy życiowej ogółu ludności, przynajmniej w krajach rozwiniętych, umożliwia zaspokajanie potrzeb związanych z odżywianiem się ponad konieczną miarę i sprzyja zwiększaniu się wagi ciała, to z kolei wpływa na dalsze zmniejszanie się sprawności fizycznej. W rezultacie niewielu ludzi wykonuje "normę" wysiłku dziennego, która została określona przez Międzynarodową Organizację do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO). Miarą tego wysiłku jest 6-kilometrowy marsz dla mężczyzn i 5-kilometrowy dla kobiet w tempie dość szybkim.

Wypoczynek w dobie upowszechnienia motoryzacji nie spełnia koniecznych warunków zdrowotnych. Samochód umożliwia pokonywanie przestrzeni bez włączania się aktywności ruchowej człowieka. Mówimy, że pojazd ten otwiera nam drogę do lasów i jezior, czyni to jednak bez żadnego wysiłku z naszej strony, a poza tym sam wymaga od nas zatroszczenia się o jego własne bezpieczeństwo. Sytuacja ta zmusza nas zazwyczaj do pozostania w jego pobliżu. Co gorsza, przyzwyczajamy się do samochodu i nie możemy już nigdzie wyruszyć inaczej, niż siedząc w jego wnętrzu. Każe on sobie drogo płacić za świadczone nam usługi.

Warunki zewnętrzne nie stwarzają naturalnych bodźców do wytworzenia korzystnego dla zdrowia stanu równowagi. Nie tylko mieszkańcy miast, ale i wsi zaczynają odczuwać ujemne objawy zmniejszonej aktywności ruchowej. Maszyna niszczy się i zużywa na skutek wykonywanej pracy, organizm człowieka natomiast dzięki pracy rozwija się. Stan ograniczenia ruchu nie mobilizuje odporności fizjologicznej. Następuje upośledzenie czynności ważnych układów w organizmie, przede wszystkim w zakresie krążenia krwi, wymiany tlenowej i gospodarki wodno - mineralnej. Stwierdzono, że kilkutygodniowy bezruch zmniejsza wydolność fizyczną organizmu o 13-22%. Doświadcza tego każdy człowiek, w zasadzie zdrowy, zmuszony do długotrwałego przebywania w opatrunku gipsowym po złamaniu np. kości miednicy.

Wybitny fizjolog Cannon wprowadził pojęcie homeostazy, czyli równowagi ustrojowej. Organizmy wykazują mianowicie tendencję przystosowania się do utrzymania stanu równowagi, będącego wskaźnikiem optymalnej funkcji wszystkich układów naszego organizmu. Wyrazem tego przystosowania jest wytworzenie pewnej dyscypliny wewnętrznej i wykształcenie świadomej kontroli czynności organizmu. W świetle tych rozważań staje się oczywiste, że do podstawowych zadań higieny należy metodyczne organizowanie "pewnych trudności" w życiu człowieka naszych czasów, aby spowodować powstanie reakcji adaptacyjnych, koniecznych do zapewnienia pełnego zdrowia psychofizycznego. Ta "zorganizowana trudność" organizmu to propozycja szerokiego uwzględniania ruchu w naszym trybie życia.

Choroby cywilizacyjne podzielono na 4 zasadnicze grupy. Pierwsza obejmuje zaburzenia przemiany materii i wszelakie ich następstwa, jak: miażdżyca, niewydolność naczyń wieńcowych serca, cukrzyca, otyłość, itp. Druga grupa dotyczy chorób z przeciążenia układu nerwowego, są to: nerwice, choroby psychiczne, choroba wrzodowa żołądka, choroba nadciśnieniowa, itp. Trzecią grupę stanowią choroby urazowe - następstwa motoryzacji i niebywałego rozwoju przemysłu. Czwarta wreszcie grupa wywodzi się bezpośrednio ze szkodliwych wpływów środowiska, są to: zatrucia, choroby zawodowe, pylice, choroba popromienna i ujemne skutki działania środków owadobójczych, nawozów sztucznych, itp.

Wśród rozróżnianych czynników związanych z wpływami cywilizacyjnymi, na pierwszy plan wysuwają się trzy. Pierwszy wiąże się z nadmiernym odżywianiem. Drugi czynnik wyraża się zmniejszoną aktywnością ruchową w związku z przewagą pracy siedzącej lub stojącej z ograniczonym zasięgiem poruszania się. Trzeci wreszcie czynnik określa cenę, jaką płacimy dodatkowo za udogodnienia, które stają się naszym udziałem.

