Rozwój zdolności myślenia

Wstęp

Marzymy o tym, aby się w pełni realizować, aby wykorzystywać wszystkie dane nam możliwości, aby nasze życie było dobre i miało sens. Chcemy być szczęśliwi. Aby tego dokonać, musimy wykorzystywać nieustannie nadzwyczajną moc - naszą zdolność myślenia.

Okazuje się, że można kształtować siebie zgodnie ze swoim życzeniem. Można budować życie wypełnione skutecznym działaniem i przynoszące poczucie spełnienia. Musimy tylko myśleć krytycznie, żyć twórczo i korzystać z wolności wyboru. Uczymy się w ten sposób życia świadomego, rozumnego i twórczego - wkraczamy na drogę ludzi myślących. Umiejętność myślenia - jak wszystkie inne umiejętności - wymaga pielęgnacji i doskonalenia.

Wyjaśnienie kluczowych pojęć

Myślenie można klasyfikować na różne sposoby. Jeden z nich odwołuje się do struktury intelektu, drugi do rodzajów inteligencji. Złożoność myślenia opisywać można rozmaicie. Na przykład J.P. Guilford dzieli zdolności umysłowe posługując się trójwymiarowym modelem. Na model ten składają się:
- Operacje umysłowe, w których toku przetwarzania jest treść :
* ocenianie (szacowanie, decyzje)
* myślenie konwergencyjne (związki i zależności)
* myślenie dywergencyjne (myślenie twórcze i produktywne)
* pamięć (zapamiętywanie wiedzy)
* poznawanie (wiedza)
- Wytwory - operacje na treści, które prowadzą do wytworzenia "produktów" poznawczych :
* jednostki treściowe obejmujące dane figuralne, symboliczne i systematyczne
* klasy - klasyfikowanie jednostek według danej zasady
* systemy - spójne struktury wiedzy
* przekształcenia już znanych informacji
* implikacje - połączenia jednostek wcześniej pozostających bez związku (konkluzje i przewidywania)
- Treść - operacje umysłowe obejmujące informacje i ich rozumienie :
* figuralna - materiał odbierany zmysłowo
* symboliczna - figury i cyfry zorganizowane w system numeryczny, lub alfabet
* systematyczna - znaczenie słów, idee, sądy
* behawioralna - inteligencja społeczna, rozumienie siebie i innych

Rodzaje inteligencji

Howard Gardner opowiada się za teorią różnych rodzajów inteligencji i utrzymuje , że inteligencja obejmuje różne operacje umysłowe. Uważa jednak, że poszukiwania empiryczne uzasadnionych struktur, lub składników mogą wieść na manowce, gdyż w ich trakcie pomija się charakterystyczne dla danej kultury wartościowanie pewnych umiejętności i ról. Zdaniem Guilforda kryteria, według których określa się strukturę i składniki inteligencji, operacje myślowe z którymi są powiązane i z góry przyjęte jej schematy, można ująć ilościowo. Gardner zwraca uwagę, że jest wiele inteligencji, ale że zbyt często, przynajmniej w industrialnych społeczeństwach, dostrzega się wyłącznie czynnik werbalny (językowy). Wyróżnia on sześć rodzajów inteligencji : językową, muzyczną, logiczno - matematyczną, przestrzenną, motoryczną i społeczną.

Konsekwencje wydają się oczywiste. Zbyt często programiści, zwłaszcza nauczyciele, nie zwracają uwagi na osiągnięcia i umiejętności z dziedzin innych niż poznawcza, ze stratą dla uczniów słabszych, których trudności mają właśnie charakter poznawczy. Spisujemy na straty zbyt wielu uczniów, których wyniki w pisaniu, lub czytaniu są poniżej średniej, przeoczywszy, że duża ich część może odnieść sukcesy na innym polu. Wiele jest form doskonałości, a społeczeństwo potrzebuje zarówno uczonych jak i murarzy.

Rozwiązywanie problemów i myślenie twórcze

Powszechnie sądzi się, że typy myślenia stanowią formę przetwarzania informacji. Z tego punktu widzenia twórcze myślenie i rozwiązywanie problemów można uznać za metody badania naukowego.

