Katalog

Wioleta Gwiżdż, 2019-03-06
Ruda Śląska

Awans zawodowy, Artykuły

Niepowodzenia szkolne jako złożony problem pedagogiczny w świetle literatury przedmiotu

- n +

Szkoła jako instytucja powołana do zorganizowania procesu edukacyjnego na miarę potrzeb oraz możliwości każdego dziecka i zgodnie z oczekiwaniami społecznymi, ściśle wiąże się z powstawaniem niepowodzeń u uczniów.
Z chwilą rozpoczęcia nauki szkolnej dziecko staje się częścią społeczności szkolnej, co wymaga wykonywania obowiązków wynikających ze społecznej roli ucznia. Szkoła jako placówka społeczna powołana jest do tego aby umożliwić uczniom zdobycie wiedzy i umiejętności niezbędnych do pełnienia różnych funkcji w społeczeństwie . Dlatego ważne jest powodzenie szkolne dziecka, gdyż w zależności od osiągnięć w procesie uczenia się odmiennie kształtuje się stosunek rodziców i nauczycieli do ucznia i w znacznej mierze także jego stosunki z rówieśnikami.
Rodzina jest podstawowym środowiskiem wychowawczym, w którym tkwią największe możliwości rozwoju człowieka. Istotnym zadaniem rodziców jest zaspokajanie potrzeb psychicznych dziecka, które stymuluje jego osiągnięcia rozwojowe. Wpływ wychowawczy rodziny w pierwszych latach życia dziecka odgrywa istotną rolę w jego dalszym rozwoju .
Rodzina jako jedna z podstawowych grup społecznych wpływa na ukształtowanie osobowości jednostki i jej zachowanie w określonych warunkach społecznych. Istnienie rodziny związane jest bardzo wyraźnie z istnieniem społeczeństwa, a więc niezależnie od ustroju społecznego, rodzina jest komórką zaspakajającą podstawowe potrzeby swych członków . Rodzice wychowując dzieci powinni przygotować je do uczestnictwa w życiu społecznym, ale również pomagać dziecku w pierwszych ważnych momentach w życiu jak np. rozpoczęcie nauki szkolnej.
Rodzice w dużej mierze oddziałują na ukierunkowanie i poziom aspiracji dzieci. Jak zaznacza A.Janowski: „ [...] podstawowe znaczenie dla kształtowania się aspiracji ma niewątpliwie rodzina. Z jednej strony przejawia się ona w sferze – jeśli tak można powiedzieć – materialnej, stwarzając poprzez osiągany poziom: wykształcenia, dochodu, stylu życia pewien układ odniesienia do aspiracji młodego człowieka. Z drugiej natomiast czynnikiem wpływającym na aspiracje są formułowane w obecności młodego człowieka i przyswajane przez niego wzorce postępowania [...] w wyrażanych w kręgu rodzinnym sądach i wypowiedziach. Trzeci czynnik to już bezpośrednie, intencjonalne oddziaływania rodziców pragnących wzbudzić w młodym człowieka pożądane aspiracje [...] Czwarty wreszcie czynnik to własne aspiracje osób z otoczenia rodzinnego młodego człowieka, związane z tym poczucie osiągnięć lub niepowodzeń połączone z satysfakcją lub frustracją” .
Zagadnienie niepowodzeń szkolnych od lat skupia na sobie uwagę pedagogów, psychologów, rodziców oraz samych uczniów uwikłanych w ten złożony problem. Mówiąc o niepowodzeniach dzieci w nauce szkolnej, mam na myśli sytuacje, w których występują wyraźne rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły a zachowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania. Zakładamy przy tym, że wymagania szkoły są zgodne z uznawanymi przez społeczeństwo celami wychowania oraz adekwatne w stosunku do obowiązujących programów .
Szerzej ujmując to pojęcie można powiedzieć, że jest to stan, w których jednostka lub grupa osób, mimo ponoszonych ubytków, wkładanej energii, nie przybliża się do zamierzonego celu, występuje tutaj brak powodzenia . Ogólniej ujmując niepowodzenia, to stan w jakim znalazło się dziecko w skutek niespełnienia wymagań szkoły .
Niepowodzenie to proces, w toku którego obserwujemy z jednej strony braki w umiejętnościach i wiadomościach, z drugiej zmiany w zachowaniu się dziecka. Zjawisko te jest problemem złożonym i uwarunkowanym współzależnymi przyczynami. Wynika stąd konieczność wnikliwego analizowania różnorodnych czynników, decydujących o powodzeniu i niepowodzeniu szkolnym dziecka. Nie ulega więc wątpliwości, że porażki szkolne są złożonym zjawiskiem społecznym.
