Katalog

Halina Trojnar
Biologia, Artykuły

Praktyczne aspekty znajomości grzybów

- n +

Praktyczne aspekty znajomości grzybów

Grzyby są obecne prawie wszędzie. Występują w lasach, na łąkach i polach, w parkach, ogrodach. Można je znaleźć również w składach drewna, na hałdach, w kopalniach, w słodkiej i morskiej wodzie a nawet w mieszkaniach. Rozprzestrzeniły się na całej Ziemi. Grzyby rosną przeważnie w ukryciu i dlatego oraz ze względu na swe nieznaczne rozmiary są trudno dostrzegalne, odgrywają jednak wielką rolę w licznych procesach związanych z gospodarką ludzką.

Grzyby jadalne

Od niepamiętnych czasów grzyby są zbierane i spożywane przez człowieka. Ich wartość odżywcza nie jest wielka, ale pod względem zawartości składników mineralnych i witamin dorównują jarzynom. Substancje aromatyczne wielu grzybów są wysoko cenione przez smakoszy. Grzyby są odpowiednio drogie, na cenę wpływa rzadkość występowania niektórych gatunków oraz trudność przy ich uzyskaniu.

Uprawa grzybów

Z grzybów jadalnych w Europie i Ameryce Północnej uprawia się przede wszystkim pieczarkę, rozmnażaną sztucznie przeważnie w dużych zakładach specjalistycznych. Odpowiednio do warunków lokalnych podstawowymi składnikami podłoża są różne rodzaje nawozu i słomy do których dodaje się odpadki tekstylne, m.in. wełniane, wióry i podobne produkty, niekiedy z domieszką nawozów mineralnych. Podczas hodowli grzybów należy zwracać uwagę na szczególna staranność uprawy. Czasami podczas uprawy pieczarki wybuchają prawdziwe epidemie pociągające za sobą straty plonów. Jako przyczyny chorób należy wymienić - obok bakterii i wirusów- przede wszystkim grzyby niedoskonałe należące przypuszczalnie do Hypocreaceae, Mycogone, Verticillium ( brunatna plamistość, sucha zgnilizna), Dactylium ("mączniak"), Fusarium ( choroba więdnięcia).
W Azji Wschodniej uprawia się na pniach i gałęziach drzew kilka gatunków grzybów należących do Basidiomycytes. Grzybnię wprowadza się do wyświdrowanych otworów zamykanych następnie drewnianymi zatyczkami.
Współczesne badania zmierzają w kierunku wyhodowania grzybów szlachetnych. Jako składnik zup i sosów wchodziłyby nie tylko owocniki, ale i wyrosła w podłożu grzybnia pod warunkiem, że miałaby te same substancje aromatyczne co owocniki.

Powrót składników odżywczych do obiegu
Znaczenie grzybów saprofitów w przyrodzie jest w zasadzie takie samo, jak bakterii, ponieważ w łańcuchu pokarmowym też są reducentami. Tak jak bakterie, maja znaczenie
w obiegu azotu i węgla w przyrodzie, gdyż przekształcają materie organiczną w związki proste. W ten sposób zapobiegają nagromadzeniu się martwych organizmów. Zwiększają również żyzność gleby, gdyż przechodzi do niej wiele substancji tworzących się w wyniku działalności grzybów. Grzyby we współdziałaniu z innymi organizmami dobrze nadają się do nowoczesnych rozwiązań problemu odpadków.

Grzyby czynne w procesach fermentacyjnych

Ser
Do wyrobu dwu typów serów niezbędne są określone gatunki grzybów. Penicillium camemberti powoduje charakterystyczne przemiany w wierzchnich warstwach serów "Camember" oraz "Brie" tworząc biały filcowaty nalot. Penicilium roqueoortii potrzebuje niewiele tlenu, znosi natomiast dużą ilość CO2. Grzyb musi być dodawany tylko przy uruchomieniu nowych zakładów produkcyjnych, ponieważ bardzo lekkie zarodniki
w szybkim czasie zakażają całe otoczenie. Szczególnie dobrze rozmnaża się ten grzyb w serze dojrzewającym, tworząc we wnętrzu sera m.in. "Roquefort", całe gniazda niebieskozielonych kolonii.

