WSTĘP
Współczesny świat stawia przed edukacją nowe zadania. Najważniejsze z nich to wyposażenie dziecka w takie umiejętności, które pomogą mu radzić sobie w życiu, nauczą aktywnie pokonywać stres i poszukiwać ważnych dla siebie celów i zadań życiowych. W tym procesie uczniom ma pomagać szkoła, stwarzając odpowiednie warunki między innymi higieniczno- zdrowotne tak, by proces nauczania – uczenia się przebiegał efektywnie i przynosił oczekiwane rezultaty.
Proces nauczania – uczenia się to zbiór powiązanych ze sobą czynności uczniów i nauczyciela warunkujących się wzajemnie i podporządkowanych realizacji wspólnego celu, jakim jest wywołanie u dzieci, młodzieży lub osób dorosłych pewnych zamierzonych i względnie trwałych zmian.
Higiena procesu nauczania – uczenia się ma za zadanie ochronę ucznia przed niekorzystnymi warunkami związanymi z nauką w szkole. Warunki pracy mają wpływ na jego zdrowie i efekty kształcenia, dlatego personel szkoły odpowiedzialny jest za stworzenie prawidłowej i adekwatnej do wieku organizacji procesu nauczania wychowanków. Sprawowanie nadzoru w tym zakresie ma na celu ochronę zdrowia uczniów przed ujemnymi zjawiskami związanymi z jego pobytem w szkole.
Organizacja pracy ucznia, czyli procesu nauczania – uczenia się, jest określona przepisami prawnymi, które nie zawsze udaje się w jednolity sposób egzekwować. Celem pracy jest ukazanie faktycznego stanu warunków kształcenia dzieci i młodzieży w następujących aspektach: plan zajęć, przestrzeń, waga tornistrów, sposób odżywiania i aktywność fizyczna. Wszystkie wymienione czynniki mają decydujący wpływ na rozwój psychofizyczny ucznia oraz przebieg i efektywność jego edukacji. Nadmierne obciążenia negatywnie wpływają na stan zdrowia wychowanków i postępy w nauce W swoich rozważaniach odwołałam się do badań przeprowadzonych przez Państwową Inspekcję Sanitarną, Regionalne Ośrodki Doskonalenia Nauczycieli, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Zakład Higieny Katedry Medycyny Społecznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Krajowego Obserwatorium Zdrowia i Bezpieczeństwa Pracowników Rolnictwa Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie, Samodzielnej Pracowni Higieny Szkolnej Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie, Zakładu Biomedycznych i Psychologicznych Podstaw Edukacji Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego oraz spostrzeżeń nauczycieli. Podobne badania będą również przeprowadzone w Zespole Szkół Ogólnokształcących w Bielsku- Białej.
1. PRZEPISY PRAWNE DOTYCZĄCE WARUNKÓW NAUCZANIA- -UCZENIA SIĘ

Szkoła ma wobec uczniów obowiązek stworzenia bezpiecznych i higienicznych warunków nauki. Zadania w tym obszarze wynikają z poniższych przepisów prawa:

1. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.):

•Art. 33. ust. 2 pkt. 7. „nadzorowi podlega w szczególności zapewnienie uczniom bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki”.
• Art. 39. ust. 1. „Dyrektor szkoły lub placówki w szczególności:
3) sprawuje opiekę nad uczniami oraz stwarza warunki harmonijnego rozwoju psychofizycznego poprzez aktywne działania prozdrowotne”.
5a) „wykonuje zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom i nauczycielom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę lub placówkę

2. Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674, z późn. zm.):
• Art. 6. „Nauczyciel obowiązany jest:
1) rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę”.

3. Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej (Dz. U. z 2007 r. Nr 226, poz.1675, z późn. zm.):
• Art. 3. W rozumieniu niniejszej ustawy:
1) kulturą fizyczną jest wiedza, wartości, zwyczaje, działania podejmowane dla zapewnienia rozwoju psychofizycznego, wychowania, doskonalenia uzdolnień i sprawności fizycznej człowieka, a także dla zachowania oraz przywracania jego zdrowia; 2) wychowanie fizyczne jest procesem kształtującym harmonijny rozwój psychofizyczny dzieci i młodzieży.

4. Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1229, z późn. zm.).

5. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 kwietnia 2006r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U. z 2006 r. Nr 80, poz. 563).

6. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz. U. z 2003 r. Nr 6, poz. 69, z późn. zm.):
•§ 2. Dyrektor zapewnia bezpieczne i higieniczne warunki pobytu w szkole lub placówce, a także bezpieczne i higieniczne warunki uczestnictwa w zajęciach organizowanych przez szkołę lub placówkę poza obiektami należącymi do tych jednostek.

7. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17).















2. ROZWÓJ PSYCHOFIZYCZNY UCZNIÓW

Dzieci 6- letnie

W wieku 6 lat organizm wzmacnia się, a postawa trwale się pionizuje. Następują największe przyrosty roczne wysokości i masy – tzw. „skok przedszkolny”(1). Mineralizacja kośćca jest intensywna, zawiera on jeszcze znaczącą ilość tkanek chrzęstnych, jest plastyczny i pozwala na wzrost organizmu. Układ mięśniowy u dzieci 6-letnich nadal jest słabo rozwinięty, ale dzięki naturalnej potrzebie ruchu rozwija się, zmniejsza się w nim ilość wody, a wzrasta zawartość azotu. Plastyczność układu kostnego wymaga zachowania prawidłowej postawy ciała. Jest to okres mineralizacji poszczególnych odcinków kręgosłupa i przy nieprawidłowych nawykach ruchowych oraz ich powtarzalności, poszczególne części mogą ulec deformacji. Unikanie nieprawidłowych postaw, szczególnie przy długotrwałym siedzeniu, noszeniu ciężkich tornistrów, długotrwałym rysowaniu (w okresie przed skostnieniem przegubów) pozwoli na prawidłowe utrwalenie się całego układu kostnego. Skrzywienie boczne kręgosłupa, które jest wygięciem patologicznym, może powstać bez żadnej uchwytnej przyczyny lub wskutek nawykowej złej postawy. Na skoliozę najbardziej podatne są dzieci w wieku szkolnym. Przeciążenie poszczególnych części układu kostnego i mięśniowego oraz brak aktywności fizycznej mogą być przyczyną nieprawidłowości rozwoju i deformacji kości. U dziecka zmęczenie mięśni następuje szybciej, lecz w związku ze względnie wysokim poziomem przemiany materii i obfitym dowozem tlenu szybciej ustępują efekty zmęczenia niż u człowieka dorosłego. Pobudliwość mięśni i jej zmienność ściśle wiąże się z trybem życia, a głównie z ćwiczeniem pewnych ruchów. Układ kostny i mięśniowy dziecka nie jest przystosowany do jednostajnych czynności oraz długotrwałego trwania w tej samej pozycji. Ponieważ mięśnie duże rozwijają się przed mięśniami drobnymi, 6-latek ze swobodą wykonuje już obszerne ruchy, ma jednak problemy z ruchami precyzyjnymi, drobnymi, co powoduje szybkie męczenie przy pracach wymagających dokładności.
Bardzo ważną rolę odgrywa dojrzewanie układu nerwowego. Rozwój struktur mózgowych jest uwarunkowany genetycznie, wydaje się jednak, że ich jakość określają doświadczenia, jakich dostarcza środowisko. Stymulowanie rozwoju poprzez ćwiczenia przyspiesza i poprawia jakość struktur mózgowych. U dzieci pozbawionych właściwej stymulacji można stwierdzić regres np. po dłuższej intensywnej chorobie czy u dzieci pozbawionych indywidualnej opieki (sieroctwo, pobyt w szpitalu itp.). Hamowanie układu nerwowego jest jeszcze słabe, częściej występuje pobudzenie. Niski jest poziom koncentracji uwagi. Czas czynnej uwagi dziecka w wieku 6–7 lat wynosi nie więcej niż 15 minut, w wieku 8–11 lat – 20 minut, powyżej 12 lat – 30 minut.

Tabela nr 1. „Rozwój dziecka 6-letniego”

Rozwój biologiczny
Rozwój psychiczny

• ok. 6 roku życia ma miejsce przyspieszenie rozwoju,
• wentylacja płuc wynosi 170 cm3/kg, rozpoczyna się wymiana uzębienia mlecznego na stałe,
• kształtuje się poczucie równowagi obrotowej,
• dziecko potrafi wykonywać rzuty bez zatrzymywania się. • nie potrafi dłużej skoncentrować uwagi na jednej czynności ( 10 min.),
• odwzorowuje i rozpoznaje proste figury, rysunki zawierają więcej szczegółów i proporcje,
• posługuje się swobodnie mową potoczną zależną i niezależną,
• podejmuje ten sam temat w ciągu kilku dni,
• potrafi bawić się w grupie.

Źródło: Cichy D., Strumińska - Doktór A.: Poradnik do oceny higieny procesu nauczania – uczenia się w szkole podstawowej. Warszawa, 2011.

Dzieci 7–9-letnie

Dzieci realizują obowiązek szkolny. Wymaga to od nich przystosowania się do środowiska szkolnego, co łączy się z dużym wysiłkiem zarówno psychicznym, jak i fizycznym. Występują znaczne różnice w rozwoju psychofizycznym między poszczególnymi dziećmi w tym wieku. Jedne dzieci są silniejsze, inne słabsze. Układ kostny ma mniej tkanek chrzęstnych, postępuje mineralizacja kośćca, który nadal umożliwia wzrastanie i nadal jest wrażliwy na deformacje, dlatego należy wyeliminować wszystkie okoliczności, które mogą doprowadzić do nieprawidłowości rozwojowych.
Jest to okres, w którym w znacznej części kostnieje nadgarstek i zwiększa się wytrzymałość na długotrwałą pracę, chociaż następuje szybkie męczenie przy wykonywaniu precyzyjnych ruchów związanych z pisaniem. Dlatego podczas prac wymagających powtarzania tych samych ruchów, szczególnie przy nadmiernym zgięciu lub wyprostowaniu nadgarstka wskazane są częste przerwy. Szczególnie nienaturalną pozycję przyjmuje dłoń (nadgarstek) podczas pracy przy komputerze.
W tym okresie życia dziecka zwiększa się ogólna ruchliwość, wydolność układu oddechowego, wzrasta pojemność płuc, objętość klatki piersiowej. Ponadto bardzo wysoka zdolność uczenia się jest zależna od rozwoju układu nerwowego. Różnicowanie komórek nerwowych zostaje zakończone około 8 roku życia i rozpoczyna się etap dojrzewania komórek mózgowych. W zależności od indywidualnych predyspozycji mogą wystąpić znaczne różnice w rozwoju fizycznym i psychicznym, które są stymulowane przez środowisko. Szkoła stara się niwelować te różnice.




