Niepowodzenia to proces pojawiania się i utrwalania rozbieżności między celami edukacji a osiągnięciami szkolnymi uczniów oraz kształtowania się negatywnego stosunku młodzieży wobec szkoły . To pewna kategoria negatywnie ocenianych skutków działań edukacyjnych w kontekście szkoły . Do najbardziej ewidentnych niepowodzeń należy zaliczyć, jak twierdzi A. Karpińska, drugoroczność, wieloroczność, odpad, odsiew szkolny.
Zdaniem M.Mularczyk, osiąganie przez dziecko powodzenia szkolnego zależy, od warunków domowych, wytwarzania w środowisku rodzinnym pozytywnej motywacji do nauki, od zdolności ucznia i szeroko rozumianych programów szkolnych .
Analiza pojęć „niepowodzenia” i "niepowodzenia szkolne" pozwala na stworzeniu zależnościowego i hierarchicznego ich układu, w którym niepowodzenia szkolne są pojęciem najszerszym i obejmują niepowodzenia nauczycieli, a także niepowodzenia uczniów. W skład niepowodzeń dotyczących nauczycieli wchodzą zarówno niepowodzenia wychowawcze i dydaktyczne, jak również niepowodzenia organizacyjne. Jeśli chodzi o niepowodzenia uczniów, obejmują one niepowodzenia w zachowaniu się oraz niepowodzenia w nauce .
Zdaniem M. Marek-Ruka, problem niepowodzenia szkolnego dotyczy takiego stanu, który polega na występowaniu rozbieżności między obowiązującymi założeniami programu nauczania i wychowania a faktycznie opanowanymi przez uczniów wiadomościami i umiejętnościami oraz nawykami . W świetle tej definicji niepowodzenia można podzielić na niepowodzenia dydaktyczne i wychowawcze. Niepowodzenia dydaktyczne występują wówczas, gdy dochodzi do rozbieżności pomiędzy umiejętnościami i nawykami rzeczywiście opanowanymi przez uczniów, a materiałem do opanowania według zaleceń programu nauczania . Niepowodzenia o podłożu dydaktycznym z reguły wpływają demobilizująco na dalszą naukę, także mogą wywołać frustrację i pogarszać stan zdrowia, a najczęściej prowadzą również do trudności wychowawczych, dając w rezultacie zjawisko ogólnych niepowodzeń szkolnych . Niepowodzenia wychowawcze obejmują zachowania uczniów w stosunku do okresowych rzeczy i zjawisk .
Większość pedagogów, a wśród nich Wincenty Okoń, wyróżnia niepowodzenia jawne i ukryte. O niepowodzeniach jawnych mówi się zazwyczaj wówczas, gdy dziecko nie opanowało wiadomości i umiejętności zawartych w programie nauczania ucznia ale braki te zostały przez szkołę dostrzeżone . Natomiast o niepowodzeniach ukrytych możemy mówić wtedy, gdy szkoła o brakach tych nie wie lub też z rozmaitych powodów nie znajdują one wyrazu w złych ocenach, które uczeń otrzymuje. Zazwyczaj pierwszym wyraźnym sygnałem niepowodzeń szkolnych są oceny niedostateczne, ale świadczą one o już zaawansowanym stopniu tego zjawiska. Na ogół ukryte niepowodzenie szkolne szybko się przekształca w jawne.
Oprócz powyższej klasyfikacji niepowodzenia możemy podzielić na obiektywne, gdy braki szkolne są faktem, stwierdzonym przez osoby oceniające poziom osiągnięć szkolnych dziecka. Niepowodzenie szkolne nie zawsze jednak oznacza rzeczywiste braki w wiadomościach i umiejętnościach szkolnych. Czasami te niepowodzenia mogą mieć charakter subiektywny. Bywa tak wtedy, gdy dopuszczające, dostateczne lub dobre oceny nie zadowalają samego dziecka albo jego rodziców. Przyczyną powstania tego typu niepowodzeń szkolnych, są często zbyt wygórowane i nieadekwatne w stosunku do możliwości dziecka ambicje rodziców .
Niepowodzenia szkolne mogą mieć charakter przejściowy lub względnie trwały. Trudności przejściowe występują wówczas, gdy ocena niedostateczna nie obejmuje całorocznej pracy ucznia, lecz odnosi się do wyników uzyskanych przez niego np. w ciągu pierwszego semestru nauki szkolnej. Często niepowodzenia przejściowe są punktem wyjścia dla niepowodzeń względnie trwałych. Z niepowodzeniami względnie trwały mamy do czynienia wówczas gdy ocena niedostateczna odnosi się do całorocznej pracy ucznia i musi on powtarzać całą klasę przez co staje się uczniem drugorocznym .
Podział niepowodzeń szkolnych wg. Cz. Kupisiewicza został przedstawiony poniżej na rysunku.

