Katalog

Tadeusz Makurat
Ekologia, Artykuły

Edukacja ekologiczna u dzieci w młodszym wieku szkolnym

- n +

EDUKACJA EKOLOGICZNA U DZIECI W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM

PLAN PRACY
1. Pojęcie ekologii.
2. Cele i zadania edukacji ekologicznej.
3. Kształtowanie świadomości ekologicznej u dzieci w młodszym wieku
szkolnym.

1. Pojęcie ekologii.
Człowiek kształtował otaczającą go przyrodę od początku swego istnienia na Ziemi. W miarę rozwoju intelektualnego, społecznego i technicznego działania człowieka na przyrodę intensyfikowały się i przybierały formę coraz bardziej zorganizowaną. Powiększał się zakres wiedzy o grupach roślin i zwierząt, uświadamiano sobie też, że każdy gatunek żyje w danym środowisku. Wszystkie gatunki: ludzki, zwierzęcy, roślinny - są wplecione w skomplikowany system zależności z elementami środowiska. Życie każdego człowieka jest codziennie powiązane z przyrodą.

Zainteresowanie zagadnieniami ekologicznymi datuje się już w okresie średniowiecza, w pismach filozofów greckich - Arystotelesa i Hipokratesa, mimo że nie posługiwali się oni pojęciem ekologia. W drugiej połowie XIX wieku termin ten po raz pierwszy został zaproponowany przez niemieckiego biologa E. Haeckela. Sformułował on przedmiot, metody i cele nowej nauki, której nadał nazwę ekologia. Używał on jej w odniesieniu do zwierząt, rozumiejąc ją jako badanie całości stosunku zwierzęcia do jego środowiska nieograniczonego i ograniczonego. Ekologia stalą się więc nauką wyodrębnioną z dziedziny biologii. Słowo ekologia pochodzi od greckiego słowa: Ojkos - dom i logos - słowo lub opowieść. Jest to więc swoista " opowieść o domu ". Dom jest tu, oczywiście przenośnią i oznacza całość otoczenia, środowisko ożywione i nieożywione. Ojkos oznaczało także gospodarstwo. Tak więc ekologia to opowieść o gospodarstwie w przyrodzie.

Człowiek jest cząstką przyrody. Ekologia jest nauką zajmującą się ochroną naturalnych zasobów przyrodniczych.

W podręcznikach możemy spotkać wiele różnych ujęć pojęcia a ich liczba świadczy o wysokim stopniu rozwoju stosunkowo młodej nauki. Współczesna definicja ekologii jest krótka: " ekologia jest to nauka o gospodarce przyrody". Definicja ta jest bardzo ogólna i niewiele nam mówi o tym, czym się ekologia zajmuje. Definicja ta tłumaczy jednak związki ekologii z ochroną środowiska. Współczesna ochrona środowiska ma polegać na rozsądnym gospodarowaniu przyrodą, musi się więc opierać, a nawet wcielać w życie zdobycze ekologii.

E. P. Odun określa ekologię jako " naukę o strukturze i funkcjonowaniu przyrody rozumiejąc, że człowiek jest częścią przyrody ". Zatem termin ten odnosi się do całego środowiska, w którym żyjemy. Jest utożsamiany z badaniem jedności człowieka ze środowiskiem, które jest częścią przyrody.

Dobra przyrody - słońce, woda, gleba, powietrze, rośliny, zwierzęta, minerały -są fundamentem ludzkiej egzystencji.

Uważani, że należy podzielić pogląd C. A. Villee'a, który uznaje ekologię za naukę o wzajemnych stosunkach między daną grupą organizmów a środowiskiem, przy czym to ostatnie obejmuje zarówno czynniki fizyczne jak i inne żywe organizmy, które mają dostarczyć badanej grupie organizmów pokarmu, służyć jako ochrona, współzawodniczyć z nimi lub też niszczyć je.

W takim ujęciu ekologia bada wzajemne stosunki między zwierzętami, roślinami, a także wskazuje zachodzące interakcje organizmów z różnymi czynnikami środowiska.