Do chorób cywilizacyjnych wynikłych głównie ze zmniejszonej aktywności ruchowej zaliczamy otyłość. Otyłością nazywamy nieprawidłowy ciężar ciała spowodowany nadmiernym nagromadzeniem tłuszczu w ustroju. Przyczyną otyłości jest dodatni bilans energetyczny, a więc znacznie większy dowóz kalorii z pokarmem, niż ich wydatkowanie na produkcję ciepła i na pracę. Otyłość jest chorobą o niejednolitej etiologii. Najczęściej u podłoża jej współistnieją ze sobą wpływy środowiskowe i podatność genetyczna. Działalność czynników środowiskowych sprowadza się w zasadzie do formowania predyspozycji psychicznej do nadmiernego spożywania posiłków i ograniczenia aktywności fizycznej. Powstawanie, występowanie i rozprzestrzenianie się otyłości pozostaje w ścisłym związku z postępem cywilizacyjnym i dobrobytem. Do najważniejszych czynników sprzyjających otyłości zaliczamy niekorzystne zmiany w sposobie odżywiania, w trybie życia, rodzaju pracy. Otyłość stała się chorobą cywilizacyjną, a towarzyszące jej stany chorobowe są poważną groźbą dla zdrowia publicznego. Postęp cywilizacji zmienił zasadniczo sposób odżywiania się ludzi. Człowiek zaczął odżywiać się ponad potrzeby posiłkami wysokokalorycznymi o dużej zawartości cukrów i tłuszczów zwierzęcych. Cały nadmiar kalorii ponad potrzeby ustrojowe zostanie przerobiony na tłuszcz i odłożony w tkankach, przyczyniając się tym samym do wzrostu nadwagi. Ponieważ postęp cywilizacyjny ograniczył w znacznym stopniu potrzebę wydatkowania kalorii na aktywność fizyczną, zarówno w życiu codziennym, jak i w pracy, dlatego też istnieje nikła szansa na zużytkowanie tłuszczu zapasowego. W bogatych społeczeństwach otyłość nabiera cech epidemii stając się nadmiernie aktualnym problemem zdrowia publicznego. Dolegliwości stwarzane przez otyłość zależą od przyczyn otyłości, jej stopnia, okresu powstawania i chorób towarzyszących. Ruchliwość osoby otyłej maleje, unika ona wysiłków, szybciej się męczy. Nadwaga, stanowiąc dodatkowe obciążenie dla kości i stawów, sprzyja rozwojowi zmian zwyrodnieniowych w stawach. Wszystkie powyższe zmiany przyczyniają się do jeszcze większego ograniczenia aktywności fizycznej. Nadwaga usposabia organizm do zachorowalności na szereg bardzo poważnych chorób: kamicę nerkową, wylewy krwi do mózgu, kamicę wątrobową, cukrzycę, miażdżycę. Ludzie otyli żyją krócej. Z praktyki codziennej wiemy, że już samo zmniejszanie nadmiernego ciężaru ciała wywołuje u ludzi odczuwających pewne dolegliwości duży efekt leczniczy. Niejednokrotnie u ludzi starszych kuracja odchudzająca powoduje ustąpienie uprzednio nękających bólów wieńcowych serca, zlikwidowanie przecukrzenia krwi, obniżenie poziomu cholesterolu.

Otyłość jest wynikiem dodatniego bilansu energetycznego. Chcąc zachować stałą wagę ciała, należy dążyć do tego, by ilość spożytych z pokarmem kalorii zrównoważona była odpowiednim wydatkiem energetycznym, na wysiłek fizyczny, pracę. Chcąc zredukować wagę ciała, należy doprowadzić do ujemnego bilansu kalorycznego. Oprócz diety niskokalorycznej, w walce z otyłością ważną rolę spełnia odpowiednio dawkowana aktywność fizyczna.

Cukrzycę, którą zaliczamy do chorób cywilizacji, ze względu na masowość występowania uważamy za chorobę społeczną. W warunkach współczesnej cywilizacji istnieje duża liczba czynników, których działanie przyczynia się do ujawnienia cukrzycy. Do najważniejszych czynników środowiskowych wpływających na występowanie cukrzycy należą: otyłość, stresy, niewłaściwe używanie leków.