Rysunek 1. Schemat klasyfikacji niepowodzeń szkolnych





















Źródło: Cz. Kupisiewicz Podstawy dydaktyki ogólnej, PWN 1988, Warszawa, s. 259.

Analizując zjawisko niepowodzeń szkolnych nie można zapomnieć o czterech fazach ich rozwoju. Podział, który dokonał J.Konopnicki , opiera się na obserwacji zmian w zachowaniu i reakcji dzieci na braki w zakresie wiadomości szkolnych.
W pierwszej fazie pojawiają się braki w wiadomościach niedostrzegane przez nikogo oraz pierwsze symptomy niezadowolenia ze szkoły. Są one najczęściej wynikiem tego, że dziecko nie potrafi nadążyć za tokiem lekcji i stwierdza, że są osoby lepsze do niego. Większość rodziców większego znaczenia do negatywnego ustosunkowania dziecka do szkoły, dlatego też nie próbuje dowiadywać się jakie są przyczyny tej zmiany. Za każdym objawem niechęci do niej kryje się brak sukcesu w nauce. Z tego wynika, że chęć dziecka jest proporcjonalna do sukcesów w szkole a te z kolei są zależne od rozumienia przez ucznia materiału nauczania.
Druga faza zwana jest fazą opóźnienia programowego, w której niepowodzenia mają charakter zaawansowanych braków w wiadomościach, chociaż dziecko wciąż może uchodzić za dobrego ucznia. Braków na tym etapie rozwoju porażek szkolnych jest już tak dużo, że nawet przy najlepszej woli dziecko nie może korzystać w normalny sposób z nauki szkolnej. Dziecku trudno pogodzić się z faktem, dlatego uciekają się do wypracowania pewnych zachowań chroniących je przed ujawnieniem faktu, że nie potrafią sprostać wymaganiom nauczyciela.
Obie wyżej wymienione fazy to w ujęciu Władysława Okonia pierwszy etap ukrytego niepowodzenia w nauce szkolnej.
W trzeciej fazie pojawiają się sporadycznie oceny niedostateczne. Na tym etapie niepowodzenia są dostrzegane przez społeczeństwo szkolne oraz samych rodziców, co staje się przyczyną do rozpoczęcia pierwszych prób walki z tym zjawiskiem. Jeśli podjęta forma walki z niepowodzeniami jest niewłaściwa, zjawisko to pogłębia się u dziecka i pojawiają się zaawansowane symptomy psychologiczne, które najczęściej mają charakter neurotyczny. Brak sukcesów w szkole wywołuje albo bunt przeciw autorytetowi, bójki i łagodniejsze formy agresywności bądź wycofanie się z aktywnego udziału w życiu klasy i brak podejmowania wysiłku walki z niepowodzeniem .
Czwarta, ostania faza niepowodzenia szkolnego gdzie dochodzi do drugoroczności a wiec oficjalnego stwierdzenia niepowodzenia ucznia w nauce .
Trudności w nauce nie pojawiają się u dzieci nagle. Jest to długotrwały proces ściśle związany z powstaniem przeszkody, która uniemożliwia bądź ogranicza go w prawidłowym zdobywaniu wiedzy. Charakterystyczne jest również to, że proces ten długo pozostaje w ukryciu. Nauczyciele i rodzice spostrzegają go często dopiero wtedy, gdy dziecko nie potrafi sprostać wymaganiom edukacyjnym, dostrzegane jest to dopiero pod koniec klasy pierwszej a nawet później. Nim dorośli to zauważą, dziecko ma za sobą wiele miesięcy borykania się z czymś, co przerasta jego możliwości .