Z interakcjami organizmów z czynnikami środowiska łączy się definicja R. Bohra. Usiłuje wyjaśnić dlaczego dochodzi do wzajemnych stosunków między organizmami. Proponuje ujęcie ekologii jako dziedziny nauk podstawowych, zajmującą się poznaniem relacji pomiędzy organizmami a ich środowiskiem, oraz organizmami między sobą.

Naukowcy zajmujący się zależnościami między organizmami żywymi, a środowiskiem , tak rozwinęli ekologię, jako naukę, że koniecznością stało się wyodrębnienie wielu specyficznych jej działów.
Podziału dokonano na dwie zasadnicze grupy elementów występujących w środowisku :
1. elementy biotyczne, czyli ożywione dzielą się zgodnie z systematyką na pięć
wielkich grup zwanych królestwami: bakterie, pierwotniaki i glony, grzyby,
rośliny, zwierzęta
2. elementy abiotyczne, czyli nieożywione zostały podzielone na dwie kategorie:
czynniki chemiczne / woda, powietrze, skład podłoża / i czynniki fizyczne
/ światło, ciepło, ciśnienie /.
Wyodrębnienie działów ekologii, podobnie jak w każdej innej dziedzinie nauki według opinii badaczy skupionych nad zagadnieniami ekologii - ułatwia dyskusje i lepsze rozumienie tematyki, oraz wskazuje kierunki węższej specjalizacji ekologicznej. Trudno wskazać ważność jednych problemów nad drugimi w ramach wspomnianych nauk ekologicznych. Właściwe jest podejście, które dostarcza nowych metod oddziaływania człowieka na środowisko, zgodnych z ekologicznymi zasadami, którymi kieruje się przyroda.

2. Cele i zadania edukacji ekologicznej.
Człowiek od zarania swych dziejów żył wśród otaczającej go przyrody. Korzystał z jej darów,brał tylko tyle, ile było mu niezbędne do przeżycia.

Wiek XX przyczynił się do pogłębiającej się degradacji środowiska. Człowiek podporządkowuje sobie całą przyrodę, nie zdając sobie sprawy, jakie to może mieć skutki. Musi od nowa nauczyć się życia w zgodzie z przyrodą, postrzegania jej praw, bo przecież sam jest jej cząstką. Niestety, mało kto zastanawia się nad problemami ochrony przyrody, dlatego ważną rolę odgrywa edukacja ekologiczna.

Edukacja ekologiczna zdążająca do ochrony i ulepszania środowiska winna objąć wszystkich ludzi bez względu na wiek. Musi jednak charakteryzować się optymizmem, wiarą w przyszłość i satysfakcją z efektów podejmowanych działań. Nie powinna stanowić jeszcze jednego przedmiotu dodanego do istniejącej siatki godzin. Należy włączyć ją do programu wszystkich przedmiotów, niezależnie od wieku uczących się. Jej treści powinny przenikać do części składowych programów oświaty szkolnej i pozaszkolnej w postaci jednolitego, ciągłego procesu wychowania i nauczania, organicznie związanego z całą edukacją.

Obecne programy nauczania środowiska społeczno - przyrodniczego nie uwzględniają w zupełności aspektów ochrony i kształtowania środowiska. Wskazują jedynie na ochronę gatunkową roślin i zwierząt, rolę rezerwatów i parków narodowych, pomników przyrody. Problematyka ochrony przyrody wymaga "szczególnego akcentowania w toku realizacji programu i powiązania z lokalnymi warunkami środowiskowymi "l. By edukacja ekologiczna spełniała swe zadanie, treści ekologiczne muszą być poszerzone i włączone do programu nauczania już od wychowania przedszkolnego, przez szkołę podstawową i średnią, po studia.

Zdaniem J. Frątczaka edukacja ekologiczna obejmuje trzy zasadnicze aspekty:
- opisowo -techniczny
- instrumentalny
- aksjologiczno - normatywny

Sfera opisowo - techniczna to wiedza ekologiczna o procesach zachodzących w ekosferze i poszczególnych ekosystemach, o zależnościach i wzajemnych powiązaniach stanowiących o równowadze ekosystemów, o zależnościach między różnymi dziedzinami działalności człowieka / zabawą, uczeniem się, pracą, odpoczynkiem /, a środowiskiem zarówno przyrodniczym jak i społecznym, technicznym, kulturowym i informacyjnym.