Tabela nr 2. „Rozwój dziecka 7-9-letniego”


Rozwój biologiczny

Rozwój psychiczny
• stabilizują się przyrosty wysokości i masy następuje szybki wzrost mięśni,
• stabilizuje się krzywizna szyjna kręgosłupa,
• kościec zawiera mniej tkanek chrzęstnych,
• postępuje proces kostnienia kości
• kształtuje się indywidualny rytm chodu
• pojawiają się ruchy symetryczne
• następuje szybki rozwój gibkości i poczucia równowagi
• rozwija się zwinność
• tętno przybiera rytmiczny charakter
• początek utajonego rozwoju płciowego pod wpływem hormonu gonadotropowego przysadki
• powiększa się pole widzenia
• narasta zdolność widzenia przedmiotów dalekich
• wzrasta potrzeba aktywności fizycznej
• uwaga nabiera cech dowolności
• rozwijają się podstawowe procesy myślowe (analiza, synteza)
• następuje doskonalenie operacji konkretnych
• pojawiają się formy myślenia formalnego
• znaczenia nabierają zabawy stolikowe i współzawodnictwo
• wzrasta rola zabaw konstrukcyjnych intensywnie rozwija się mowa
• wzbogaca się mowa i zasób słownictwa
• czytanie pobudza rozwój i wpływa na wyobraźnię
• następuje rozgraniczenie zabawy i pracy
• wrażenia rozwijają się wraz z rozwojem spostrzeżeń

Źródło: Cichy D., Strumińska - Doktór A.: Poradnik do oceny higieny procesu nauczania – uczenia się w szkole podstawowej. Warszawa, 2011.




Dzieci 10-12-letnie
W wieku 10–12 lat, ostatecznie kształtuje się dymorfizm płciowy. Aktywność jest już planowana, chociaż niestabilność emocjonalna związana z dojrzewaniem jest powodem zmiany obiektów aktywności. Dzieci szybko się zniechęcają i przerywają podjęte zadania. Związki warunkowe charakteryzują się większą trwałością i łatwiej podlegają automatyzacji. Ruchy stają się harmonijne. Postępuje rozwój motoryczności. Następuje rozwój procesów hamowania układu nerwowego. Rośnie umiejętność wykonywania ruchów drobnych, dokładnych oraz zwiększa się koordynacja psychoruchowa uzależniona od rozwoju układu nerwowego. Jest to okres bardzo intensywnego wzrastania (tzw. skok pokwitaniowy) i w tym okresie ujawniają się zniekształcenia układu kostnego (skoliozy i pogłębienie naturalnych krzywizn).
Tabela nr 3. „Rozwoju psychofizycznego dziecka w wieku 10–12 lat”

Rozwój biologiczny


Rozwój psychiczny

• zwiększa się koncentracja uwagi wzrasta szybkość i harmonia ruchów,
• wzrasta objętość serca ok. 11 r.ż.,
• wentylacja płuc w spoczynku wynosi 150 cm3/kg,
• kończy się proces wymiany zębów mlecznych na stałe ,
• rozpoczyna się rozwój gruczołów piersiowych,
• w okresie pokwitania kształtuje się poczucie równowagi statycznej i dynamicznej
• następuje intensywny przyrost wysokości u dziewczynek

• pogłębia się zdolność analizy i syntezy,
• rozwija się myślenie abstrakcyjne,
• wzrasta szybkość i harmonia ruchów,
• spostrzeżenia stają się ukierunkowane i trwałe,
• przekształca się pamięć mimowolna w dowolną,
• dominuje pobudzenie (nad hamowaniem)
• zwiększa się koncentracja uwagi,


Źródło: Cichy D., Strumińska - Doktór A.: Poradnik do oceny higieny procesu nauczania – uczenia się w szkole podstawowej. Warszawa, 2011.
Młodzież gimnazjalna i licealna 13-19 lat

Okres dorastania nazywany także adolescencją jest w życiu człowieka długim i zróżnicowanym czasem przemian biologicznych, psychologicznych i społecznych.(2) Obejmuje wiek „nastoletni”, zdaniem niektórych psychologów obejmujący lata od 10./12. r.ż. do 20. r.ż. 1 , innych – lata 10/12 do 20/23. Ze względu na tak długi czas trwania, psychologowie dzielą dorastanie na wczesne (10-16 r.ż.) i późne (17-23 r.ż.)3 – granicą umowną, wyznaczaną przez specyfikę rozwoju biologicznego oraz zakończenie etapu edukacji jest 16./17. rok życia. Tradycyjnie okres dorastania postrzegany jest przez psychologów, pedagogów, socjologów a także rodziców jako czas wewnętrznego niepokoju, zamętu i problemów z przystosowaniem.
Dorastanie to okres „dezorientacji i niskiej samooceny”, związany z wieloma zmianami w funkcjonowaniu fizycznym, psychicznym, emocjonalnym i społecznym wymaga wywiązania się z określonych dla wieku dorastania zadań rozwojowych.

Rozwój fizyczny

• I faza – zmiany hormonalne, skok pokwitaniowy: gwałtowne zmiany fizyczne organizmu prowadzące do znacznych przeobrażeń w wyglądzie zewnętrznym, przyspieszony wzrost i waga ciała, rozwój pierwszo- i drugorzędnych cech płciowych; dojrzewanie mózgu,
• II faza – ukształtowanie się sylwetki człowieka dorosłego; dojrzewanie mózgu.

Rozwój motoryczny

• I faza – przejściowa niezręczność ruchowa (głównie u chłopców),
• II faza – proporcjonalna sylwetka ciała, pełna koordynacja wzrokowo-ruchowa i sprawność ruchowa.
Rozwój poznawczy

• I faza – stopniowa koordynacja operacji konkretnych; rozwój operowania regułami i prawami z określonej dziedziny wiedzy (wyrażonymi słownie lub z pomocą (symboli); świadomość pojęciowa; zwiększona ilość zapamiętywanych i przechowywanych informacji (szczególnie praktycznych), egocentryzm młodzieńczy,
• II faza – rozwój myślenia formalnego; początki myślenia relatywistycznego; zdolność uświadamiania sobie operacji i pojęć; świadomość refleksyjna; rozwój strategii pamięciowych, celowego zapamiętywania i doskonalenia metapamięci.

Sprawność językowa

• I faza – pełne opanowanie reguł gramatycznych; niechlujny język, skróty (język sieci); komunikowanie się głównie przez kontakty internetowe i SMS-y,
• II faza – w wypowiedziach pojęcia abstrakcyjne; wypowiedzi odwołujące się do zasad logiki i perswazji; świadome agramatyzmy jako przejaw młodzieńczego negatywizmu.

Rozwój emocjonalny

• I faza – nasilone pobudzenie emocjonalne, silne emocje pozytywne i negatywne szczególnie u dziewcząt, przewaga emocji negatywnych, labilność emocjonalna, zaburzenia depresyjne połączone z obniżeniem nastroju i doświadczaniem negatywnych emocji,
• II faza – wzrost kontroli ekspresji emocjonalnej, poznawcze opanowanie emocji, rozwój strategii wyrażania emocji negatywnych i empatii poznawczej oraz uczuć wyższych (system wartości, ideologia).

Rozwój społeczny

• I faza – rozluźnienie więzi emocjonalnej z rodzicami; konflikty z dotyczące różnych aspektów życia; poczucie osamotnienia; wzrost znaczenia grupy rówieśniczej (przyjaźnie, sympatie),
• II faza – stabilizacja relacji z rodzicami, rozwój bliskich relacji o charakterze przyjacielskim i erotyczno-uczuciowym; identyfikacja z grupami o określonej tożsamości, rozwój uczestnictwa społecznego (wolontariat, akcje społeczne) i udziału w kulturze młodzieżowej, podkreślanie dorosłości, kształtowanie własnej odrębności, poszukiwanie wartości.
Rozwój osobowości

• I faza – niespójne i niestabilne Ja; słaba świadomość Ja; kształtowanie tożsamości płciowej, grupowej i indywidualnej, spadek samooceny globalnej,
• II faza – rozwój koncepcji Ja – globalnej i dotyczących szczegółowych obszarów aktywności życiowych, kształtowanie tożsamości indywidualnej, wzrost samooceny globalnej i samoocen parcjalnych, tendencja do odraczania celów życiowych, poza tymi związanymi z karierą zawodową.

3. OCENA OBCIĄŻEŃ PSYCHOFIZYCZNYCH UCZNÓW

Każdy uczeń potrzebuje dostosowania środowiska do swojego rozwoju i potrzeb. W szkole zgodnie z ostatnimi zmianami w ustawie o systemie oświaty uczyć się będą uczniowie w następujących grupach wiekowych:
• Dzieci 6–9-letnie- (nauczanie początkowe)
• Dzieci 9–12-letnie- (klasy IV–VI)
• młodzież gimnazjalna,
• młodzież licealna.
Każda grupa wiekowa wymaga nieco innych warunków pracy umysłowej i rekreacji, dlatego dla każdej z nich należy stworzyć najkorzystniejsze warunki wpływające na proces nauczania – uczenia się, biorąc pod uwagę uwarunkowania psychofizyczne, które mają ogromny wpływ na sukcesy szkolne.
Przeprowadzając analizę czynników środowiskowo-zdrowotnych, bierze się pod uwagę następujące elementy:
• plan zajęć,
• przestrzeń - sale lekcyjne, boisko, łazienki, świetlicę, meble szkolne,
• ciężar tornistrów, odżywianie -posiłki, dożywianie,
• odżywianie -posiłki, dożywianie,
• warunki zdrowotno- ruchowe .




3.1. Plan zajęć

Plan dydaktyczno-wychowawczy szkoły powinien uwzględniać potrzebę równomiernego obciążenia dzieci i młodzieży zajęciami w poszczególnych dniach tygodnia. Zasady układania tygodniowego rozkładu zajęć lekcyjnych określone są w:
• § 4 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz.U. z 2003 r. Nr 6, poz.69 oraz w póżn. zm. tego rozporządzenia Dz. U. z 2009 r. Nr 139, poz. 1130),
• rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego
w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz.17).
Powyższe akty prawne określają wymagania higieniczne, do których należą:
• realizacja ustalonego rozkładu zajęć lekcyjnych w ciągu dnia, tygodnia i w ciągu roku szkolnego, odpowiadającego ogólnie przyjętym zasadom higieny,
• zapewnienie uczniom przerw międzylekcyjnych,
• pełne realizowanie programowych godzin wychowania fizycznego.
Obciążenie uczniów nauką powinno być dostosowane do zmieniających się wraz z wiekiem możliwości psychofizycznych. (3) Przy układaniu rozkładów zajęć lekcyjnych muszą być brane pod uwagę następujące elementy:
1. Równomierne obciążenie nauką w poszczególnych dniach tygodnia, aby uniknąć dysproporcji typu: w poniedziałek – trzy godziny lekcyjne, we wtorek - siedem.
• w klasach I-III nie powinno być więcej niż pięć godzin lekcyjnych dziennie,
• w klasach IV-VI sześć godzin dziennie,
• w gimnazjum – siedem godzin dziennie.

2. Godziny rozpoczynania zajęć w szkole nie są ustawowo określone, zajęcia jednak powinny rozpoczynać się o stałej porze, a różnica pomiędzy kolejnymi dniami, nie powinna być większa niż 2 godziny. Jest niedopuszczalne rozpoczynanie przez dzieci lekcji w godzinach wcześniejszych aniżeli godzina 8.00 rano. Nie może być również tak, aby w jednym dniu lekcje rozpoczy¬nały się o godzinie 8.00 zaś już w na¬stępnym o 11.00, w kolejnym zaś o 9.00. Bardzo istotnym elementem związa¬nym z rozpoczynaniem zajęć jest godzina ich kończenia. Najlepiej, aby to była maksymalnie godzina 14.35 dla klas najstarszych przy oczywiście później¬szym, stałym rozpoczynaniu lekcji.
3. Różnorodność zajęć w każdym dniu. Należy pamiętać, by w każdym dniu występowały zajęcia z elementami ruchu, szczególnie wówczas, kiedy występuje maksymalna liczba godzin lekcyjnych.