1. Klasyfikacja przyczyn niepowodzeń szkolnych



Niepowodzenia szkolne jako odwieczny problem edukacyjny i społeczny są zjawiskiem niezwykle złożonym o szerokim zakresie. W skutek czego pedagodzy stworzyli kilka klasyfikacji przyczyn porażek w nauce szkolnej.
I tak zarówno Cz. Kupisiewicz oraz H. Spionek wyodrębnili trzy zasadnicze grupy przyczyny niepowodzeń szkolnych, do których należą:
a) ekonomiczno – społeczne (złe warunki materialne i bytowe, rozpad rodziny, niski poziom intelektualny i kulturalny rodziców, niewłaściwe postawy rodziców wobec dziecka)
b) pedagogiczne ( tkwią w procesie dydaktycznym i mogą być spowodowane niedostatecznym przygotowaniem nauczyciela do pracy z )
c) biopsychiczne ( tkwią w samym dziecku ).
Natomiast H.Filipczuk dzieli przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych na:
a) wewnętrzne – związane z rozwojem psychofizyczny dziecka oraz z jego indywidualnymi właściwościami
b) zewnętrzne – należą do nich warunki życia dziecka, oddziaływanie otoczenia, opieka i praca wychowawcza jaką zapewniają mu rodzice i szkoła .
J. Konopnicki podzielił przyczyny na:
a) intelektualne
b) emocjonalne i społeczne
c) szkolne
Po analizie genezy niepowodzeń szkolnych, w swojej pracy zastosuje kryterium zaproponowane przez Cz. Kupisiewicza oraz H. Spionek.


Prawidłowe rozpoznanie przyczyn niepowodzeń w nauce jest jednym z głównych i pierwszych etapów walki z tym problemem, która w rezultacie umożliwia dziecku osiągnięcie sukcesu.
Ustalając charakter niepowodzeń szkolnych należy brać pod uwagę całokształt objawów, dynamikę rozwoju dziecka i rodzaj wpływów środowiska wychowawczego.
Rozpoznanie przyczyn jest niesłychanie ważne. Bowiem w pierwszych dwóch fazach niepowodzenia szkolnego wystarczy zlikwidować nieznaczne braki w wiadomościach, to w następnych dwóch środki zaradcze zależeć będą od przyczyny i tutaj same usuwanie braków już nie wystarcza. Nie dziwi więc to, że problem ten jest często analizowany w literaturze pedagogicznej .



2. Społeczne przyczyny niepowodzeń szkolnych


Środowisko, w którym żyje, dorasta i rozwija się dziecko, ma bardzo duży wpływ na późniejsze wyniki w nauce. W środowisku rodzinnym kształtują się czynności psychiczne dziecka, jego osobowość i inteligencja. To rodzina jest od pierwszych lat życia dziecka, kiedy to „do takich a nie innych ruchów, zachowań się, ćwiczeń intelektu zmusza dziecko środowisko społeczne, dostarczając mu gotowych narzędzi pracy i zabaw, wytwarzając sytuacje, w których dziecko bez wyboru zmuszone jest zachować się [...] zgodnie z kulturą środowiska” .
Jednym z podstawowych obowiązków rodziców w stosunku do dziecka rozpoczynającego naukę szkolną jest odpowiednie przygotowanie go do roli ucznia. Dziecko powinno wkroczyć w wiek szkolny w optymalnym stanie, tak by nie opuszczało lekcji dla poznania zjawisk, które mogły być pokazane w przedszkolu. Ta więc rodzice powinny zapewnić aktywny udział w życiu rodziny, organizację zabawy i zajęć kształcących, umożliwić mu bezpośredni kontakt z rówieśnikami, rozwijać uczucia społeczne oraz kształtować właściwy obraz samego siebie poprzez akceptację i wiarę we własne możliwości .