Z kolei aspekt instrumentalny to umiejętność podejmowania określonych czynności związanych z przewidywaniem ekologicznych skutków podejmowanych działań, umiejętność całościowego widzenia i ujmowania powiązań między działaniami człowieka, a procesami przyrodniczymi.

Sfera aksjologiczne - normatywna edukacji ekologicznej stanowi biocentrycznie zorientowany system wartości i norm etyki ekologicznej, na podstawie których należy kształcić świadomość i sumienie ekologiczne, czyli kulturę ekologiczną. W odniesieniu do środowiska przyrodniczego można wprowadzić między innymi do takich norm i zaleceń jak np.: "Kochać przyrodę,to brać na siebie osobiście odpowiedzialność za jej losy ", " Z wielkości natury czerpać natchnienie wielkości naszego życia ", " Jeśli marnujesz dobra naturalne, postępujesz samobójczo. Wszystko da się odbudować i naprawić, z wyjątkiem życia ".

Edukacja dzieci z zakresu ochrony i kształtowania środowiska człowieka to świadomie zamierzona / celowa, planowa, systematyczna i stopniowa / działalność nauczyciela względem dzieci i przy ich aktywnym udziale.

Zasadniczym celem edukacji jest:
- poznawanie motywów i sposobów ochrony i kształtowania środowiska,
- kształtowanie umiejętności dostrzegania zjawisk w ekosystemach, przewidywania i oceny pewnych następstw obserwowanych zjawisk przyrodniczych i czynów człowieka,
- kształtowanie emocjonalnego stosunku do określonych zjawisk i obiektów w środowisku człowieka,
- formowanie i umacnianie pozytywnych przekonań i postaw wobec określonych zjawisk i obiektów przyrodniczych środowiska człowieka, a także względem czynów podejmowanych przez ludzi, jak również ich zachowań w stosunku do elementów i całości tego środowiska.

Tak więc edukacja ekologiczna powinna stanowić część działalności dydaktyczno - wychowawczej i opiekuńczej nauczyciela i rodziców, a także inspirować do samoedukacji.
W edukacji ekologicznej dzieci szczególną uwagę należy zwrócić na takie postawy jak:
- wrażliwość na środowisko przyrodnicze i szacunek wobec niego,
- dążność do kontaktu z nieskażonym środowiskiem przyrodniczym,
- poczucie odpowiedzialności za stan i pomnażanie zasobów środowiska przyrodniczego.

W zakresie rozwijania wrażliwości wobec przyrody należy zwrócić uwagę na:
- wiedzę dzieci z zakresu budowy, trybu i warunków życia roślin i zwierząt,
- umiejętność spostrzegania i oceny przez dzieci piękna zjawisk przyrodniczych,
- umiejętność przekazywania przez dzieci wiadomości i wyrażania uczuć w różnorodnych formach ekspresji,
- zdolność oceny przez dzieci niewłaściwego zachowania się innych wobec przyrody i reagowania na nie.

Kształtowanie szacunku dzieci wobec przyrody powinno obejmować:
- rozumienie, że przyroda jest dla człowieka użyteczna i należy ją szanować,
- przyswojenie wiadomości, że niektóre gatunki roślin i zwierząt oraz obiekty przyrody nieożywionej są rzadkością i dlatego należy je rozwijać, chronić i opiekować się nimi.

Jeżeli rozwijamy dyspozycje do racjonalnego korzystania z przyrody należy tak organizować działalność dziecka, aby:
- rozumiało, że wszystko to, co jest człowiekowi niezbędne do życia czerpie z przyrody / surowce do przerobu /
- wiedziało, że wiele z tych surowców jest nieodwracalnych / np. złoża węgla/ i dlatego należy je szczególnie oszczędzać umiało korzystać z zasobów przyrody i dóbr materialnych w trakcie zabaw, uczenia się, pracy i odpoczynku - racjonalnie , oszczędnie i bez szkód dla środowiska
- było wrażliwe na zanieczyszczenie swojego i innych środowiska życia
i działalności.