4. Niełączenie w kilkugodzinne jednostki lekcyjne zajęć z tego samego przedmiotu
z wyjątkiem tych, których program tego wymaga np. język polski, w celu ułatwienia nauczycielowi przeprowadzenie prac klasowych czy wychowanie fizyczne. Dopuszcza się w poniedziałek i/lub piątek zdwojenie godzin lekcji w ciągu dnia, ale tylko z jednego przedmiotu. - zwracać należy uwagę na usytuowa¬nie przedmiotów uznanych za trudne na pierwszych i ostatnich godzinach lekcyj¬nych ze szczególnym uwzględnieniem poniedziałków i piątków. Niedopuszczalne jest „wypracowywa¬nie" tzw. „okienek" dla ucznia. Jest to nieprawidłowość, która polega na tym iż dziecko po 2 godzinach zajęć w danym dniu ma 2, 3 godziny przerwy, oczekując na następne zajęcia.

5. Przerwy międzylekcyjne nie powinny być krótsze niż 10- minutowe, jedna przerwa powinna być 20- minutowa lub w zamian za nią 2 przerwy 15- minutowe.

3.1.2 Szkoła podstawowa

Reforma edukacji narodowej, wdrażanie w pierwszym etapie do praktyki 6-letniej szkoły podstawowej stwarzają nowe warunki pracy i nauki. Zmiany programowe w często jeszcze niedostoso¬wanych do wymagań szkołach mają znaczenie nie tylko ekonomiczne, dydaktyczne, ale i również zdrowotne.
Problem planowania zajęć szkolnych nabiera szczególnego znaczenia w stosunku do uczniów klas początko¬wych. (4) W okresie tym biorąc pod uwagę psychofizyczne możliwości dzieci, przeciętne obciążenie zajęciami eduka¬cyjnym wynosi 24 godziny tygodniowo. Obciążenie zatem nie uległo zmianie w stosunku do dawnego programu, bo¬wiem na kształcenie zintegrowane prze¬widziano 17 godzin, 2 godziny reli¬gia/etyka oraz 5 godzin do dyspozycji dyrektora. Tak więc ilość czasu przewi¬dziana programem na obowiązkowe zajęcia uczniów jest taka sama - a więc na pograniczu fizjologicznych możliwości uczniów w tym wieku. Nie ma opraco¬wań w podręcznikach higieny, z których by wynikało, że uczniowie klas pierw¬szych mogą mieć więcej aniżeli 4 lekcje, a większość autorów mówi o 3 lekcjach 45- minutowych lub czterech lekcjach po 30 minut. Pierwszy etap edukacyjny reformowanej sześcioletniej szkoły (kla¬sy I-111) przeciętny wskaźnik godzin podnosi do 4,8 godziny dziennie.
Zajęcia programowe, niezależnie od sposobu ich prowadzenia, to nie całość zajęć w szkole. Dla niektórych uczniów obowiązkowy wymiar jest jeszcze więk¬szy np. ze względu na konieczność udziału w zajęciach wyrównawczych czy gimnastyce korekcyjnej.
Prowadzone analizy i oceny wskazują, że maksymalna liczba lekcji w ciągu dnia nie powinna w zasadzie przekraczać 4 dla uczniów klas 2-3, a wyjątkowo 5 lekcji w klasie 3, przy założeniu, że zajęcia są odpowiednio realizowane (po¬prawnie rozplanowane w ciągu dnia, tygodnia), właściwa jest ich struktura oraz indywidualizacja zajęć.
W praktyce jest jednak tak, iż 4 godziny zajęć w ciągu dnia realizowane jest stosunkowo rzadko. Drugi etap edukacyjny reformowanej 6- letniej szkoły podstawowej, klasy IV-VI przewiduje przeciętnie 28 godzin tygodniowo, co daje wskaźnik liczby godzin ~6 każdego dnia tygodnia. W praktyce jest jednak zupełnie inaczej. Rozkłady lekcji w ciągu dnia, jak też struktury samych lekcji nie uwzględniają zasady maksymalnego różnicowania czynności, zajęć wykonywanych przez uczniów tak, aby zapobiec jednostron¬nemu przeciążeniu określonych narzą¬dów, układów, ustroju. W odniesieniu do ucznia trudno jest mówić o przedmiotach łatwych i trudnych. Dla jednego dziecka trudna może być matematyka, dla innego sztuka a jeszcze dla innego wychowanie fizyczne. Stąd też rozkłady lekcji winny cechować się elementami wpływającymi na poprawę warunków pracy ucznia.
3.1.3 Liceum publiczne i niepubliczne
Badaniami nad wielkością obciążeń psychofizycznych zajęciami szkolnymi objęto 825 uczniów klas pierwszych i drugich:
• 512 dziewcząt,
• 313 chłopców.
W toku analizy wykorzystano dane zebrane przez pracowników oddziałów higieny dzieci i młodzieży WSSE w Bydgoszczy, Koszalinie, Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu w latach 1991 i 1992.(5)
Ankieta, opracowana w Instytucie Higieny Dzieci i Młodzieży w Berlinie zawierała m.in. pytania dotyczące zajęć szkolnych i pozaszkolnych oraz sytuacji ucznia w klasie. Wyniki badań opracowano, stosując ogólnie przyjęte metody statystyczne, oddzielnie dla dziewcząt i chłopców oraz rodzajów szkół. Uzyskane dane przedstawiono łącznie dla obu płci i rodzajów liceów publicznych i niepublicznych tylko w takich wypadkach, gdy obserwowane różnice były statystycznie nieistotne.
Dla prawidłowego trybu życia podstawowe znaczenie ma przestrzeganie właściwego z punktu widzenia higieny rozkładu dnia, który w wypadku uczniów liceów powinien zapewnić racjonalną organizację pracy szkolnej i domowej, dostatecznie długi, dobrze zorganizowany odpoczynek dzienny, połączony z ruchem, zwłaszcza na świeżym powietrzu, dostateczną liczbą godzin snu, stałą porą spożywania posiłków.
Godziny rozpoczynania i kończenia nauki w szkole, czas potrzebny na dojście i powrót ze szkoły stanowią w dużej mierze o rozkładzie dnia ucznia. Z badań nad dyspozycją do pracy wynika, że niewskazane jest rozpoczynanie zajęć przed godziną ósmą rano i kończenia ich po godzinie 14-ej. Tymczasem 14% uczniów liceów publicznych, zarówno z klas pierwszych, jak i drugich oraz 8% uczęszczających do niepublicznych liceów ogólnokształcących, prawie wyłącznie uczniów klas drugich, rozpoczyna lekcje raz lub dwa razy w tygodniu o godzinie 7 rano, a nawet 7% uczniów szkół niepublicznych, czterokrotnie więcej z klas drugich aniżeli pierwszych oraz 1% uczniów liceów publicznych, wyłącznie uczęszczających do klas drugich rozpoczyna lekcje tak wcześnie co najmniej trzy razy w tygodniu.
Wszyscy badani uczniowie liceów państwowych mają lekcje po godzinie 14-ej, przy czym aż 70% z nich trzy i więcej razy w tygodniu, a pozostali co najmniej raz lub dwa razy. W zdecydowanie lepszej sytuacji znajdują się uczniowie uczęszczający do szkół niepublicznych . 20% uczniów kończy lekcje przed godziną 14-tą, 26% uczniów ma lekcje raz lub dwa razy po 14-ej, a pozostali trzy lub więcej razy w tygodniu.
Oceniając prawidłowość rozkładu dnia ucznia należy zwrócić uwagę na czas potrzebny na drogę do szkoły. Na podstawie uzyskanych informacji, stwierdzono, że w pobliżu szkoły częściej mieszkają uczniowie liceów publicznych. I tak 25% spośród nich i 15% uczniów uczęszczających do liceów niepublicznych potrzebuje na dojście do niej jedynie 10 minut. Połowa badanych, tak chodzących do liceów publicznych, jak i niepublicznych potrzebuje na dojazd do szkoły 30 minut, a pozostali uczniowie bez względu na rodzaj szkoły od 30 do 60 minut, czyli „tracą” co najmniej jedną lub dwie godziny dziennie na drogę do i ze szkoły. Należy podkreślić, że czas potrzebny na dojście i powrót ze szkoły jest dla niektórych uczniów czasem przebywania na powietrzu, gdyż z danych wynika, że 14% dziewcząt i chłopców, klas pierwszych i drugich, publicznych i niepublicznych liceów przebywa dziennie na powietrzu jedynie 15 minut.
Poza nauką w szkole, udziałem w lekcjach, których liczba tak w liceach publicznych, jak i w niepublicznych wahała się w poszczególne dni od 5 do 8-miu, uczniowie zobowiązani są do nauki w domu i odrabiania lekcji. Jak wykazały badania, bez względu na rodzaj klasy i szkoły:
• 41% uczniów poświęca na odrobienie lekcji przeciętnie do dwóch godzin dziennie,
• 36% uczniów od dwóch do trzech godzin,
• 23% uczniów, głównie dziewcząt, ponad trzy godziny.
Tyle czasu potrzebuje na odrobienie lekcji 29% ogółu badanych dziewcząt i 12% ogółu chłopców. Oprócz czasu potrzebnego na odrobienie lekcji analizie poddano także porę odrabiania prac zadanych do domu. Najwłaściwsze z punktu widzenia higieny są godziny pomiędzy 16 a 20-tą. W tym czasie odrabia zadane prace 72% uczniów klas pierwszych i drugich liceów publicznych i znacznie mniej, bo 62% uczniów uczęszczających do klas pierwszych i drugich liceów niepublicznych. Bezpośrednio po powrocie ze szkoły do domu odrabia lekcje 12% uczniów szkół publicznych, a w porze najmniej właściwej, późnym wieczorem po kolacji lub rano przed pójściem do szkoły 16% uczniów szkół publicznych i 23% uczęszczających do liceów niepublicznych. O tak późnej porze odrabiania lekcji może decydować udział uczniów w zajęciach pozalekcyjnych. Odrabianie lekcji nastręcza trudności w równym stopniu uczniom klas pierwszych, jak i drugich bez względu na rodzaj liceum. Zadane prace okazują się zbyt trudne dla ponad połowy badanych. W związku z tym, z pomocy rodziców przy ich odrabianiu korzysta:
• prawie codziennie 8% uczniów,
• od czasu do czasu 44% ogółu badanych.
Oprócz pomocy świadczonej przez rodziców, uczniowie korzystają z pomocy korepetytorów. Z codziennej ich pomocy korzysta około 2% uczniów klas pierwszych i drugich zarówno uczęszczających do liceów publicznych, jak i niepublicznych, a co najmniej raz w tygodniu 11% ogółu uczniów. Podsumowując można stwierdzić, że z pomocy korepetytorów korzysta 12% ogółu uczniów, z których 14% uzyskuje pomoc codzienną, a pozostali po kilka razy w miesiącu, co najmniej raz w tygodniu. Poza nauką w szkole i odrabianiem lekcji nie można w rozkładzie dnia pominąć zajęć pozalekcyjnych, przy czym rozpatrywano głównie naukę języków obcych, lekcje muzyki i zajęcia sportowe. (5)
Z przeprowadzonych badań wynika, że w zajęciach tych bierze udział 48% uczniów szkół publicznych i 56% uczniów liceów niepublicznych. Większość z nich, bo 79% uczęszczających do liceów publicznych i 65% chodzących do liceów niepublicznych ma zajęcia kilka razy w tygodniu, pozostali kilka razy w miesiącu. Spośród uczniów biorących udział w zajęciach pozalekcyjnych 82% uczniów liceów publicznych i 68% uczęszczających do liceów niepublicznych poświęca im kilka godzin tygodniowo, pozostali dwie godziny miesięcznie. Niektóre zajęcia np. nauka języków obcych, gra na instrumentach, wymagają przygotowania się do nich i tak 21% uczniów szkół publicznych i 8% uczniów liceów niepublicznych podaje, iż przygotowuje się do nich codziennie lub prawie codziennie, 52% uczniów w ciągu godziny tygodniowo. Pozostali uczniowie nie potrzebują czasu na przygotowanie się do zajęć dodatkowych, gdyż są to przeważnie zajęcia rozwijające ich zainteresowania - fotografika, plastyka lub zajęcia sportowe - tenis, pływalnia, jazda konna itp.
Poza oceną obciążeń związanych z nauką szkolną i zajęciami pozalekcyjnymi zwrócono uwagę w niniejszym opracowaniu na sytuację ucznia w szkole. Odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie określały samopoczucie badanego w klasie, jego stosunek do nauczycieli i obowiązków szkolnych. Z uzyskanych informacji wynika, że:
• 56% uczniów liceów publicznych i
• 66 % uczniów z liceów niepublicznych bez względu na rok nauczania czuje się w swojej klasie dobrze.
Mimo iż różnice w liczbach uczniów deklarujących dobre samopoczucie i akceptację klasy w porównywanych rodzajach liceów nie są statystycznie istotne, to jednak należy zwrócić uwagę na dobre samopoczucie w zespole klasowym zwłaszcza chłopców uczęszczających do liceów niepublicznych. Natomiast źle czuje się w klasie:
• 6% uczniów liceów publicznych i
• 8% uczniów liceów niepublicznych, tak dziewcząt, jak i chłopców.
Pozostali uczniowie - 38% uczniów liceów publicznych i 24% uczniów liceów niepublicznych - czują się w klasie raz lepiej, raz gorzej. Na podstawie zebranych informacji można stwierdzić, że jedynie 9% uczniów liceów publicznych i prawie dwukrotnie więcej, bo 17% uczniów liceów niepublicznych akceptuje nauczycieli bez zastrzeżeń. Wśród uczniów liceów publicznych są to dwukrotnie częściej uczniowie klas pierwszych (12%) aniżeli klas drugich (5%), a wśród uczniów liceów niepublicznych, zarówno uczniowie klas pierwszych (18%), jak i drugich (16%).
Zastanawiające jest spostrzeżenie, że wraz z latami nauki w liceach publicznych ulegają pogorszeniu układy uczeń-nauczyciel. I tak 50% uczniów, dziewcząt i chłopców, częściej uczęszczających do klas drugich (54%) aniżeli pierwszych (46%) wolałoby, aby niektórych przedmiotów uczył inny nauczyciel. W liceach niepublicznych nie zaobserwowano pogarszania się stosunków między uczniami a wykładowcami wraz z kolejnymi latami nauki. Z uzyskanych danych wynika, że znacznie mniej, bo 39% uczniów liceów niepublicznych chciałoby zmiany nauczycieli uczących określonych przedmiotów. Można zdecydowanie stwierdzić, że licea niepubliczne są bardziej łubiane i akceptowane przez większą liczbę uczniów.