2.1 Warunki społeczno – ekonomiczne sytuacji rodzinnej dziecka


Jednym z elementów tworzących sytuację rodzinną jest całokształt warunków materialnych i społecznych domu rodzinnego, w jakich wzrasta dziecko. Te społeczno – ekonomiczne czynniki to zdaniem Cz. Kupisiewicza, „całokształt tych względnie trwałych warunków materialnych, społecznych i kulturowych, które powodują niekorzystną sytuację życiową dzieci i młodzieży zarówno w środowisku rodzinnym, jak i pozaszkolnym” .
Wyniki badań E. Jackowskiej, wskazują, że sytuacja ekonomiczna rodzin, oraz warunki mieszkaniowe, w sposób istotny rzutuje na wszystkie dziedziny życia rodzinnego .
Istotnym elementem analizy warunków bytowych rodziny jest więc poznanie jej poziomu finansowego, który zależy od dochodu miesięcznego przypadającego na jednego członka rodziny.
Przyczyną niskiego budżetu może być m.in.: bezrobocie, brak jednego rodzica, problem nałogu oraz duża liczebność rodziny. Skutkiem takiego długotrwałego stanu może być brak podstawowych przyborów szkolnych, gorsze ubrania czyli świadomość niemożności dorównania rówieśnika co prowadzi do tworzenia się poczucia niższości, które dezorganizują samoocenę i samopoczucie dziecka co obniża wydajność jego pracy. Rodzice powinni w swoich wydatkach brać pod uwagę podstawowe potrzeby swojego dziecka i zapewniać mu optymalne warunki rozwoju. Istotne jest wiec to aby uczeń posiadał rzeczy, które są mu potrzebne do wypełniania obowiązku szkolnego .
Nie można zapomnieć o prawidłowym odżywianiu dziecka. Niedożywienie może powodować trudności w uczeniu się poprzez zaburzenie procesów funkcji poznawczych ucznia. Towarzyszą mu takie objawy, jak: bierność, niska koncentracja uwagi, apatia, osłabienie pamięci, zwolnienie tempa rozwoju umiejętności współpracy funkcji zmysłowych. Zjawisko te uniemożliwia dzieciom w pełni wykorzystanie możliwości uczenia się .
Warto wspomnieć, że problemy finansowe wpływają na zachowanie i osiągnięcia szkolne dzieci. Dzieje się tak dlatego iż pogarsza się atmosfera życia rodzinnego, dochodzi do napięć i konfliktów, co z kolei odbija się na samopoczuciu dziecka i jego pracy szkolnej.
Istnieje pewna zależność miedzy osiągnięciami szkolnymi dziecka a sytuacją mieszkaniową rodziny. Zdaniem J. Pietera poziom sprawności umysłowej dziecka, która odgrywa istotną rolę w procesie uczenia się jest w pewien sposób uzależniony od środowiskowych warunków rozwoju. Szczególnie widoczny jest hamujący wpływ niekorzystnych warunków środowiska życia rodzinnego na rozwój umysłowy dziecka . W niekorzystnych warunkach mieszkaniowych dziecko nie może zaznać chwili spokoju, często jest tak, że nie posiada swojego wydzielonego miejsca do nauki i odpoczynku. Istotne jest więc to aby dziecko podczas odrabiania zadania domowego miało bezwzględną cisze, odpowiednie oświetlenie i temperaturę w pokoju oraz swoje stałe miejsce do pracy .
Zdaniem, H. Spionek, lekceważenie prawa dziecka do własnego kąta najczęściej idzie w parze z nieprzestrzeganiem istotnych potrzeb fizycznych i psychicznych. Stąd też ogólne zaniedbanie rodziców prowadzi do gorszego rozwoju pod względem umysłowym ale również dzieci tegorzej się uczą oraz częściej przejawiają nieprawidłowe formy społecznego zachowania, będące konsekwencją zaburzeń emocjonalno – uczuciowych .
Warto wspomnieć o tym, że mieszkanie które nie zapewnia minimalnych warunków wygody poszczególnym członkom rodziny, może stać się źródłem ostrych napięć i konfliktów, co ujemnie odbija się na dziecku.
Niekorzystna sytuacja mieszkaniowa stwarza gorsze warunki zainteresowań dziecka i ogranicza jego możliwości pracy w domu.
Trzeba pamiętać o tym, jak słusznie zauważa J. Pieter, że warunki mieszkaniowe dziecka nie mogą być utożsamiane z warunkami rodzinny. Bowiem, często jest tak, że pomimo złych warunków mieszkaniowych rodzice stwarzają dziecku swój własny kąt, i na odwrót – jest również i tak, że w mieszkaniu wielopokojowym, dziecko nie ma wystarczających warunków do pracy i odpoczynku .
Posiadanie własnego miejsca pracy jest podstawowym warunkiem wdrożenia dziecka do systematycznej nauki i odrabiania zadania domowego. Dobrze zorganizowane, stałe miejsce do pracy pomaga wytworzyć przyzwyczajenia sprzyjające skupieniu się, które ułatwia uczenie się .
Stworzenie odpowiedniego miejsca do pracy w domu, jest jednym z podstawowych obowiązków rodziców w stosunku do dziecko rozpoczynającego edukację szkolną.