Postawa odpowiedzialności za środowisko życia swojego i innych powinno obejmować:
- troskę o zachowanie środowiska przyrodniczego, pomnażanie jego zasobów i odpowiednie jego kształtowanie,
- unikanie takich działań wobec środowiska przyrodniczego, które wpływają na nie niszcząco,
- rozumienie, że środowisko przyrodnicze jest podstawowym i koniecznym kompleksem elementów dla zdrowia i życia oraz działalności każdej jednostki i grupy ludzkiej,
- rozumienie, że zdrowie obecnego pokolenia i przyszłych pokoleń zależy i w coraz większym stopniu będzie zależało od warunków zdrowotnych otoczenia. Warunki te są z kolei wynikiem złożonej działalności człowieka odbywającej się teraz i w przyszłości. Takie działanie musi mieć na uwadze, że spośród tych wartości największą wartość stanowi człowiek. Każde lekkomyślne naruszenie środowiska naturalnego należy uznać za akt naruszenia praw osoby ludzkiej, a tym samym nieuszanowanie jej godności.

3. Kształtowanie świadomości ekologicznej u dzieci w młodszym wieku szkolnym.
Dzieci w młodszym wieku szkolnym są bacznymi obserwatorami otaczającego świata. Zauważają niszczenie przyrody przez innych ludzi, wierzą w korzystne zmiany na rzecz środowiska. W pracy dydaktycznej nauczyciel powinien starać się przekonać dzieci, iż od ich działalności zależy nasz byt na Ziemi. Wykorzystując naturalne zainteresowanie dzieci otaczającym światem, należy organizować zajęcia w terenie zielonym, na łonie natury w miarę możliwości.

Zajęcia w terenie to szczególnie wartościowe lekcje patrzenia, słuchania, mówienia i myślenia. Zbliżają one dzieci do przyrody, przy czym dzieci poznają praktyczną wiedzę, doświadczają emocji, radości i zaspokajają swą ciekawość. Podczas przebywania wśród przyrody najłatwiej zaobserwować działalność człowieka na jej korzyść i niekorzyść. Dzieci na swój sposób odbierają zniszczenia dokonane na świecie przyrody.

Informacja nauczyciela o ich skutkach, potwierdzona, zobrazowana doświadczeniem trwale pozostaje w pamięci dzieci. Często też pouczają rodziców, starsze rodzeństwo, zwracają im uwagę na to, by nie deptali trawników, nie niszczyli obiektów przyrodniczych.

Świadomość ekologiczna dzieci przejawia się również w ich pracach twórczych: literackich i plastycznych. Świetnie potrafią wczuć się w połamane drzewo, podeptaną trawę i wyrazić ich uczucia.

Im wcześniej dziecko zacznie zaprzyjaźniać się ze światem przyrody, tym bardziej będzie wrażliwe na krzywdy, szkody wyrządzone przez innych. Na pewno też w dorosłym życiu podejmie walkę o ratowanie przyrody, będzie zapobiegało dalszemu degradowaniu środowiska.

Obowiązkiem zarówno rodziców jak i nauczycieli jest nauczanie dzieci odpowiedzialności i szacunku do przyrody, ukazanie, że każdy jest jej cząstką, że do niej należy, więc musi z nią współdziałać, a nie niszczyć.

Kontakt dziecka z przyrodą ma charakter poznawczy, a nade wszystko emocjonalny. W związku z tym podtrzymywanie szczególnie kontaktu emocjonalnego ze środowiskiem przyrodniczym prowadzi do rozwijania postaw proekologicznych. Dzieciom należy uświadomić, że kochać przyrodę, to brać na siebie osobiście odpowiedzialność za jej losy.

W programie edukacji środowiskowej wiele zagadnień tam zawartych eksponuje problematykę ekologiczną. Tak więc dziecko w klasie I poznaje miejsca, w których przebywa: dom, klasę, szkolę, poznaje pracę w domu, w ogrodzie szkolnym i parku. Nauczyciel eksponuje zagadnienia dotyczące powietrza, światła , wody. Opracowuje te tematy przez obserwację, która jest jednym ze sposobów poznawania rzeczywistości przyrodniczej. Szczególne miejsce w poznawaniu tej tematyki zajmuje doświadczanie dzieci, rozwijające ich potrzeby eksploracyjne.