Według innych poglądów - zwane w przeszłości myśleniem refleksyjnym, a dziś krytycznym - opiera się na myśleniu indukcyjnym, analitycznym i konwergencyjnym. W myśleniu twórczym znaczenie ma intuicja, oryginalność i odkrycia, opiera się ono na myśleniu dedukcyjnym i dywergencyjnym. Rozwiązywanie problemów okazuje się myśleniem racjonalnym i naukowym, metodą otrzymywania rozwiązania zadań, lub dochodzenia do poprawnych odpowiedzi, podczas gdy twórczość dotyczy myślenia artystycznego - jest jakością myślenia. Gdy w grę wchodzi twórczość nie da się mówić o poprawnych rozwiązaniach, czy odpowiedziach.

Rozwiązywanie problemów i twórczość mogą ale nie muszą iść równym krokiem. Są ludzie świetnie radzący sobie z problemami, którzy nie są twórczy i tacy, którzy są twórczy, ale nie potrafią sobie poradzić z zadaniami problemowymi. Z tego, że odróżniamy procesy rozwiązywania problemów od procesu twórczego, nie wynika wcale, że są to procesy od siebie niezależne. osoby dobrze rozwiązujące problemy mogą być i równie dobrze mogą nie być ludźmi twórczymi. I odwrotnie.

Myślenie refleksyjne

Dewey uważa, że czynność rozwiązywania problemów w szkole nie tylko rozwija inteligencję i wpływa korzystnie na rozwój społeczny, ale także, że przyswojone przy tej okazji umiejętności można wykorzystać do rozwiązywania codziennych problemów. Dewey opracował model rozwiązywania problemów:
- Uświadomienie sobie, lub odczucie trudności.
- Określenie problemu
- Zbieranie i klasyfikowanie danych ; formułowanie pomysłów rozwiązania.
- Przyjęcie, lub odrzucenie pomysłów rozwiązania.
- Formułowanie wniosków i ich ocena.

Metoda problemowa Deweya pozwala interpretować codzienne doświadczenia w kategoriach procesu rozumowania. Przeznaczone do rozwiązania problemy należy wybierać, mając na względzie zainteresowania uczniów, gdyż uczeń pozbawiony motywacji nie dostrzeże problemu.

Jan Conant opisuje podejście problemowe za pomocą sześciu kroków, pasujących zarówno do naukowych eksperymentów, jak i do codziennych sytuacji:
- Rozpoznanie problemów i sformułowanie celów.
- Zbieranie potrzebnych informacji.
- Sformułowanie hipotez.
- Dedukowanie hipotez.
- Poddanie hipotez próbom.
- W zależności od wyników prób - przyjęcie, modyfikacja, lub odrzucenie hipotez.

Niektórzy badacze twierdzą , że oba modele i modele wywodzące się z nich są niekompletne (dopuszczają analizę na końcu gdy problem jest już rozwiązany, nie ma w nich miejsca na intuicję, pomysły osobiste i nielogiczne, czyli na działania , które trudno zaobserwować i sprawdzić, ale które przynoszą czasami powodzenie). Współczesne teorie procesów poznawczych mówią, że rozwiązywanie problemów nie zawsze przebiega przez logiczne i obserwowalne etapy, koniecznie ze sobą powiązane.

Myślenie krytyczne

Myślenie krytyczne i umiejętność myślenia to terminy używane dzisiaj dla określenia rozwiązywania problemów i związanego z tym zachowania. Ta stara idea pod nową nazwą ma wielu zwolenników. W ostatnich latach opracowano wiele metod nauczania myślenia krytycznego, pojawiły się taksonomie myślenia krytycznego. Sądzi się obecnie, że myślenie krytyczne stanowi formę inteligencji, której można nauczyć (nie jest właściwością niezmienną).