Wino
Przy produkcji wina moszcz zaszczepia się drożdżami pożądanymi. Każda rasa nadaje poszczególnym rodzajom winogron specyficzne cechy i w ten sposób określa w dużej mierze jakość wina. Przy produkcji portweinu i sherry pewną rolę w "późnej fermentacji" odgrywają drożdżowate (Hansenula, Kloeckera). Przy produkcji wschodnioazjatyckiej sake - Sacharomytes cerevisiane.

Piwo
Skład drożdży (szczepy Saharomyces carlsbergensis) w browarnictwie odgrywa bardzo istotną rolę. Szybko fermentujące, wielokomórkowe drożdże umożliwiają szybkie podniesienie zawartości alkoholu. Niebezpieczeństwu rozpanoszenia się szkodników fermentacji (dzikie drożdże, bakterie, grzyby drożdżoidalne)zapobiega się bardzo starannie.

Pieczywo
Wykorzystuje się specjalne szczepy drożdży, których komórki wytwarzają optymalne właściwości piekarnicze, np. specjalnie wysoką zdolność wytwarzania CO2, przydawanie pieczywu specjalnego aromatu.

Kwas glukonowy
Aspergillus niger wraz z mutantami, a także inne gatunki Aspergillus oraz Penicicillium tworzą w krótkim czasie w silnie kwaśnym roztworze kwas glukonowy. Kwas glukonowy jest tak zwanym metabolitem pierwotnym i powstaje w dużej ilości w warunkach, gdy jest pozbawiony azotu i innych elementów odżywczych. Kwas ten nie jest trujący i bywa używany np. do zmiękczania wody.

Inne niskocząsteczkowe metabolity
Na pierwszym miejscu znajdują się cztery antybiotyki otrzymane z grzybów. Penicylina otrzymywana z Penicillium chrysogenum, gatunki Acremonium dają nam dwa przeciwbakteryjne antybiotyki: cefalosporynę i kwas fuzydynowy, oraz Gryzeoflawina otrzymywana z Penicillium griseofulvum. Gryzeoflawina jest antybiotykiem aplikowanym przy uporczywych i rozległych grzybicach ( np. na paznokciach)

Grzyby sprawcami chorób szkodników roślin
Beauveria bassiana zasiedla i zabija owady kilku gatunków; podobnymi właściwościami odznaczają się Moniliales. Próby zwalczania przy ich pomocy owadów szkodliwych są czasami skuteczne, znaczne trudności są tu powodowane przebiegiem prób, gdyż tylko wyjątkowo udaje się umiejscowić na populacji szkodników większą ilość zarodników.

Szkody wyrządzane przez grzyby
Z uwagi na to, ze grzyby zasiedlają wszelkie dostępne a dla nich przydatne podłoża, szkody wyrządzane przez nie w warunkach naturalnych są nie do uniknięcia

Psucie się środków żywnościowych
Gnicie owoców. Wśród dojrzewających owoców wszelkiego rodzaju zawsze znajdują się osobniki uszkodzone albo z innych względów podatne na zasiedlanie przez grzyby, które rozmnażają i rozwijają się na ich powierzchni. Podczas składowania zakażają one pozostałe zdrowe dotychczas owoce. Np. Spongospora subterranea powoduje gnicie bulw ziemniaka. Różne gatunki Penicillium, jak P. expansum- gnicie owoców południowych

Mleko
Jest dobrą pożywką dla wielu organizmów, m.in. dla bakterii mlekowych i grzybów nitkowatych i drożdżoidalnych, które powodują pleśnienie i powstawanie kożuchów. Obok zarodników grzybów względnie nieszkodliwych występują zarodniki przedstawicieli rodzajów Penicillium, Aspergillus i Cladosporium będących nieraz czynnikami etiologicznymi zapalenia wymion.

Mięso
Psucie się mięsa i ryb, zatrucia mięsem, przykre zapachy itp. wiążą się ściśle z aktywnością bakteryjną. W wymienionych podłożach rozmnażają się także grzyby. Część z nich rośnie, chociaż wolno, nawet w najczęściej stosowanej temperaturze chłodni ( od +4 do +60C), a także przy zbyt wolnym zamrażaniu lub innych zakłóceniach podczas głębokiego zamrażania. Grzybami najczęściej izolowanymi z mięsa są: Mucor, Rhizopus, Thamnidium. Wśród grzybów osiedlających się na suszonym mięsie lub suchej kiełbasie czasem znajdują się gatunki wytwarzające toksyny. Na ogół samorzutne pojawienie się grzybów jest wskaźnikiem warunków stwarzających możliwości rozwoju rozkładających mięso bakterii, łącznie z gatunkami wytwarzającymi jady.