W klasie II tematyka jest bardziej rozszerzona i dotyczy już poznawania najbliższych okolic, gospodarstwa hodowlanego, łąk, sadów oraz eksponuje poznawanie i obserwację zjawisk klimatycznych zachodzących w przyrodzie. Opracowywanie tych zagadnień oparte jest na bezpośredniej obserwacji podczas wycieczek poza miasto, czy środowisko zamieszkania.

W klasie III tematyka ekologiczna jest eksponowana i rozszerzona o nowe tematy. Dotyczą one w szczególności życia w wodzie, w lasach, na polach uprawnych. Te obserwacje nauczyciel prowadzi przez bezpośredni kontakt z przyrodą, a także doświadczenia.

Do wielu powinności edukacyjnych nauczyciela, dotyczących tematyki ekologicznej, należą w szczególności: konieczność organizowania częstych spacerów i wycieczek do różnych środowisk przyrodniczych.

Nauczyciel powinien także tworzyć warunki, aby dziecko w kontakcie z przyrodą doznawało jak najwięcej przeżyć. Powinno mieć też możliwość działania w celu zaspokajania swoich potrzeb emocjonalnych, intelektualnych, a także lokomocyjnych. I wreszcie trzeba pamiętać o praktycznym działaniu dzieci., których istotą jest doświadczenie.

Podstawową metodą w toku organizowania doświadczeń jest obserwacja. Obserwację prowadzą dzieci albo w warunkach sztucznych /np. w kąciku przyrody, w warunkach hodowli roślin w klasie /, albo w warunkach naturalnych / w ogrodzie, w lesie itd. /.

Doświadczenia mogą być wykonywane przez nauczyciela - mówimy wtedy o pokazie.

Bardziej efektywne są jednak doświadczenia wykonywane samodzielnie przez dzieci. Mówimy wtedy o tzw. upodobnieniu procesu nauczania do procesu badawczego.

Odpowiednio kierowane, z dużą troską i odpowiedzialnością ze strony nauczyciela i ucznia, prowadzą do rozbudzenia i umocnienia więzi emocjonalnej, zaostrzenia spostrzegawczości, dostrzegania istniejących zależności, krytycznej oceny problemów, akceptacji zaangażowania w sprawy ochrony środowiska i rozbudzania w tym zakresie kreatywności.

Obserwacje żywych istot, ich wzajemnych zależności, wymagań pokarmowych, zachowań pozwalają dzieciom dostrzec istnienie wspólnego, biologicznego świata , na którym jest także obecny człowiek. Umożliwiają one także odkrycie niepowtarzalnego uroku, rozmaitości i piękna przyrody, które wpływa na bogactwo przeżyć emocjonalnych.

Bliski kontakt z naturą umożliwia rozwinięcie i umocnienie partnerskiego stosunku człowieka do przyrody, w którym nie ma miejsca na agresję.

BIBLIOGRAFIA
1. Domka L.: Rozwijanie możliwości ekologicznej - ważnym zadaniem edukacji. Życie szkoły 1992 nr 3.
2. Kulik R.: Psycholog w edukacji ekologicznej. Przyroda polska 1994 nr 3.
3. Mihilewicz S.: Kształtowanie świadomości ekologicznej sześciolatków. Wychowanie w przedszkolu 1993 nr 4.
4. Sander H.: Z zagadnień współczesnej ekologii.Wychowanie w przedszkolu 1993 nr 4.
5. Wieckowski R.: Edukacja ekologiczna. Życie szkory 1997 nr 2.
6. Cichy D.: Wychowanie ekologiczne w systemie edukacji narodowej. Nowa szkoła 1989 nr I.
7. Wilczyński W.: Szkoła wobec potrzeb edukacji ekologicznej. Nowa szkoła 1990 nr 1.
8. Kawa G. Edukacja ekologiczna dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. WOM Piła 1995.
9. Żywolewska A.: O edukacji ekologicznej słów kilka. Życie szkory 1998 nr 8.
10. Frątczak J.: Edukacja ekologiczna dzieci. Wychowanie na co dzień.

Opracowanie: Tadeusz Makurat
nauczyciel - wychowawca
OSW Nr 2 dla Niesłyszących
w Wejherowie

Wyświetleń: 13525


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.