POŁOŻENIE I UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI WYŻYNY ŚLĄSKIEJ
(materiały pomocnicze do wykorzystania w ramach edukacji regionalnej)
Wyżyna Śląska stanowi zachodnią część większej jednostki fizycznogeograficznej jaką jest Wyżyna Śląsko - Krakowska. Na północy graniczy ona z szerokim obniżeniem, wykorzystanym przez rzekę Mała Panew, na zachodzie zaś schodzi ku dolinie Odry. Od południa graniczy z Kotliną Oświęcimską, a jej granicę wschodnią stanowi wyraźny próg triasowy ciągnący się od Chrzanowa poprzez Sławków, Błędów, Siewierz i Zawiercie, oddzielający ją od następnego makroregionu - Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej.
Pod względem ukształtowania powierzchni Wyżyna Śląska tylko lokalnie jest urozmaicona grzbietami, pagórami, płaskimi wyniosłościami oraz izolowanymi wzgórzami. Niewielkie różnice odpornościowe skał budujących podłoże, za wyjątkiem skał środkowotriasowych, długi okres rozwoju lądowego Wyżyny oraz przykrycie osadami lodowcowymi wywarły ogromny wpływ na wyrównanie jej powierzchni i przewagę równin falistych nad terenami pagórkowatymi.
Najwyższym punktem Wyżyny Śląskiej jest Góra Św. Anny (400 m npm.)w Garbie Chełmu. Garb ten stanowi zachodnią część wzniesień zbudowanych z dolomitów i wapieni środkowotriasowych, oddzielonych od Garbu Tarnogórskiego wyraźnym obniżeniem pod Pyskowicami (250 m npm.). W stosunku do przyległych obniżeń - Małej Panwi od północy i dopływu Odry (Bierawka) na południu wzniesienia te osiągają wysokość względną 100-200m.
Garb Tarnogórski wzniesiony średnio 340 - 380 m npm. Zaczyna się w okolicach Olkusza i ciągnie przez Sławków, Przeczyce ku Tarnowskim Górom. Garb ten zwany często grzbietem wapienia muszlowego nie tworzy jednolitego pasma lecz pocięty jest na grupy odrębnych wyniesień przez przełom Białej i Czarnej Przemszy oraz Brynicy.
Druga grupa wzniesień to Pagóry Jaworznickie również zbudowane ze skał triasowych, położone są we wschodniej części Wyżyny Śląskiej. W porównaniu z poprzednią grupą wzniesień są nieco niższe, gdyż dochodzą do 300 -340 m npm., a deniwelacje nie przekraczają tu 60 m. ten zespól wzniesień jest silnie zniszczony, tworzą go pojedyncze pagóry i stoliwa rozdzielone obniżeniami, które wypełniają piaski czwartorzędowe. Jedno z takich obniżeń to wielkie pole piasków Pustyni Błędowskiej.
Na południe od opisanych wzniesień pojawiają się wydłużone wzgórza zbudowane głównie z utworów karbońskich Wyżyny Katowickiej. Jej rzeźba charakteryzuje się słabym rozcięciem erozyjnym i małymi deniwelacjami, a średnia jej wysokość dochodzi do 240 - 260 m npm. W przeciwieństwie do bardziej odpornych dolomitów i wapieni trasowych utwory karbońskie złożone są z miękkich łupków dających formy bardziej zaokrąglone i faliste o szczytach lekko spłaszczonych przechodzących w łagodne zbocza.
Południowe partie Wyżyny Śląskiej cechują się obecnością szeregu izolowanych wzgórz o niewielkich rozmiarach, rozczłonkowanych przez głębokie wcięte rzeki. Jest to Płaskowyż Rybnicki wznoszący się na wysokości 280 -310 m npm., górujący do 100 m ponad doliną Odry i około 70 m ponad doliną Wisły (okolice Oświęcimia). Krajobraz jest tu silnie zmieniony pod wpływem człowieka, szczególnie na obszarze Rybnickiego Okręgu Węglowego.
W krajobrazie centralnej części Wyżyny Śląskiej występuje również bogactwo form terenu stanowiących rezultat działalności człowieka. Są one związane z eksploatacją surowców mineralnych i silnie rozwiniętym przemysłem. Charakterystycznymi formami antropogenicznymi są hałdy zbudowane z żużli wielkopiecowych, odpadów hutnictwa metali oraz ze skał płonnych pozostałych po eksploatacji węgla kamiennego lub rud cynkowych. Są to formy wypukłe o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów. Bardzo częste są zjawiska osiadania występujące na całym obszarze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, zjawiska te dochodzą do kilkunastu metrów a spowodowane są działalnością górniczą (eksploatacja na zawał). Dużych rozmiarów formami wklęsłymi są wyrobiska, będące następstwem licznych piaskowni, z których piasek wydobywany jest na potrzeby podsadzki górniczej. Skupienie kilku miast na niewielkim obszarze spowodowało prawie całkowite zniekształcenie warunków fizycznogeograficznych tego terenu.
Literatura:
Kondracki J., Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa
Szaflarski J., 1955: Zarys ukształtowania Wyżyny Śląskiej, Prace i Mat. Geogr., Kraków.
Opracowanie: Marzena Motłoch