2.2 Warunki kulturalne rodziny


Rodzina spełnia niebagatelną role w prawidłowym rozwoju dziecka. Jej poziom kulturalny ma duże znaczenie dla rozwoju umysłowego i postępów szkolnych dziecka. Istotne jest również wykształcenie ogólne i przygotowanie pedagogiczne rodziców. Istnieje silny związek między wykształceniem rodziców a nasileniem się trudności szkolnych u ich dzieci. W przypadku niskiego poziomu wykształcenia rodziców trudności są znacznie częstsze. Dzieci ze środowisk o wyższym poziomie kulturalnym są lepiej przygotowane do szkoły zarówno pod względem sprawności intelektualnej oraz sposobu obcowania z dobrami kultury. Rodzice o wyższym poziomie kulturalnym stwarzają z reguły lepsze warunki do nauki i wyrabiają w dziecku te cechy, które pozwalają mu łatwiej przystosować się do obowiązków szkolnych .
Rodzice o wyższym poziomie wykształcenia wykazują większe zrozumienie potrzeb dziecka związanych z uczeniem się szkolnym, w szerszym zakresie zaspakajają te potrzeby.
Jak słusznie zauważa M. Winiarski rodzice wykształceni wykazują z reguły duże zainteresowanie pracą szkolną dziecka oraz wszelkimi problemami szkolnymi swoich pociech. Starają się wyjaśnić im niezrozumiały materiał, wskazać literaturę pomocniczą.
Taki stan rzeczy jest zgodny z wynikami badań psychologicznych, z których wynika, że sytuacja szkolna dzieci, rozpatrywana z punktu widzenia postępów w nauce i popularności, jest korzystniejsza u dzieci rodziców z wykształceniem wyższym i średnim niż wśród dzieci rodziców z wykształceniem podstawowym . Rodzice, którzy interesują się wynikami szkolnymi oraz ogólną pracą dziecka współdziałając z nauczycielem, odgrywają pozytywną rolę w utrwalaniu motywacji uczenia się .
Niekorzystna jest również sytuacja, w której rodzice mają wygórowane aspiracje co do edukacyjnej przyszłości swojego dziecka, przywiązując nadmierną wagę do ocen szkolnych. Nadmiar wymagań przekraczające możliwości dziecka i ciągłe niezadowolenia z osiągnięć dziecka osłabia jego wiarę we własne możliwości, zniechęca do wysiłku, pogłębia frustracje i poczucie porażki .
Duże znaczenie dla osiągnięć szkolnych dziecka, zdaniem M. Tyszkowej, ma pozycja społeczna rodziców która wiąże się z pracą zawodową, od tego bowiem zależy rodzaj kontaktów towarzyskich rodziny a co za tym idzie - samego dziecka .
Należy podkreślić, że istotną rolę w procesie uczenia się ogrywa kultura językowa środowiska rodzinnego. Brak odpowiedniego słownictwa wpływa na powstawanie trudności w formułowaniu wypowiedzi nawet wtedy gdy dysponuje odpowiednią wiedzą .
Korzystanie z przedmiotów użytku kulturalnego ma ogromne znaczenie rozwijające i kształcące rozwój umysłowy, artystyczny i moralny. Ponadto korzystanie z dóbr kultury w domu wyrabia w dziecku potrzeby i nawyki kulturalne i rozbudza zainteresowania. „Dziecko wychowywane w domu, w którym nie ma książek, nie odczuwa po przyjściu do szkoły żadnej, ugruntowanej nawykiem potrzeby nauki czytania. Umiejętność czytania jest podstawowym narzędziem wszelkiego kształcenia, lecz jej opanowanie nie jest wcale łatwe i wymaga znacznego wysiłku” Aby dziecko podjęło taki wysiłek, potrzebne są odpowiednie bodźce i tu ogromna rola jest rodziców.
Od momentu rozpoczęcia edukacji szkolnej rodzice powinni ustalić tryb życia dziecka dostosowany do nauki. W planie oprócz czasu na naukę należy uwzględnić czas na zabawę oraz inne zajęcia dziecka gdyż „ umiejętna organizacja czasu wolnego i jego racjonalne wygospodarowanie umożliwia regenerację sił, doskonalenie, dokształcanie się, udział w życiu społecznym i kulturalnym oraz rozwijanie zainteresowań” .
Czas odrabiania lekcji w domu powinien być stały i systematyczny. Jeśli atmosfera domowa jest niesprzyjająca do pracy szkolnej dziecka, dochodzi do wyrobienia nawyku braku systematyczności i poczucia odpowiedzialności, co wpływa na złe samopoczucie, negatywny stosunek do szkoły, a tym samym na niepowodzenia szkolne.
Zdaniem E. Jackowskiej niski stopień organizacji życia domowego wpływa ujemnie na kształtowanie się u dziecka umiejętności planowania gospodarowania budżetem wolnego czasu .
Według B. Sawa „środowisko rodzinne kształtuje w decydującym stopniu dojrzałość szkolną. Dzieci, którym środowisko rodzinne stwarza mniej korzystne warunki z punktu widzenia ich rozwoju intelektualnego, psychicznego i społecznego, są na ogół gorzej przygotowane do podjęcia obowiązku szkolnego. Gdy w środowisku dziecka brak jest bodźców intelektualnych, gdy rodzice nie przejawiają żadnych zainteresowań kulturalnych i tłumią jego zainteresowania poznawcze, lekceważą jego naukę, a obowiązek uczęszczania do szkoły traktują jako narzuconą konieczność, dziecku brak jest bodźców koniecznych do rozwoju umysłowego, brak wzorów społecznych i podniet uczuciowych, które by je pobudzały do nauki” .