3.1.4. Wnioski

W organizacji pracy uczniów uczęszczających do różnych rodzajów szkół zanotowano nieprawidłowości, wyrażające się w źle zorganizowanym z punktu widzenia higieny rozkładzie dnia; zbyt wczesnym rozpoczynaniem a zbyt późnym kończeniem zajęć szkolnych w poszczególne dni tygodnia, zbyt długim czasem potrzebnym na odrabianie lekcji w domu, zbyt późnym powrotem do domu z powodu zajęć pozalekcyjnych.
W szkole średniej odrabianie lekcji w domu przysparza trudności zbliżonym odsetkom uczniów liceów publicznych i niepublicznych - 52% ogółu badanych korzysta przy ich odrabianiu z pomocy rodziców, 12% z pomocy korepetytorów.
Uzasadniona jest potrzeba stałego podejmowania starań mających na celu eliminowanie istniejących nieprawidłowości w organizacji zajęć szkolnych w różnych rodzajach szkół dla zapewnienia warunków korzystnych dla rozwoju i zdrowia uczniów.
3.2. Przestrzeń
Szkoła, miejsce w którym żyje i pracuje wiele osób, tworzy własne środowisko, które ma wymiar fizyczny, społeczny i organizacyjny. Składają się one na dynamiczną i wzajemnie powiązaną całość, tworząc w każdej jednostce specyficzny klimat. Środowisko fizyczne szkoły, w tradycyjnym ujęciu, było od ponad 100 lat przedmiotem zainteresowania higieny szkolnej. Jej przedstawiciele opracowali podstawowe „normy” higieniczne dotyczące wszystkich elementów budynku szkolnego, jego wyposażenia oraz organizacji procesu nauczania, z których większość jest nadal aktualna. W latach 70. XX wieku higiena szkolna została „zdominowana” przez medycynę szkolną, część medycyny wieku rozwojowego. Nastąpiło przeniesienie akcentów ze środowiska szkoły na ucznia i jego zdrowie. Specjalizację lekarską „higiena szkolna” zmieniono na „medycynę szkolną”. W latach 80. XX w. rozpoczął się jej stopniowy zmierzch jako nauki i działalności praktycznej. Stopniowej likwidacji uległa jedyna w Polsce placówka naukowa - Zakład Higieny Szkolnej w Państwowym Zakładzie Higieny, a w 1999 r. zlikwidowano specjalizację lekarską „medycyna szkolna”. W szkołach wyższych kształcących pedagogów i nauczycieli przedmiot „higiena szkolna” zastąpiono przedmiotem „biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania”. Pozostał jedynie nadzór nad środowiskiem fizycznym szkoły sprawowany przez Państwową Inspekcję Sanitarną. Dane z tych kontroli stanowią jedyne źródło informacji o środowisku fizycznym szkoły. We współczesnym ujęciu wymiar fizyczny (materialny) środowiska szkoły tworzą:

Zdrowe i bezpieczne środowisko fizyczne szkoły i jej otoczenie powinno sprzyjać dobremu samopoczuciu uczniów i pracowników oraz dobrej dyspozycji do nauczania - uczenia się. Powinno też chronić wychowanków przed:
• urazami i zatruciami, chorobami zakaźnymi i pasożytniczymi (szerzącymi się drogą kropelkową, pokarmową, przez kontakt z ciałem lub odzieżą osób zarażonych np. wszawica),
• występowaniem zaburzeń układu ruchu (odpowiednie meble), słuchu (ograniczanie hałasu),
• zaostrzeniem chorób alergicznych (usuwanie kurzu, wad wentylacji) oraz innymi niepożądanymi sytuacjami i zjawiskami.
Środowisko fizyczne szkoły ma istotny wpływ na zdrowie, stan psychofizyczny oraz samopoczucie uczniów i pracowników oraz efektywne uczenie się i nauczanie.
Na przełomie 2009/10 przeprowadzono badania ankietowe, z wykorzystaniem międzynarodowego kwestionariusza szkolnego (School Level Questionnaire), opracowanego w ramach badań HBSC (Health Behaviour in Schoolaged Children. A WHO Collaborative Cross-national Study). (6) Przedmiotem analizy były dane o podstawowych (tradycyjnych) komponentach środowiska fizycznego szkoły oraz występowaniu w sąsiedztwie szkoły niepożądanych zjawisk i sytuacji. O wypełnienie anonimowego kwestionariusza pocztowego poproszono dyrektorów 700 wylosowanych szkół podstawowych i gimnazjów w Polsce. Wypełniony kwestionariusz zwróciło 520 szkół (74,3%). W badaniach zastosowano metodę sondażu. Narzędziem badawczym był kwestionariusz „Środowisko szkoły a zdrowie”. Przedmiotem analizy w niniejszym opracowaniu były zawarte w kwestionariuszu stwierdzenia dotyczące:
1. Podstawowych (tradycyjnych) komponentów środowiska fizycznego szkoły: stan budynku szkolnego, wybrane elementy jego infrastruktury i mikroklimatu; stan boiska i sal gimnastycznych; warunki, dostępność i wyposażenie sal lekcyjnych; meble dla uczniów. Dyrektorów proszono o ustosunkowanie się do tych stwierdzeń w pięciostopniowej skali Likerta: zdecydowanie zgadzam się, zgadzam się, trudno mi powiedzieć, nie zgadzam się, zdecydowanie nie zgadzam się.
2. Występowanie w sąsiedztwie szkoły niepożądanych zjawisk i sytuacji: nasilony ruch komunikacyjny; zaśmiecenie terenu; akty przemocy i wandalizmu spowodowane przez młodzież nieprzystosowaną społecznie; sprzedawanie lub używanie narkotyków/alkoholu; przestępczość; opuszczone, zaniedbane domy. Dyrektorów pytano czy dane zjawisko/sytuacja stanowi dla szkoły problem: duży, umiarkowany, niewielki lub nie ma go wcale. Analizy statystycznej danych dokonano przy użyciu pakietu statystycznego SPSS.

3.2.1. Budynek szkoły, wybrane elementy jego infrastruktury i mikroklimatu

Zdaniem 41,2% dyrektorów szkoła wymaga dużego remontu dla poprawy bezpieczeństwa, co czwarty (22,6%) uznał, że w szkole występują nawracające problemy z zagrzybieniem budynku. Większość (ponad 80%) dyrektorów szkół zgodziła się ze stwierdzeniami, że toalety, umywalnie oraz ogrzewanie i wentylacja są w dobrym stanie. W prawie ¾ szkół uznano, że ekspozycja na hałas jest niewielka. Tylko 28% dyrektorów szkól zgodziło się z tym stwierdzeniem, że szkoła jest dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych; w 15% szkół nie było takiej potrzeby. Różnice w zakresie analizowanych wskaźników, w zależności od typu szkoły, były nieistotne statystycznie. W szkołach podstawowych najmniej dyrektorów uznało, że ekspozycja na hałas jest niewielka i szkoły są dostosowane do potrzeb uczniów niepełnosprawnych.

3.2.2. Stan boiska i sali gimnastycznej/sportowej

Prawie co dziesiąta (8,8%) szkoła nie miała boiska, w co szóstej (14,6%) nie było sali gimnastycznej. Tylko w około 60% szkół stan tych obiektów uznano za dobry. Różnice w zależności od typu szkoły były nieistotne statystycznie.