Miażdżyca, zwana dalej sklerozą, jest chorobą występującą powszechnie - cierpi na nią, w mniejszym lub większym stopniu, prawie 80% ludności państw uprzemysłowionych. Istotą schorzenia są zmiany wsteczne zachodzące w tętnicach, upośledzające przepływ krwi, a co za tym idzie, prowadzące do zaburzeń odżywiania tkanek i narządów. Obecnie uważa się miażdżycę za wyraz zaburzeń przemiany lipidowej ustroju. Udowodniono istnienie statystycznych korelacji między wzrostem poziomu cholesterolu (hipercholesterolemia) a rozpowszechnieniem miażdżycy. Istotną rolę w powstawaniu powikłań miażdżycowych odgrywa tempo życia, pośpiech i stałe napięcie nerwowe. Badania doświadczalne wykazały jednoznacznie, że bodźce stresowe prowadzą do hipercholesterolemii i nasilenia zmian miażdżycowych. Miażdżyca objęła swym zasięgiem wszystkie warstwy społeczeństw państw wysoko uprzemysłowionych, stając się główną przyczyną śmiertelności. Praca zawodowa połączona z wysiłkiem fizycznym jest czynnikiem zapobiegającym powstawaniu miażdżycy. Praca mięśniowa o charakterze długotrwałym, odbywająca się przy pełnym dowozie tlenu do mięśni i narządów pracujących, stwarza korzystne warunki biochemiczne dla przemiany cholesterolowo - lipidowej. Wysiłek trwający przez dłuższy okres czasu prowadzi do spadku stężenia lipidów w surowicy krwi. Ludzie aktywni fizycznie mają ustalony niższy poziom cholesterolu we krwi niż osobnicy prowadzący siedzący tryb życia. Zwiększona aktywność ruchowa jest więc czynnikiem zmniejszającym prawdopodobieństwo zachorowalności na miażdżycę.

Choroba wieńcowa stała się groźnym niebezpieczeństwem współczesnej cywilizacji. Na zawał serca umiera obecnie więcej ludzi niż na wszystkie inne choroby. Niezbędnym warunkiem właściwego, prawidłowego funkcjonowania serca jest zapewnienie mu stałej dostawy substancji odżywczych i tlenu. Naczyniami odżywiającymi mięsień sercowy są dwie tętnice wieńcowe, odchodzące od aorty tuż ponad zastawką, w miejscu gdzie ciśnienie krwi jest największe. Każdy wysiłek fizyczny wymaga zwiększonej pracy serca a to pociąga za sobą konieczność dostarczenia do mięśnia sercowego zwiększonych ilości substancji odżywczych i tlenu. W czasie wysiłku fizycznego następuje rozszerzenie, a w okresie spoczynku zwężenie naczyń wieńcowych. Nawet niewielkie zmiany światła naczyń wieńcowych wpływają w sposób ewidentny na ukrwienie mięśnia sercowego. Rozwijający się proces miażdżycowy naczyń wieńcowych nie tylko zwęża ich światło, lecz również pozbawia te naczynia możliwości regulacji. Odkładanie się ciał tłuszczowych w błonie wewnętrznej tętnic spowodowało upośledzenie przepływu wieńcowego. Dostarczają one krew, a więc substancje odżywcze i tlen w ilości, która wystarcza dla pracy serca w spoczynku, ale jest niedostateczna przy większych wysiłkach fizycznych. Zdaniem kardiologów do głównych przyczyn powstawania choroby wieńcowej należy zaliczyć nieprawidłowe, nadmierne odżywianie, przy jednoczesnym nieruchliwym trybie życia. Ludzie pracujący fizycznie zapadają na chorobę wieńcową znacznie rzadziej i później niż osoby prowadzące mało ruchliwy tryb życia. Psychologowie natomiast zauważyli, że na chorobę wieńcową najczęściej zapadają osoby narażone na przewlekłe urazy emocjonalne. Urazy te są wynikiem usilnego "dążenia do celu", współzawodnictwa życiowego, jednostronnego przeciążenia pracą umysłową, występują u osób pracujących nierytmicznie, przeżywających ciężko troski zawodowe w czasie przeznaczonym na odpoczynek.