Ennis wyróżnia 13 cech ludzi krytycznie myślących:
- Otwartość
- Zajmowanie i zmienianie stanowiska w zgodzie z dowodami
- Branie pod uwagę całej sytuacji
- Poszukiwanie informacji
- Dążenie do precyzowania informacji
- Systematyczne zajmowanie się kolejnymi częściami złożonej całości
- Zwracanie się po opinie
- Poszukiwanie uzasadnień
- Dążenie do jasnego formułowania kwestii
- Pamiętanie o wyjściowym problemie
- Posługiwanie się wiarygodnymi źródłami
- Trzymanie się istoty sprawy
- Wykazywanie zainteresowania odczuciami i wiedzą innych osób

Lipman odróżnia myślenie krytyczne od zwykłego. To drugie jest proste i brakuje mu kryteriów. Myślenie krytyczne jest bardziej złożone i opiera się na kryteriach obiektywności , użyteczności i logiki. Pragnie on aby nauczyciele pomogli uczniowi przejść:
- Od zgadywania do szacowania
- Od wybierania do oceniania
- Od grupowania do klasyfikowania
- Od wierzenia do przypuszczenia
- Od luźnych wniosków do wnioskowania logicznego
- Od łączenia pojęć do wychwycenia zasad
- Od zauważenia zależności do zauważenia zależności między zależnościami
- Od przypuszczeń do hipotez
- Od wyrażenia opinii bez uzasadnienia do wyrażania opinii uzasadnionych
- Od wyrażenia sądów nie opartych na kryteriach do wyrażenia sądów opartych na kryteriach

Lipman przedstawia strategię nauczania myślenia krytycznego. Dzieci mają spędzać wiele czasu myśląc o własnym myśleniu i o tym co odróżnia myślenie skuteczne od daremnego. Po przeczytaniu historyjek dzieci mają uczestniczyć w dyskusji i ćwiczeniach, co pomoże im przejąć procesy myślowe przedstawione w historyjkach. Opracowany przez Lipmana kurs opiera się na założeniu, że dzieci z natury interesują się takimi filozoficznymi zagadnieniami jak prawda, uczciwość, tożsamość. Nauczyciele powinni poznać procesy poznawcze składające się na myślenie krytyczne, wiedzieć do jakich zadań się nadają, w jakich sytuacjach występują, w jakich umiejętnościach pojawiają się, oraz jak uczyć, żeby je w uczniach ukształtować. Robert Ennis podpowiada jak to robić. Dzieli myślenie krytyczne na cztery składniki. Każdy z nich zawiera pewną ilość umiejętności, jakich można nauczyć uczniów.

- Definiowanie i precyzowanie
* rozpoznawanie wniosków
* rozpoznawanie ujawnionych uzasadnień
* rozpoznanie uzasadnień nieujawnionych
* dostrzeżenie podobieństw i różnic
* rozpoznawanie elementów nie powiązanych z zadaniem
* podsumowanie

- Stawianie trafnych pytań pomagających precyzować lub kwestionować:
* Dlaczego?
* Co jest kwestią zasadniczą
* Co to znaczy?
* Jaki byłby tego przykład?
* Co nie byłoby tego przykładem?
* Jak ma się to wszystko do początkowego zadania?
* Czy wywołuje to jakieś zmiany?
* Jakie są fakty?
* Czy właśnie to zostało powiedziane?
* Co jeszcze należałoby powiedzieć?

- Ocenianie wiarygodności źródła:
* kwalifikacje
* występowanie konfliktów interesów
* zgodność wielu źródeł
* reputacja
* wykorzystywanie uznanych metod
* czy istnieje ryzyko utraty dobrej opinii
* możliwość dostarczenia dowodów
* ostrożność

- Rozwiązywanie problemów i wyciągnięcie wniosków.
* dedukowanie i ocenianie słuszności
* indukcja i ocenianie wniosków
* przewidywanie prawdopodobnych skutków

Warto zauważyć, że niektórzy pedagodzy o nauce myślenia mówią jak o nauce uderzania rakietką tenisową. Musi być ujmowane całościowo. Dzielenie umiejętności myślenia na osobne jednostki może przydać się do celów diagnostycznych , ale nie wydaje się właściwym podejściem do ich nauczania. Większość problemów z którymi radzimy sobie w realnym życiu ma niewiele wspólnego z tym jak myślimy w klasie, lub jak wypadamy na testach krytycznego myślenia.