3.2.3. Warunki, dostępność, wyposażenie i mikroklimat sal lekcyjnych

Tylko w ¾ szkół dyrektorzy uznali, że sale lekcyjne zaspokajają potrzeby uczniów i nauczycieli. W 28% szkół nie było w szkole pracowni (chemicznych, fizycznych, biologicznych i innych), najczęściej nie miały ich szkoły podstawowe. Większość dyrektorów oceniła pozytywnie analizowane elementy mikroklimatu sal lekcyjnych: 92% zgodziła się ze stwierdzeniem, że jakość powietrza w klasach jest dobra, 84% że w salach lekcyjnych panuje przez cały rok właściwa temperatura. Tylko 2/3 dyrektorów szkół (66,4%) zgodziło się ze stwierdzeniem, że meble dla uczniów są dostosowane do indywidualnych potrzeb każdego ucznia. Zdecydowana większość (90%) uznała, że ustawienie ławek w klasach zapewnia uczniom optymalne oświetlenie. Wyposażenie pracowni uznała za dobre tylko 1/3 dyrektorów szkół (33,5%). Dwukrotnie więcej (64,5%) zgodziło się ze stwierdzeniem, że nauczyciele mają do dyspozycji dostateczną ilość sprzętu multimedialnego. Różnice między typami szkół były niewielkie i nieistotne statystycznie.

3.2.4. Niepożądane zjawiska i sytuacje występujące w sąsiedztwie szkoły

Połowa dyrektorów (50,2%) uznała, że umiarkowanym lub dużym problemem dla szkoły jest nasilony ruch komunikacyjny (drogowy) w okolicy szkoły, tylko w 18,5% szkól nie miało wcale takiego problemu. Problemami o podobnym nasileniu w sąsiedztwie szkoły są w:
• 18,3% szkół – śmieci, odpadki i potłuczone szkło na ulicy, drodze chodnikach lub podwórkach;
• 16,3% szkół –akty przemocy lub wandalizmu spowodowane przez grupy młodzieży niedostosowanej społecznie;
• 14,3% szkół – sprzedawanie lub używanie narkotyków lub picie dużych ilości alkoholu w miejscach publicznych;
• 11,3% szkół – przestępczość;
• 7,7% szkól – opuszczone lub zaniedbane domy i budynki.
Nasilenie tych problemów dla różnych typów szkół było podobne. W gimnazjach (23,0%) dwukrotnie częściej niż w szkołach podstawowych (11,8%) umiarkowanym lub dużym problemem było sprzedawanie lub używanie narkotyków lub picie dużych ilości alkoholu w miejscach publicznych w pobliżu szkoły. W szkołach podstawowych (21,2%) częściej niż w gimnazjach (13,3%) takim problemem było zaśmiecenie okolicy szkoły. Różnice te były jednak nieistotne statystycznie. Prezentowane wyniki dotyczą reprezentatywnej grupy szkół podstawowych i gimnazjów oraz zespołów tych szkół w Polsce. Oceny warunków środowiska fizycznego szkoły oraz występowania w jej sąsiedztwie niepożądanych zjawisk i sytuacji dokonali dyrektorzy szkół lub ich zastępcy (95% respondentów) albo inne osoby do tego upoważnione. Stopień realizacji wylosowanej próby wynosił 74,3%, co upoważnia do uogólniania uzyskanych wyników.
Wyniki oceny środowiska fizycznego szkoły, w tradycyjnym jego ujęciu, odnoszące się do boiska i budynku szkoły, jego pomieszczeń, wyposażenia i mikroklimatu wskazują na istnienie wielu nieprawidłowości. Do najbardziej niepokojących należą następujące dane:
• 44% szkół wymaga dużego remontu dla poprawy bezpieczeństwa,
• 23% ma nawracające problemy z zagrzybieniem (ryzyko nasilenia chorób alergicznych),
• tylko 28% szkół jest dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych,
• niedobry był stan: boisk w 28% szkół, sali gimnastycznej w 29% szkół, toalet i umywalni w 13% szkół.,
• w 20-30% szkół stwierdzono nieprawidłowości dotyczące sal szkolnych, pracowni i ich wyposażenia, w tym także dostosowania mebli do indywidualnych potrzeb uczniów oraz ekspozycję na hałas.
Stwierdzone nieprawidłowości dotyczące środowiska fizycznego szkoły utrzymują się w Polsce od wielu lat. Uzyskanych wyników nie można jednak porównać z wynikami wcześniejszych badań i aktualnymi danymi z kontroli przeprowadzanych przez pracowników stacji sanitarno-epidemiologicznych, ze względu na odmienną metodykę i kryteria oceny środowiska szkoły. Nowym elementem badań nad środowiskiem szkoły była ocena niekorzystnych czynników w sąsiedztwie szkoły. Na potrzebę uwzględnienia zagrożeń występujących w otoczeniu szkoły zwraca uwagę Światowa Organizacja Zdrowia. W niniejszej pracy uwzględniono niepożądane zjawiska i sytuacje występujące w sąsiedztwie szkoły, które mogą mieć wpływ na samopoczucie oraz bezpieczeństwo uczniów i pracowników.
• Największym problemem okazał się ruch komunikacyjny, różne jego nasilenie (od dużego do niewielkiego) podało aż 81,5% dyrektorów szkół. Wiąże się to ze zwiększeniem hałasu zewnętrznego, a także stwarza zagrożenie dla uczniów w drodze do i ze szkoły.
• Problemem o różnym nasileniu było w ok. 60% szkół zaśmiecenie terenu oraz akty przemocy i wandalizmu ze strony grup młodzieży niedostosowanej społecznie, sprzedawanie lub używanie narkotyków i alkoholu, oraz przestępczość.
Są to zjawiska, które mogą zagrażać bezpieczeństwu uczniów, powodują ograniczenia w samodzielnym poruszaniu się uczniów w okolicach szkoły. Może to utrudniać realizację zaleceń, aby uczniowie, dla zwiększenia aktywności fizycznej, pokonywali drogę do i ze szkoły pieszo lub rowerem. Uzyskane wyniki wskazują na potrzebę szerszej niż dotychczas oceny środowiska fizycznego szkoły ograniczającej się do budynku i terenu szkoły oraz uwzględnienie w niej również czynników w otoczeniu szkoły zagrażających zdrowiu i bezpieczeństwu społeczności szkolnej.




3.2.5. Wnioski

1. W środowisku fizycznym szkół podstawowych i gimnazjów w Polsce stwierdzono wiele nieprawidłowości, które utrudniają realizację zadań szkoły, a także niekorzystnie wpływają na samopoczucie, zdrowie i dyspozycję do uczenia się i pracy uczniów i pracowników.
2. W sąsiedztwie szkół występuje wiele niepożądanych zjawisk, w tym zwłaszcza nasilony ruch komunikacyjny, zaśmiecenie terenu, akty przemocy i wandalizmu ze strony młodzieży nieprzystosowanej społecznie. Zjawiska te mogą zagrażać bezpieczeństwu społeczności szkolnej, ograniczać samodzielne pokonywanie przez uczniów, zwłaszcza młodszych, drogi do i ze szkoły. Istnieje potrzeba dokonywania okresowej oceny występowania zagrożeń w najbliższym sąsiedztwie szkół.
3. Należy zachęcać szkoły do samooceny środowiska fizycznego szkoły i jej otoczenia dostarczając im odpowiednich narzędzi i materiałów instruktażowych do samooceny poszczególnych elementów tego środowiska. Możliwe jest w tym celu wykorzystanie narzędzi opracowanych dla szkół promujących zdrowie. Wyniki tej samooceny powinny być przedmiotem zainteresowania nadzoru pedagogicznego.

3.3. Obciążenia tornistrami

Zbyt ciężki tornister/plecak może zaburzyć prawidłowy rozwój kręgosłupa dziecka, skutkiem czego jest boczne skrzywienie kręgosłupa czyli skolioza. Ciężary noszone przez dzieci wpływają negatywnie na stawy biodrowe, kolana, a także stopy. Skutki wad postawy, nabyte w dzieciństwie ujawniają się najczęściej dopiero w dojrzałym wieku (zwyrodnienie, ból kręgosłupa i stawów, nieprawidłowości w funkcjonowaniu narządów wewnętrznych). Według danych Ministerstwa Zdrowia zniekształcenia kręgosłupa w 2006 roku odnotowano u 420 989 osób w wieku 0–18 lat i stanowią około 24% schorzeń o charakterze przewlekłym stwierdzonych u dzieci i młodzieży. (7)
Wady postawy, powstają najczęściej w dwóch okresach. Są to wiek 6–7 lat, związany ze zmianą trybu życia dziecka (podjęcie obowiązków szkolnych) oraz okres skoku pokwitaniowego, w którym następuje zmiana proporcji ciała i dotychczasowych środków ciężkości. Na skoliozę najbardziej podatne są dzieci w wieku szkolnym. Stałe, długotrwałe oddziaływanie tych samych czynników na nieskostniały szkielet dziecka sprzyja powstawaniu jego skrzywień i deformacji. W warunkach szkolnych czynników takich jest wiele: wielogodzinne siedzenie w ławce, często niedostosowanej do wzrostu i budowy dziecka, siedzenie przy pracy szkolnej bokiem (gdy dziecko zajmuje miejsce w zewnętrznym prawym lub lewym rzędzie ławek), noszenie tornistra na jednym ramieniu lub długotrwałe pochylanie się nad książką.
Poszukując sposobów ograniczenia ciężaru tornistrów rozważano wprowadzenie regulacji prawnych zawierających dopuszczalne, uwzględniające wiek i płeć uczniów, normy obciążenia ciężarem noszonych tornistrów lub plecaków. Należy zwrócić uwagę, iż na wagę torby z zawartością nie składa się tylko waga pustego tornistra, podręczników, zeszytów i zeszytów ćwiczeń. Na wagę tą składają się także przybory szkolne, przybory do zajęć plastycznych, a także przedmioty, które nie są związane z nauką (zabawki, przenośne gry komputerowe, albumy ze zdjęciami, butelki z napojami itp.). Bardzo często właśnie wszystkie te dodatkowo noszone przedmioty wpływają na przekroczenie właściwej wagi szkolnego tornistra/plecaka. Z uwagi na fakt, iż aktualnie w Polsce nie ma przepisów określających ciężar tornistrów/plecaków dzieci i młodzieży przyjmuje się według badań Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego (CIOP-PIB), iż ciężar szkolnego tornistra/plecaka nie powinien przekraczać 10-15% masy ciała ucznia. W Stanach Zjednoczonych towarzystwa naukowe zajmujące się problematyką zdrowia dzieci m.in. American Academy od Pediatrics, Pediatric American Orthopaedic Society of North America czy American Chiropractic Association określiły tą wartość między 10 a 20 % masy ciała. Wychodząc naprzeciw problemowi w dniu 1 września 2009 r. weszło w życie rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz. U. z 2009r. Nr 139, poz. 1130), które stanowi, iż w pomieszczeniach szkoły lub placówki zapewnia się uczniom możliwość pozostawienia części podręczników i przyborów szkolnych. Dyrektor zobowiązany jest do wydzielenia takiego miejsca, co umożliwi zmniejszenie wagi plecaka, a co za tym idzie odciążenia kręgosłupa dziecka. W związku z brakiem uregulowań prawnych dotyczących wagi tornistra pracownicy inspekcji sanitarnej ustalili dopuszczalną wagę noszonych przez młodocianych ciężarów, dla chłopaka to 5 kg, a dla dziewczyny 3 kg. Dla najmłodszych, czyli dla uczniów klas I-III, pracownicy sanepidu zaproponowali górną granicę.
Jak wykazały wyniki kontroli przeprowadzonej w 2003 roku przez pracowników oddziałów higieny dzieci i młodzieży wojewódzkich stacji sanitarno-epidemiologicznych wśród uczniów klasy I–III szkół podstawowych w całej Polsce – na przebadanych 209 817 uczniów ze szkół miejskich, przekroczenie ciężaru tornistrów/plecaków stwierdzono w 44,2% przypadków, zaś wśród 391 496 uczniów ze szkół wiejskich odsetek ten wyniósł 37,7%.
Pracownicy Państwowej Inspekcji Sanitarnej województwa lubuskiego w roku szkolnym 2012/2013 kontynuowali w szkołach podstawowych badania obciążenia uczniów plecakami/tornistrami. Z uwagi na to, iż polskie ustawodawstwo nie reguluje kwestii maksymalnej wagi tornistra/plecaka dzieci i młodzieży szkolnej, przyjmuje się według badań Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego, iż ciężar szkolnego tornistra/plecaka nie powinien przekraczać 10-15% masy ciała ucznia. Pomiarami objęto 7926 uczniów klas I – VI w 101 szkołach podstawowych województwa lubuskiego, w tym:
• 4580 uczniów 4253 szkół podstawowych na terenie miasta,
• 3346 uczniów 57 szkół podstawowych na terenie wsi.
Przekroczenie wagi tornistra/plecaka stwierdzono u 2981 (37,6%) zbadanych uczniów. Niestety nie odnotowano poprawy w porównaniu do lat ubiegłych, co prezentuje poniższy wykres.