2.3 Warunki społeczne i psychologiczne środowiska rodzinnego dziecka


Silny wpływ na rozwój osobowości dziecka i wyrobieniu w nim odpowiednich postaw wobec edukacji szkolnej wywierają te czynniki sytuacji rodzinnej dziecka, które decydują o atmosferze wychowawczej i pozycji społecznej dziecka w rodzinie.
Niemniej ważnym warunkiem prawidłowych stosunków w rodzinie jest struktura społeczna rodziny, czyli „skład osobowy, stan liczebny i stosunki prawno społeczne łączące członków rodziny oraz więzi osobiste między nimi” . Istotne jest więc to, czy dziecko posiada oboje rodziców, czy jest to może rodzina niepełna bądź zrekonstruowana, co więcej ważne jest to, czy dziecko wychowuje się we własnej rodzinie czy też w rodzinie zastępczej.
Dla prawidłowego rozwoju dziecka duże znaczenie ma atmosfera wychowawcza w rodzinie, wyznaczona przez charakter wzajemnych stosunków miedzy rodzicami, stopniem zainteresowania sprawami dziecka oraz ich stosunkiem do niego. Atmosfera panująca w rodzinie wpływa niewątpliwie na postępy dziecka w nauce, na stosunek do pracy, do samego siebie i do otaczającej go rzeczywistości. Dziecko, które pochłonięte jest swoimi sprawami, wydawać by się mogło, że nie zdaje sobie z sprawy z tego co dzieje się w rodzinie, w rzeczywistości jest jednak inaczej, „(...) przeżywa wszystkie sprawy dotyczące rodzinnego domu, który jest dla niego ostoją, podstawą życia, warunkiem pomyślnego rozwoju” .
Dla dziecka niekorzystna jest taka struktura społeczna rodziny, w której panuje konfliktowa i napięta atmosfera, co przyczynia się do braku poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji w stosunkach uczuciowych między członkami rodziny. To z kolei jest źródłem trudności oraz samych niepowodzeń dziecka w nauce. Dziecko mimo starań i wkładu energii w naukę osiąga porażki ponieważ nie ma motywacji ze strony rodziców, gdyż są oni zajęci swoimi sprawami i nie poświęcają mu wystarczającej uwagi. Poza tym poprzez ciągłe sprzeczki, rodzice nie stwarzają mu odpowiednich warunków do nauki. W domu, w którym panuje napięcie i konfliktowość, myśli dziecka krążą wokół problemów i źródeł, które stwarzają taką atmosferę. Taka sytuacja dotyczy szczególnie dzieci, których rodzice się rozwodzą bądź są w trakcie rozwodu czy też separacji lub są skłóceni, wrogo do siebie nastawieni, czy też któryś z nich nadużywa alkoholu. Naturalne jest więc to, że dziecko wychowując się w takiej atmosferze jest niespokojne, nadpobudliwe i nie potrafi skupić się na nauce.