Korzystny wpływ wysiłku fizycznego polega między innymi na tym, że powoduje on obniżenie napięcia układu współczulnego, przyczyniając się do szybszej likwidacji fizjologicznych skutków stresów psychicznych. Konsekwencje urazów psychicznych nie są więc u tych osób zbyt groźne, ponieważ wysiłek fizyczny w pewnym stopniu rozładowuje napięcie psychiczne. Mieszkańcy wsi, pracujący fizycznie i poruszający się przeważnie pieszo, zapadają na chorobę wieńcową znacznie rzadziej niż mieszkańcy miast. Aktywność ruchowa podejmowana w sposób regularny, a nie incydentalny, i utrzymywana w granicach tolerancji ustroju daje w efekcie nie tylko roboczy przyrost masy mięśniowej, wzmacnianie kości i połączeń stawowych oraz okrzepnięcie organizmu, ale także przyrost masy serca (co czyni je znacznie sprawniejszym), obniżenie ciśnienia tętniczego, zwolnienie tętna, zwolnienie rytmu oddechowego przy pogłębianiu amplitudy oddechów.

Zwiększona aktywność ruchowa owocuje wzrostem parametrów siły, wytrzymałości, szybkości, mocy, zwinności, koordynacji i innych cech motoryczności, podnosi ogólną sprawność fizyczną, odporność organizmu, a tym samym wzmacnia zdrowie i daje dobre samopoczucie. Pod wpływem intensywniejszej aktywności ruchowej zwiększa się liczba limfocytów. Limfocyty mają szczególne zadanie polegające na obronie organizmu przez inwazją drobnoustrojów. Tak więc aktywność ruchowa stanowi podstawowy czynnik w uruchamianiu pewnych mechanizmów immunologicznych, dzięki którym zwiększa się odporność ustroju. Dzięki temu obserwujemy zmniejszoną zapadalność chorobową, w tym należy uwzględnić również zachorowania na choroby cywilizacyjne.

Wygodny tryb życia w komforcie cywilizacyjnym, stronienie od rekreacji ruchowej i sportu, są najważniejszymi przyczynami nieprawidłowości rozwojowych, wad postawy, nerwic neurowegetatywnych, otyłości, cukrzycy, choroby nadciśnieniowej i wielu innych chorób cywilizacyjnych, które manifestują się także w sferze psychiki.
Profilaktyka w postaci rekreacji ruchowej i sportu a w razie potrzeby terapia ruchem, oddają znakomite usługi człowiekowi, któremu wypadło żyć w warunkach współczesnej cywilizacji. Wielu badaczy doszło do wniosku, iż np. podniesienie cholesterolu we krwi jest proporcjonalne do stopnia obniżenia aktywności ruchowej. Wiadomo też powszechnie, że ćwiczenia ruchowe, działalność sportowa oraz odpowiednia dieta są głównymi metodami leczenia otyłości, która jest najważniejszą przyczyną różnego rodzaju schorzeń metabolicznych. Przy dłuższym stosowaniu terapii ruchowej można spowodować powrót do normalnego ciężaru ciała nawet bez stosowania ograniczeń dietetycznych. Warto, aby o tym wiedzieli rodzice i dzieci, które z powodu nadmiernej otyłości zatracają naturalną ruchliwość i wykazują niechęć do większych wysiłków fizycznych. Na podstawie metod statystycznych stwierdzono również, że w grupach osób z objawami niewydolności wieńcowej serca i zaburzeniami układu krążenia stwierdzono ustąpienie dolegliwości na skutek regularnego uprawiania ćwiczeń fizycznych. Powszechnie wiadomo, że niezastąpionym środkiem terapeutycznym w stanach pozawałowych, zapobieganiu cukrzycy, nadciśnieniu, miażdżycy, kamicy nerkowej, itp., jest znaczące zwiększenie aktywności ruchowej. Aktywność ta odgrywa także ważną rolę we wzmacnianiu przeciwzakaźnej odporności organizmu. Badania w tej dziedzinie ujawniły, iż istotna zależność między wzmożoną aktywnością ruchową a zmniejszoną zapadalnością chorobową istnieje ponad wszelką wątpliwość. Wielu lekarzy stwierdza, że wśród pacjentów korzystających z porad lekarskich znaczny odsetek stanowią osoby nieuprawiające ćwiczeń fizycznych. Zaspokojenie potrzeby ruchu daje nie tylko dobre samopoczucie oraz wzrost wydajności i odporności organizmu, ale daje uśmiech, radość życia.

Literatura:
1. Kurczak M., "Choroby cywilizacji"
2. Gniewkowski W., Wlaźnik K., "Wychowanie fizyczne"
3. Fijałkowski W., Karpińska B., "Ruch a zdrowie"

Opracowanie: mgr Henryk Karkoszka

Wyświetleń: 8592


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.