Wykres nr 1. Obciążenie tornistrami/plecakami na terenie województwa lubuskiego w latach 2008-2013


Źródło: Rydzaj I.: Informacja na temat obciążenia uczniów tornistrami/plecakami na terenie województwa lubuskiego w roku szkolnym 2012/2013. Wojewódzka Stacja Sanitarno- Epidemiologiczna w Gorzowie Wielkopolskim 2013.

Porównując uzyskane wyniki nie zaobserwowano także istotnej różnicy w występowaniu problemu obciążenia tornistrami pomiędzy uczniami szkół wiejskich i miejskich. Szczegółowe dane w tym zakresie zawiera tabela poniżej.

Tabela nr 4.

klasa liczba uczniów
- szkoły na wsi liczba uczniów
- szkoły w mieście % PW
ogółem
ogółem PW* ogółem PW
I 652 199 734 259 33,0%
II 527 196 867 287 34,6%
III 571 142 652 191 27,2%
IV 532 307 809 441 55,8%
V 526 259 770 318 44,5%
VI 538 160 748 222 29,7%
Razem 3346 1263 4580 1718 37,6%
PW % 37,7% 37,5%
*przekroczenia wagi tornistrów

Źródło: Rydzaj I.: Informacja na temat obciążenia uczniów tornistrami/plecakami na terenie województwa lubuskiego w roku szkolnym 2012/2013. Wojewódzka Stacja Sanitarno- Epidemiologiczna w Gorzowie Wielkopolskim 2013.

Najwięcej przypadków przekroczenia wagi plecaków odnotowano u uczniów klas czwartych (55,8%), a najmniej u uczniów klas trzecich (27,2%).

Wykres nr 2. Obciążenie uczniów tornistrami/plecakami w klasach I-VI w roku szkolnym 2012/2013

Źródło: Rydzaj I.: Informacja na temat obciążenia uczniów tornistrami/plecakami na terenie województwa lubuskiego w roku szkolnym 2012/2013. Wojewódzka Stacja Sanitarno- Epidemiologiczna w Gorzowie Wielkopolskim 2013.

W wielu przypadkach o przekroczeniu wagi tornistrów/plecaków decydowało:
• obciążenie podręcznikami i zeszytami do przedmiotów, które nie są ujęte w programie nauczania w danym dniu,
• noszenie dodatkowych słowników, atlasów, książek z biblioteki oraz przedmiotów nie związanych bezpośrednio z programem nauczania (pamiętniki, albumu, segregatory, zabawki, gry, napoje w szklanych butelkach).

Możliwość pozostawienia podręczników w szkole
Z przeprowadzonych w roku szkolnym 2012/2013 kontroli wynika, iż spośród skontrolowanych łącznie 307 placówek 84% zapewniło uczniom możliwość pozostawienia w szkole części podręczników i innych przyborów, w tym:
• 93% szkół podstawowych,
• 79% gimnazjów oraz
• 60%, szkół ponadgimnazjalnych.

3.4. Odżywianie

Żywienie zbiorowe w szkołach, podobnie jak w innych placówkach oświatowo-wychowawczych, spełnia szereg istotnych funkcji, wśród których na szczególną uwagę zasługuje promowanie zachowań zdrowotnych i działania oświatowo-edukacyjne. Żywienie dzieci i młodzieży w szkole odgrywa bardzo istotną rolę w profilaktyce zaburzeń stanu odżywienia, takich jak niedobór masy ciała czy otyłość oraz innych chorób przewlekłych.(8) Może wpływać ono na stan zdrowia zarówno w wieku rozwojowym, jak i dorosłym. Dzieci i młodzież w wieku szkolnym są szczególnie wrażliwe na skutki nieprawidłowego żywienia. Sposób żywienia ma istotne znaczenie dla rozwoju fizycznego i umysłowego młodych organizmów, a tym samym dla ich samopoczucia, zachowań społecznych i emocjonalnych, aktywności ruchowej i predyspozycji do uczenia się.Zaleca się, aby w codziennym jadłospisie dzieci i młodzieży znalazło się 4-5 posiłków, spożywanych w odstępach nie dłuższych niż 4 godziny. Dzieci spożywające zbyt rzadko posiłki stają się rozdrażnione, odczuwają zmęczenie, pogarsza się ich samopoczucie, obniża możliwość koncentracji uwagi. Nieregularne spożywanie posiłków może spowodować nie tylko niedobory składników pokarmowych, ale także może wpływać na zmniejszenie wydatku energetycznego organizmu.

Tabela 5. Podział procentowej wartości energetycznej całodziennej racji pokarmowej

Nazwa posiłku Liczba posiłków
4 5
I śniadanie 20-25% 20-25%
II śniadanie 15-20% 15-20%
Obiad 35-40% 35-40%
Podwieczorek - 5-10%
Kolacja 15-20% 10-15%

Źródło: Wojnarowska B., Oblacińska A.: Wspólne drugie śniadanie w szkole. Poradnik dla dyrektorów i pracowników szkół oraz rodziców uczniów. Warszawa 2012.

3.4.1. Śniadanie

Jest pierwszym posiłkiem po długiej przerwie nocnej i podstawowym elementem zdrowego żywienia.(9) Powinno dostarczać 25-30% energii (u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym ok. 500-800 kcal) i zawierać produkty z co najmniej trzech grup produktów (patrz Piramida Zdrowego Żywienia). Po nocnym śnie stężenie glukozy we krwi jest małe i bez posiłku może się jeszcze obniżyć. Uczniowie, którzy przychodzą do szkoły na czczo, zwykle nie mają możliwości zjedzenia pierwszego śniadania przed zajęciami i są głodni co najmniej w czasie pierwszych lekcji.
Wyniki badań wskazują, że w 2010 r. wśród uczniów klas V szkół podstawowych oraz klas I i III gimnazjum, w dniach w których chodzili do szkoły, ok. 40% nie spożywało codziennie śniadania, a prawie 20% nie zjadało go nigdy. W latach 2002-2010 we wszystkich grupach wiekowych zmniejszał się odsetek uczniów, którzy codziennie przychodzili do szkoły po śniadaniu w domu , a zwiększał się odsetek tych, którzy nie zjadali go nigdy. Częściej nie jedzą śniadania w domu: uczniowie starsi niż młodsi, dziewczęta niż chłopcy, a także dzieci matek pracujących i dzieci z rodzin biednych.





Wykres nr 3. Odsetki uczniów, którzy codziennie zjadali pierwsze śniadanie w domu w dni nauki szkolnej, w latach 2002-2010

Źródło: Wojnarowska B., Oblacińska A.: Wspólne drugie śniadanie w szkole. Poradnik dla dyrektorów i pracowników szkół oraz rodziców uczniów. Warszawa 2012.

Można szacować, że co najmniej ok. 20-25% uczniów nie przynosi ze sobą do szkoły drugiego śniadania. Często też jest ono niepełnowartościowe. Powszechną praktyką jest dawanie przez rodziców pieniędzy dzieciom, zwłaszcza starszym, za które kupują produkty lub napoje w sklepiku szkolnym lub automacie. W 2010 r. sklepiki szkolne istniały w 53% szkół podstawowych i 84% gimnazjów, a automaty odpowiednio w 14% i 26% tych szkół. W większości szkół (70%) uczniowie mogli kupić w szkołach słodycze, w prawie połowie słodkie napoje, chipsy i inne słone przekąski, a tylko w 34% szkół owoce i w 13% - warzywa. Praktyka pokazuje, że nawet wtedy, gdy sklepik szkolny oferuje produkty korzystne dla zdrowia, dzieci chętniej kupują słodycze, słodkie napoje i słone przekąski.