Niszczenie drewna przez grzyby

Niektóre grzyby niszczą obumarłe już części drzew żyjących; dostają się one do walca osiowego przez rany w korze (zgnilizna pnia -powodowana przez Basidiomecetes) inne gatunki zasiedlają przede wszystkim drewno ścięte (zgnilizna przechowalniana- powodowana przez np. Basidiomecetes, Polyporaceae) a jeszcze inne grzyby wyspecjalizowały się w niszczeniu drewna budulcowego ( np. grzyb domowy- serpula lacrymans). Grzyby te przenoszą szkody wskutek obniżenia nośności drewna ( budulcowego) lub jego wyglądu.

Niszczenie tekstyliów i podobnych produktów
Materiały wełniane, bawełniane i lniane oraz inne produkty roślinne i zwierzęce mogą być rozkładane enzymatycznie przez grzyby. Sprawcami takich zniszczeń najczęściej są: Chaetomium globosum, Myrothecium i Trichoderma.

Grzyby jako czynniki etiologiczne chorób roślin

Wśród czynników powodujących choroby roślin wyraźnie dominują grzyby.
Forma pasożytnictwa
Grzyby pasożytnicze żyją jako ekto- lub endopasożyty. Ektopasożyty rozprzestrzeniają się na asymilujących częściach roślin, przeważnie na liściach, wrastają jedynie za pomocą specjalnych organów w osiągalne komórki żywiciela, ale owocują na jego powierzchni. Endopasożyty- plecha ich pasożytuje wewnątrz tkanki albo w przestworach międzykomórkowych a na zewnątrz poprzez otwory szparkowe wysuwają swe owocniki lub inne organy.
Można rozróżnić trzy stopnie pasożytnictwa.
Pasożyty bezwzględne (grzyby bezwzględne, biotroficzne, pasożyty obligatoryjne mogą rozwijać się tylko na tkance żywej). W licznych przypadkach pasożyty bezwzględne tylko nieznacznie szkodzą roślinom żywicielskim. We współżyciu obu organizmów wytwarza się równowaga, w wypadku bowiem śmierci żywiciela zginąłby jego pasożyt. Jednakże właśnie pomiędzy bezwzględnie biotroficznymi grzybami znajdują się najważniejsze z gospodarczego punktu widzenia patogeny roślin, a więc te grzyby, które są w stanie wywołać w krótkim czasie prawdziwe pandemie, np. rdza źdźbłowa zbóż i traw oraz mączniak rzekomy tytoniu.
Pasożyty względne (fakultatywne ) również opanowują żywą tkankę, jednak nie są od niej całkowicie zależne, żyją także po śmierci gospodarza. Do nich zaliczamy liczne Ascomycetes, które wywołują parcha jabłoni.
Pertofity (grzyby nekrozy), nie są w stanie wedrzeć się w zdrową ,żywą tkankę. Osiedlają się w już obumarłych komórkach lub tkankach. Toksyny ich czasem przenikają do tkanek przewodzących rośliny żywicielskiej i działają zamiast w miejscu infekcji dopiero
w miejscach znacznie oddalonych powodują np. więdnięcie lub nekrozy na blaszce liściowej. Pertofity należą do różnych klas grzybów, znane są wśród nich gatunki wykazujące przejście do pasożytnictwa fakultatywnego.

Grzyby jako przyczyny chorób ludzi i zwierząt

Znane są trzy podstawowe źródła zagrożenia człowieka i zwierząt przez grzyby:
- zatrucia produktami ich przemiany materii (zatrucia, mikotoksykozy)
- nadwrażliwość wobec nie trujących substancji w grzybach (alergie grzybowe)
- choroby infekcyjne (grzybice)