Myślenie twórcze

Testy standaryzowane nie zawsze trafnie mierzą twórczość. Mówimy o różnych rodzajach twórczości: plastycznej, muzycznej, manualnej, naukowej itp. Używamy określeń "twórczość", "twórcze myślenie" jako ogarniających te i inne przypadki. Twórczy uczniowie są często zagadką dla swoich nauczycieli. Nierzadko pedagodzy wrzucają uczniów twórczych do jednego worka z wybitnie inteligentnymi lub uzdolnionym, chociaż wybitna inteligencja nie musi być powiązania z wybitnymi zdolnościami twórczymi. Definicje twórczości mają cechę wspólną: twórczość to cecha jakościowa umysłu , łącząca poznawczy i humanistyczny składnik uczenia się. Według Carla Rogersa istotą twórczości jest nowość.

Eric Fromm w postawie twórczej widzi:
- Ochotę zmierzenia się z zagadką - ukierunkowania się na coś nowego, unikając jednocześnie frustracji
- Zdolność koncentracji.
- Zdolność doświadczania siebie jako prawdziwego kreatora własnych działań.
- Chęć zmierzenia się z konfliktami i napięciem wywołanym przez opinię publiczną, lub brakiem tolerancji wobec idei twórczych.

Robert Stenberg wyróżnił sześć ogólnych właściwości kojarzących się z twórczością:
* niekonwencjonalność
* łączenie przedmiotów lub idei
* gust estetyczny i wyobraźnia
* zdolność decydowania
* zdolność trafiania w sedno

Myślenie intuicyjne

Myślenie intuicyjne nie jest niczym nowym, zapomniano jednak o nim, ponieważ nauczanie zwykło opierać się na faktach, pamięci. Spopularyzował je Bruner w książce "Proces kształcenia". Dobrze myśli ten kto nie tylko ma wiedzę w przedmiocie, ale w dodatku potrafi go objąć intuicyjnie. Myślenie intuicyjne jest jednym ze składników procesu odkrywania. Bruner opisuje jak się korzysta z myślenia intuicyjnego:
"W przeciwieństwie do myślenia analitycznego myślenie intuicyjne charakteryzuje się tym, że nie posuwa się naprzód ostrożnymi, wyraźnie określonymi krokami. Przeciwnie polega ono raczej na operacjach opartych na zdawałoby się bezpośredniej percepcji całości problemu. Myślący dochodzi do odpowiedzi, która może być dobra, lub zła, przy małej albo żadnej świadomości procesu, dzięki któremu ją osiągnął. Rzadko może on opisać w sposób adekwatny, jak otrzymał tę odpowiedź i bywa całkiem nieświadomy, na jakie aspekty sytuacji problemowej reagował. Myślenie intuicyjne opiera się zazwyczaj na doskonałej znajomości danej dziedziny wiedzy i jej struktury, co pozwala myślącemu na dokonywanie przeskoków i skrótów myślowych w sposób, który wymaga potem sprawdzenia bardziej analitycznymi metodami".

Rozwijanie zdolności myślenia jest konieczne, musi być procesem stałym.

Literatura

- De Bono E. (1994), "Naucz swoje dziecko myśleć", Warszawa, Wydawnictwo PRIMA
- De Bono E. (1995), "Naucz się myśleć kreatywnie. Podręcznik twórczego myślenia dla dorosłych i dla dzieci", Warszawa, Wydawnictwo PRIMA
- Nalaskowski A. (1998), "Społeczne uwarunkowania twórczego rozwoju jednostki", Wyd. II, Warszawa, WsiP
- Gardner H. (1998), "Niepospolite umysły", Warszawa, Wydawnictwo CiS
- Perrot E. (1995), "Efektywne nauczanie", Warszawa, WsiP
- Chaffee J. (2001), "Potęga twórczego myślenia", Warszawa, Bertelsman Media

Opracowanie: Ewa Kordylas, Marzena Pęziak

Wyświetleń: 6900