3.4.2. Obiad

Aktualna sytuacja w tym zakresie w naszym kraju nie jest zadowalająca. Wiele szkół nie jest przygotowanych do wydawania pełnowartościowych posiłków. Dane Ministerstwa Edukacji Narodowej wskazują, że funkcjonującą stołówkę posiada tylko 56% szkół podstawowych i 54% gimnazjów. Bardzo mała liczba uczniów korzysta z posiłków w nich wydawanych. W szkołach podstawowych jest to ponad 9%, w gimnazjach ponad 5%. Wynika stąd, że nawet w szkołach oferujących ciepłe posiłki uczniowie niechętnie z nich korzystają. Żywienie zbiorowe dzieci i młodzieży częściej prowadzone jest przez szkoły miejskie niż wiejskie. Większość szkół w miastach posiada stołówki, w których wydawane są obiady 2-3 daniowe. Na wsi w wielu szkołach nie jest możliwe przygotowanie ciepłych posiłków, dlatego też uczniom często wydawane są kanapki bądź drożdżówki i napój. Jednak w wielu szkołach uczniowie nie otrzymują żadnego posiłku. Do najczęstszych przyczyn sprawiających, że dana szkoła nie prowadzi żywienia należą niesprzyjające warunki lokalowe i trudności finansowe. Szczególnie często problemy te dotyczą szkół wiejskich. W niektórych mniejszych szkołach przyczyną może być też brak chętnych do korzystania z żywienia zbiorowego. Wiele czynników wpływa również na fakt, że tak mało uczniów korzysta z posiłków szkolnych. Dla niektórych osób, które nie są objęte dofinansowaniem ze strony opieki społecznej, koszt tych posiłków jest za wysoki i rezygnują z ich spożywania. Część uczniów ocenia posiłki szkolne jako niesmaczne, nieestetycznie podane, a asortyment oferowanych potraw jako zbyt ubogi. Skarżą się oni również na zbyt krótką przerwę przeznaczoną na spożycie obiadu.
Badania Centrum Komunikacji Społecznej Urzędu m.st. Warszawy dotyczące żywienia zbiorowego w szkołach podstawowych na terenie Warszawy z czerwca 2009 roku wykazały, że 98% przebadanych szkół posiada stołówkę szkolną, jednak w 2/3 przypadków stwierdzono, że liczba miejsc w stołówce nie jest wystarczająca w stosunku do liczby korzystających z niej uczniów (10). Liczba uczniów korzystających z darmowych posiłków w szkole w stosunku do ogólnej liczby uczniów w przebadanych szkołach wyniosła 9%.
Z badań przeprowadzonych przez Instytut Matki i Dziecka na grupie uczniów w wieku 13-15 lat wynika, że u młodzieży otyłej istotnie częstsze jest opuszczanie głównych posiłków i rzadsze ich regularne, codzienne spożywanie zarówno w dni nauki szkolnej, jak i w dni weekendu .
Jakość żywienia w szkołach, które wydają obiady, często jest niezadowalająca. Jadłospisy są źle zbilansowane i nieprawidłowo zestawione. Z badań przeprowadzonych wśród młodzieży warszawskiej w latach 2005-2006 wynika, że jedynie 12% jadłospisów było prawidłowo skomponowanych. Niektóre obiady nie zawierają dodatku warzyw lub bywa, że nie jest podawany napój. Bardzo rzadko uczniowie otrzymują owoce, jogurty oraz desery, takie jak budyń czy kisiel. Przez to wiele obiadów, nawet jeśli zawiera odpowiednią ilość energii i podstawowych składników pokarmowych, odznacza się zbyt małą zawartością niektórych składników mineralnych i witamin.
Badania przeprowadzone w Instytucie Żywności i Żywienia wykazały, że korzystanie z posiłków szkolnych wpływa na poprawę sposobu żywienia, aczkolwiek powoduje również zwiększenie spożycia produktów mniej zalecanych. Dzieci w wieku 10-12 lat spożywają wapń w ilości poniżej 2/3 normy. Z przeprowadzonych badań wynika, że spożycie witaminy D wśród polskich 11-12-letnich dziewcząt wynosiło 20-25% normy. W niniejszych badaniach zaobserwowano także zbyt niską podaż folianów w obu grupach uczniów. Są one niezbędne do rozwoju wszystkich komórek ustroju oraz do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego i krwiotwórczego . Na uwagę zasługuje również zawartość żelaza w dietach badanych uczniów. Utrzymujący się niedobór żelaza prowadzi u dzieci i młodzieży do anemii objawiającej się częstymi bólami głowy, osłabieniem, utratą apetytu, obniżeniem zdolności poznawczych oraz słabszym rozwojem psychicznym i fizycznym, co może się również przekładać na wyniki w nauce. Stwierdzono, że przez prawie wszystkie dzieci sód spożywany był w nadmiarze. Z badań laboratoryjnych wynika, że pojedynczy obiad w szkołach dostarczał od 28% do nawet 225% dziennej ilości sodu zalecanej przez WHO. Warto zwrócić także uwagę, że 73,5% dzieci spożywających obiady w szkole codziennie spożywało dodatkowo (codziennie lub kilka razy w tygodniu) obiad w domu, co mogło przyczynić się do zwiększenia całkowitej zawartości soli w dietach tych uczniów.
W związku z tym, że nie istnieją przepisy narzucające obowiązkowe normy żywieniowe, w kraju organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej nie mają podstaw prawnych do egzekwowania prawidłowego żywienia w zakładach żywienia zbiorowego typu zamkniętego, dlatego raporty pokontrolne formułowane są jedynie w postaci zaleceń. W 2010 roku oceniono sposób żywienia w 2024 szkołach, stwierdzając następujące nieprawidłowości:
• wady jadłospisów i racji pokarmowych,
• niewłaściwą wartość energetyczną i zawartość składników pokarmowych ,
• małe urozmaicenie posiłków z niewielkim udziałem ryb, brak dodatków owocowo-warzywnych oraz nadmierna ilość tłuszczów.





3.4.3. Wnioski

Umożliwienie uczniom dostępu do produktów i napojów o najwyższych walorach zdrowotnych oraz właściwa organizacja posiłków, w tym:
• tworzenie warunków umożliwiających spożywanie śniadań szkolnych w klasach przez wszystkich uczniów, wspólnie z nauczycielem,
• uczestnictwo w programach, ustanowionych przez Komisję Europejską w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, realizowanych przez Agencję Rynku Rolnego: „Dopłaty do spożycia mleka i przetworów mlecznych w placówkach oświatowych” tzw. „Szklanka Mleka” i ”Owoce w szkole”,
• dobór asortymentu produktów żywnościowych i napojów w sklepikach szkolnych zgodny z zasadami zdrowego żywienia (w tym zwłaszcza ograniczenie produktów i napojów o dużej zawartości cukru, soli i tłuszczów),
• zapewnienie uczniom dostępu do wody pitnej.

3.5. Aktywność fizyczna

Aktywność fizyczna definiowana jest jako każda praca wykonana przez mięśnie szkieletowe, charakteryzująca się ponadspoczynkowym wydatkiem energetycznym. Są to obciążenia fizyczne, którym organizm poddawany jest codziennie – podczas nauki, prac domowych, pracy zawodowej oraz w czasie wolnym. W okresie rozwoju młodych ludzi ruch spełnia przynajmniej dwie podstawowe funkcje - stymuluje ogólny rozwój i decyduje o kondycji fizycznej, która jest wynikiem treningu. Badania wykazują, że już po kilku miesiącach regularnego, ale umiarkowanego treningu dzieci objęte zajęciami ruchowymi mają większy przyrost wysokości i ciężaru ciała. Wykazano także, że dzieci uprawiające sport wcześniej dojrzewają, są bardziej odporne na infekcje, sprawne ruchowo i wytrzymałe na obciążenia. Trening nie pozostaje bez wpływu na rozwój psychiczny. Młodzież uprawiająca sport wykazuje nie tylko dużą sprawność ruchową, ale także większe opanowanie i syntonię psychiczną. Wśród młodych, którzy unikają ćwiczeń, więcej jest nerwic i zaburzeń zachowania (11). Doskonałą okazję dostarczania dzieciom i młodzieży odpowiedniej dawki ruchu stwarzają zajęcia wychowania fizycznego w szkole, sport i rekreacja w ramach zajęć pozalekcyjnych. Zwłaszcza szkolne lekcje WF powinny mieć decydujące znaczenie w zapewnieniu uczniom dostatecznej dawki ruchu i ukierunkowaniu na samodzielną działalność w tym zakresie.
3.5.1. Szkoły podstawowe

W 2009 r. przeprowadzano badania wśród uczniów klas V i VI szkół podstawowych oraz ich rodziców z dwóch terenów: miasta Kalisz i powiatu kaliskiego. Większość badanych uczniów (61%) twierdziła, że bardzo lubi lekcje WF. Jednak co dziesiąte dziecko uczestniczyło tylko w połowie zajęć WF, a 4% w mniej niż połowie lub wcale. Około 86% uczniów stwierdziło, że poza lekcjami WF uczestniczy również systematycznie w zajęciach ruchowych. Spośród takich zajęć najczęściej wymieniane były: jazda na rowerze, gra w piłkę nożną, lekkoatletyka (bieganie), pływanie, taniec i siatkówka.

Wykres nr 4.

Źródło: Wychowanie fizyczne w opinii uczniów i ich rodziców w: Raport z badania przygotowanego przez pracowników Warmińsko – Mazurskiego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie. 2013.

Badani uczniowie pytani o łączny czas poświęcany na zajęcia ruchowe twierdzili najczęściej, że przeznaczają na nie łącznie od 1-5 godzin (39%) lub 6-10 godzin (33%) tygodniowo. Około 30% dzieci mając możliwość skorzystania z windy, często wchodzi po schodach, niemniej nieco większy odsetek z nich (35%) stwierdził, że nigdy lub rzadko w takiej sytuacji wchodzi po schodach, a 30% czyni to tylko czasami.


Wykres nr 5. Czas w tygodniu poświęcany przez uczniów na zajęcia ruchowe

Źródło: Bojar I. , Wojtyła K. , Owoc A.: Aktywność fizyczna uczniów szkół podstawowych powiatu miasta Kalisz i powiatu kaliskiego. MEDYCYNA OGÓLNA, 2010, 16 (XLV), 1. (12)

Wśród odpowiedzi dotyczących sposobu spędzania czasu wolnego od nauki najczęściej wskazywane były:
• jazda na rowerze, gra w piłkę (44%),
• korzystanie z komputera (21%) ,
• spotkania ze znajomymi (18%).
Co piąty uczeń mieszka w odległości ponad 3 km od szkoły. Drogę do szkoły dzieci pokonują najczęściej:
• pieszo (54%) ,
• samochodem (23%),
• 13% korzysta z transportu publicznego,
• blisko 11% uczniów dojeżdża do szkoły rowerem.







Wykres nr 6. Sposoby spędzania wolnego czasu przez uczniów

Źródło: Bojar I. , Wojtyła K. , Owoc A.: Aktywność fizyczna uczniów szkół podstawowych powiatu miasta Kalisz i powiatu kaliskiego. MEDYCYNA OGÓLNA, 2010, 16 (XLV), 1.

Z wypowiedzi rodziców wynika, że 52% dzieci codziennie lub prawie codziennie siedzi przy komputerze, a 70% z nich ogląda telewizję. Podobny odsetek uczniów codziennie lub prawie codziennie spędza czas na świeżym powietrzu, 14% chodzi na treningi, a 33% uprawia sport rekreacyjnie. Około 2% badanych twierdzi, że ich dzieci nie uczestniczą w zajęciach WF.
Uzyskane wyniki dotyczące niektórych aspektów rozwoju fizycznego badanych dzieci (waga i wzrost) wskazują na występowanie nadmiernej masy ciała (otyłości lub nadwagi) u około 20% z nich. Natomiast w opinii rodziców tylko niecałe 10% dzieci ma wagę powyżej norm
Według wielu autorów aktywność fizyczna większości uczniów w Polsce jest niewystarczająca, bowiem w przypadku 65% badanych wskaźnik UIAF (Umiarkowana do Intensywnej Aktywność Fizyczna), oznaczający liczbę dni w tygodniu w którym uczniowie przeznaczali na zajęcia ruchowe co najmniej 60 minut, wynosi mniej niż 5 dni. W odniesieniu do 24% uczniów wskaźnik ten jest bardzo niski i wynosi od 0-2,5 dnia. W dniach zajęć szkolnych 2 godziny lub więcej dziennie, 56% uczniów przeznacza na: odrabianie lekcji, 76 % na oglądanie telewizji, a korzystanie z komputera - 32% uczniów. Polska należy do krajów o największym odsetku młodzieży oglądającej TV w ciągu dnia przez 4 godz. i dłużej. Tylko mniej niż połowa młodzieży (46% chłopców i 40 % dziewcząt) preferuje bardziej aktywne formy spędzania wolnego czasu: bieganie, aerobik, jedynie 17% dzieci intensywnie uprawia jakiś sport.