Zatrucia
Zatrucia grzybami wywołane są działaniem toksycznych peptydów znajdujących się pierwotnie w owocnikach lub powstałych tam w wyniku nieprawidłowego ich przechowywania lub przygotowywania grzybów. Substancje te działają na układ pokarmowy lub nerwowy a mniej specyficznie na inne komórki i tkanki organizmu. Istota mikotoksykoz polega na tym, ze grzyby wytwarzające toksyny zakażają zewnętrznie, czyli zasiedlają różne organy roślin ( kwiaty, owoce, liście) podczas tego zasiedlania lub później w trakcie magazynowania produktów roślinnych grzyby wytwarzają toksyny, które swoją zjadliwość zachowują aż poza okres przetworzenia roślin na paszę lub środki żywnościowe. W przeciwieństwie do zatruć grzybowych w przypadku mikotoksykoz grzyby nie są zjadane świadomie, lecz stanowią nie spodziewaną wartość pożywienia. Tak dzieje się przy zatruciach sporyszem, którego nie można rozpoznać gołym okiem ani w mące ani w chlebie. Najczęściej spotykaną mitotoksykozą jest aflatoksykoza powodowana przez aflatoksyny tworzone przez m.in. Asperrgillus flavus . Źródłem wymienionych toksyn jest miedzy innymi śruta z orzeszków ziemnych i podobnych roślin. Zatrucia nimi powodują u ludzi uszkodzenia wątroby, a po dłuższym działaniu staja się czasem przyczyna raka.

Alergie grzybicze
Przyczyną alergii są zarodniki grzybów ( przeważnie konidia zwykłych ubikwistycznych saprofitów). Alergenem są prawdopodobnie białka grzybów. Jako alergeny często identyfikowane są: Cladosporium, Alternaria, różne gatunki Rhizopus .

Mikozy ludzi i zwierząt stałocieplnych
Większość infekcji grzybowych dotyczy skóry, włosów, kopyt i innych pochodnych naskórka zawierającego keratynę ( mikozy powierzchniowe). Objawy chorobowe są uciążliwe dla pacjentów, jednak normalnie nie są niebezpieczne dla życia. Infekcje we wnętrzu organizmu (mikozy głębokie) przeważnie są niebezpieczne. Mają one tendencje do rozprzestrzeniania się w całym ciele; niektóre głębokie mikozy nie leczone prowadzą do śmierci pacjenta. Sprawcami najważniejszych mikoz powierzchniowych są dermatofity, 30 do 50 gatunków spośród Deuteromycetes z rodzajów Microsporum, Epidermophyton i Trichophyton. Jako głębokie mikozy można określić około 15 chorób wywoływanych przez 30 do 50 sprawców w większosci należących do Deuteromycetes Niektórymi sprawcami mikoz powierzchniowych można zarazić się przez kontakt, np. ogrodnik przy pracy z zakażoną ziemią, człowiek doglądający bydła itd. Mikozy głębokie tylko wyjątkowo przenoszone są przez bezpośredni kontakt. Większość mikoz szerzy się ze źródeł egzogenicznych, nieliczne dostają się do organizmu przez infekcję ran, większość poprzez drogi oddechowe. Mikozy powierzchniowe oraz głębokie występują zarówno u zwierząt wolno żyjących , jak i u domowych. Zrażenie mikozami u zwierząt, podobnie jak u człowieka, odbywa się z saprofitycznych ognisk czynników chorobotwórczych. Ciężkie mikozy tylko wyjątkowo bywają przenoszone przez kontakt ze zwierzęcia na człowieka i odwrotnie.

Grzyby wywierają istotny wpływ na przemiany ciągle zachodzące w przyrodzie. Ich szkodliwość czy pożyteczność jest sprawą względną. Przykładem niech będą Dermatofity, które są z jednej strony szkodliwe dla człowieka i zwierząt ponieważ wywołują grzybicę skóry, z drugiej jednak strony w naturalnym otoczeniu rozkładają keratynę. Buławinka czerwona zmniejsza plon żyta, jej przetrwalniki są trujące dla człowieka, mimo to od dawna zbierano skleroty tego grzyba w celu uzyskania dla przemysłu farmaceutycznego surowca niezbędnego do wytwarzania alkaloidów ważnych pod względem terapeutycznym.

Literatura:
E.Muller, W. Loeffler - Zarys mikologii dla przyrodników i lekarzy- PWRiL W-wa 1972r
E. Muller, W. Loeffler - Zarys mikologii- PWRiL W-wa 1987r
Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski - Botanika - PWN W-wa 1976

Opracowanie: mgr inż. Halina Trojnar
Zespół Szkół Specjalnych
im. UNICEF w Rzeszowie

Wyświetleń: 1417


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.