3.5.2. Gimnazjum

Systematyczność w uczestniczeniu w zajęciach wychowania fizycznego maleje wraz z wiekiem uczniów. Większą systematyczność wykazują uczniowie szkół podstawowych niż uczniowie gimnazjum (różnica 10%). Frekwencja jest również zależna od płci, zdecydowanie większą systematyczność zarówno w szkole podstawowej jak i gimnazjum wykazują chłopcy. Rzadko uczestniczy w zajęciach 21% uczniów gimnazjum. Przyczyną unikania ćwiczeń jest głównie strach przed ośmieszeniem (8%) lub też przeświadczenie, że nie są one do niczego w życiu potrzebne (12%).
Największym zainteresowaniem uczniów w ich propozycjach do oferty programowej szkoły cieszą się gry sportowe zespołowe, 37% uczniów opowiada się za siłownią, lekkoatletyką i gimnastyką, 16% chce pływać. Sportami zimowymi zainteresowanych jest 10% gimnazjalistów.
Wyniki przeprowadzonych analiz pokazują, że większość nastolatków nie spełnia rekomendacji dotyczących aktywności fizycznej. Zaledwie co piąty z badanych był aktywny co najmniej 60 minut każdego dnia tygodnia, co szósty poświęcał na intensywną aktywność 4 godziny w tygodniu, 1/3 ćwiczyła intensywnie w czasie wolnym przez 4 dni w tygodniu lub częściej.
Preferencje spędzania wolnego czasu poprzez korzystanie z komputera, telewizji przedstawiają się porównywalnie w szkołach podstawowych i gimnazjach , z niewielką tendencją wzrostową wraz z wiekiem niezależnie od płci, przy czym tę formę preferują bardziej chłopcy niż dziewczęta. Chęć spędzania wolnego czasu z książką wzrasta wraz z wiekiem zarówno wśród chłopców jak i dziewcząt. Spotkania towarzyskie są bardziej preferowane przez dziewczęta i wykazują wraz z dorastaniem tendencję wzrostową.






3.5.3. Liceum

Ankietyzację przeprowadzono w maju i czerwcu 2009 roku w losowo wybranej, reprezentatywnej grupie 1100 uczniów i uczennic szkół liceów publicznych z przedziału wiekowego 16-19 lat oraz w tej samej liczbie rodziców z powiatu miasta Kalisza i powiatu kaliskiego.(12).
W zajęciach wychowania fizycznego uczestniczyło 89% badanych. Wśród badanej młodzieży 78% respondentów deklaruje, że lubi lekcje wychowania fizycznego, ale tylko 46% ogółu licealistów chciałoby zwiększyć ich wymiar godzin. Najpopularniejsze dyscypliny uprawiane przez młodzież to:
• piłka siatkowa (26%),
• piłka nożna (34%),
• pływanie (17%).
Spośród 11% młodzieży, która nie brała czynnego udziału w lekcjach wychowania fizycznego 93% usprawiedliwia swą nieobecność długoterminowymi zwolnieniami lekarskimi. Najczęstsze przyczyny tłumaczone zwolnieniem to:
• choroby narządu ruchu (46%),
• choroby układu krążenia (16%),
• choroby układu oddechowego (6%).
Dziewczęta (27%) wykazywały większą niechęć do wykonywania ćwiczeń fizycznych tłumacząc ten stan takimi dolegliwościami jak ból brzucha lub miesiączka. W pozalekcyjnych zajęciach ruchowych uczestniczyło 22% uczniów z czego połowa z nich deklaruje, że osiągnęła sukces sportowy zdobywając wyróżnienia podczas udziału w zawodach wytrzymałościowych. Osoby niezadowolone ze swej aktywności ruchowej najczęściej tłumaczą to brakiem:
• czasu (71%),
• obiektów sportowych (37%),
• sprzętu (22%),
• nawyku (13%) ,
• tradycji rodzinnych (9%).
Twierdzą również, że samemu trudno się zmobilizować (30%), co wynika z ich lenistwa (21%). Niepokojący jest fakt, że zajęcia nie wymagające aktywności fizycznej stają się dla młodzieży codziennym rytuałem. Większość licealistów (70%) codziennie lub prawie codziennie spędza czas przed ekranem komputera bądź telewizora (48%) zaś odsetek uczniów podejmujących zajęcia ruchowe na świeżym powietrzu jest stanowczo niezadowalający.

3.5.4. Wnioski

1. Zaangażowanie w aktywność fizyczną młodzieży w czasie wolnym jest niewystarczające i niezadowalające, wiąże się to z narastającym wśród licealistów sedentarnym trybem życia.
2. Młodzież z terenów wiejskich jest aktywniejsza ruchowo w porównaniu do swych rówieśników zamieszkujących aglomeracje miejskie, czego wynikiem są codzienne obowiązki związane z pracą w gospodarstwie rolnym.
3. Ankietowani rodzice w większości potwierdzają niechęć swoich dzieci do uczestnictwa w różnorodnych, pozaszkolnych formach aktywności ruchowej, choć sami nie kształtują odpowiednich wzorców racjonalnego wykorzystania czasu wolnego.


















ZAKOŃCZENIE
Z przeprowadzonych i zaprezentowanych w pracy badań wynika, że w organizacji pracy szkół podstawowych, gimnazjów i liceów w Polsce zauważa się nieprawidłowości wyrażające się w źle zorganizowanym z punktu widzenia higieny rozkładzie dnia, żywienia zbiorowego, aktywności fizycznej. Młodzież licealna rozpoczyna lekcje za wcześnie i często kończy je po godzinie 14.30. Uczniowie klas najmłodszych noszą zbyt ciężkie tornistry. Zastrzeżenia budzi również środowisko fizyczne obiektów. W sąsiedztwie szkół występuje wiele niepożądanych zjawisk, w tym nasilony ruch komunikacyjny, zaśmiecenie terenu, akty przemocy i wandalizmu ze strony młodzieży nieprzystosowanej społecznie. Zjawiska te mogą zagrażać bezpieczeństwu społeczności szkolnej, ograniczać samodzielne pokonywanie przez uczniów, zwłaszcza młodszych, drogi do i ze szkoły. Utrudniają one realizację zadań placówek oświatowych, a także niekorzystnie wpływają na samopoczucie, zdrowie i dyspozycję do uczenia się i pracy uczniów i nauczycieli.
Uczniowie mają złe nawyki żywieniowe. Wyniki badań wskazują, wśród wychowanków ok. 40% nie spożywa codziennie śniadania, a prawie 20% nie zjada go nigdy. Można szacować, że znaczna część dzieci nie przynosi ze sobą do szkoły drugiego posiłku. Często jest ono niepełnowartościowe. Bardzo mała liczba uczniów korzysta z obiadów wydawanych w szkołach. Część badanych ocenia je jako niesmaczne, nieestetycznie podane, a asortyment oferowanych potraw za zbyt ubogi. Uczniowie skarżą się również na zbyt krótką przerwę przeznaczoną na spożycie obiadu.
Niezadowalające jest również zaangażowanie dzieci i młodzieży w aktywność fizyczną w czasie wolnym od nauki. Badani wybierają gry komputerowe lub oglądanie telewizji. Nieregularne odżywianie i mała aktywność ruchowa wychowanków prowadzi do wystąpienia nadwagi i otyłości, która dotyczy obecnie w Polsce co piątego ucznia.
Liczne nieprawidłowości uzasadniają potrzebę stałego podejmowania starań mających na celu eliminowanie zjawisk negatywnych i zapewnienie wychowankom warunków korzystnych dla ich rozwoju i zdrowia. Dlatego podobne badania zostaną przeprowadzone w Zespole Szkół Ogólnokształcących w Bielsku-Białej, placówce w której jestem zatrudniona. Jest to jednak duże przedsięwzięcie, wymagające czasu i odpowiedniego przygotowania.

.
Bibliografia

1. Wołoszynowa L., Młodszy wiek szkolny (w:) Psychologia rozwojowa dzieci młodzieży. PWN, Warszawa, 1977.
2. Rozwój fizyczny i motoryczny dzieci i młodzieży / red. Andrzej Jopkiewicz. – Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, 1999.
3. Cichy D., Strumińska - Doktór A.: Poradnik do oceny higieny procesu nauczania – uczenia się w szkole podstawowej. Warszawa,2011 . ISBN 978-83-934495-0-7
4. Zdunkiewicz L.: Zdrowotne skutki skrócenia tygodnia nauki w szkołach podstawowych. Nowa Szkoła, 1984, 2, 79.
5. Polus- Szeniawska E. : Ocena obciążeń zajęciami szkolnymi i pozalekcyjnymi uczniów publicznych i niepublicznych liceów ogólnokształcących. w:. ROCZN. PZH, 1995, XLVI, NR 4.
6. Woynarowska B. , Komosińska K., Małkowska-Szkutnik A.: Środowisko fizyczne szkół podstawowych i gimnazjów w Polsce w ich dyrektorów w: Prob. Hig Epidemiol 2011 92(3) s. 455-460
7. Rydzaj I.: Informacja na temat obciążenia uczniów tornistrami/plecakami na terenie województwa lubuskiego w roku szkolnym 2012/2013. Wojewódzka Stacja Sanitarno- Epidemiologiczna w Gorzowie Wielkopolskim 2013. www.edu.wsse.gorzow.pl
8. Wierzbicka J., Iwona Graniczna – Bednarczyk I., Srokowska W.: Poradnik Żywienie na wagę zdrowia. Śląski Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny, Katowice 2012.
9. Wojnarowska B., Oblacińska A.: Wspólne drugie śniadanie w szkole. Poradnik dla dyrektorów i pracowników szkół oraz rodziców uczniów. Warszawa 2012.
ISBN 978-83-62360-02-4
10. Charzewska J., Figurska K.: Obiady szkolne z uwzględnieniem zasad Dobrej Praktyki Higienicznej oraz systemu HACCP dla posiłków szkolnych. Instytut Żywności i Żywienia: Warszawa 2008. ISBN: 978-83-86060-70-2
11. Wychowanie fizyczne w opinii uczniów i ich rodziców w: Raport z badania przygotowanego przez pracowników Warmińsko – Mazurskiego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie Filia w Olecku przeprowadzonego w publicznych szkołach podstawowych i gimnazjach na terenie Gminy Olecko, grudzień 2013.
12. Bojar I. , Wojtyła K. , Owoc A.: Aktywność fizyczna uczniów szkół podstawowych powiatu miasta Kalisz i powiatu kaliskiego. MEDYCYNA OGÓLNA, 2010, 16 (XLV), 1
13.Wojtyła –Buciora P., Marcinkowski J.: Aktywność fizyczna w opinii młodzieży licealnej i ich rodziców. Problemy Higieny i Epidemiologii, 2010, 91 (4), s. 644-649 .

Jeżeli jesteś zainteresowany większą ilością informacji wejdź na stronę:
http://polskipraktycznie.pl/analiza_obciazen_psychofizycznych_ucznia

Wyświetleń: 0