Dziecko wywodzące się z rodziny z problemem alkoholowym nie potrafi poradzić sobie z tą sytuacją problemową, jest w ciągłym napięciu, które powodują u niego niepokój psychiczny a w konsekwencji uniemożliwiają osiąganie pomyślnych wyników w nauce. „Alkoholizm jest tragedią rodziny, w której występuje. I jeśli nie zawsze pociąga za sobą konsekwencje w postaci zmian patologicznych występujących u dzieci alkoholików, to zawsze wywiera destrukcyjny wpływ na wychowanie tych dzieci i prawie zawsze stanowi jedną z przyczyn ich niepowodzeń szkolnych” .
Dzieci żyjące w ustawicznej niepewności i braku poczucia bezpieczeństwa jakie stwarza alkoholizm rodzica, prowadzi do kompensowania tych braków przez marzenia na jawie, co przyczynia się do nieuwagi na lekcji i braku sukcesów .
Opieka matki, zdaniem M. Tyszkowej, odgrywa niebagatelną rolę w rozwoju dziecka. Praca matki dezorganizuje życie uczuciowe dziecka i przyczynia się do powstawania trudności szkolnych i zaburzeń w zachowaniu. U dzieci tych często przejawia się poczucie osamotnienia i braku bezpieczeństwa .
Nie bez znaczenia w rozwoju dziecka jest stosunek oraz postawy rodzicielskie wobec dziecka. Emocjonalne ustosunkowanie się rodziców do dziecka wywołuje reakcję w postaci określonego zachowania, co prowadzi do powstania pewnych cech osobowości dziecka. Według M. Ziemskiej „wpływ ten możemy śledzić w zakresie rozwoju sprawności umysłowej, uczuciowości dziecka i aktywności, uspołecznienia, dobrego lub złego przystosowania w szkole oraz stosunku do dorosłych” .
Postawy właściwe będą stwarzały warunki dla prawidłowego rozwoju dziecka, natomiast postawy niewłaściwe będą ten rozwój hamowały bądź zaburzały czyli ujemnie wpływały na kształtowanie się osobowości dziecka.
Sytuacja odtrącenia dziecka wpływa niekorzystnie na stałość emocjonalną, stosunek do innych i samego siebie oraz na przystosowanie społeczne. W szkole dziecko nie potrafi podporządkować się rygorom i dyscyplinie, nie wywiązuje się z powierzonych mu zadań.
Odrzucenie dziecka przez rodziców powoduje niezaspokojenie potrzeb społecznych czy też potrzeby przynależności, akceptacji i poczucia bezpieczeństwa. Przy nagłym odtrąceniu często występują reakcje nerwicowe. Z badań nad genezą zachowania się agresywnego u dzieci wiadomo, że frustracja, wywołana przez zaniedbanie czy odtrącenie, powoduje gniew i agresję. Brak zainteresowania szkolnymi sprawami dziecka, dystans uczuciowy w skrajnych postaciach prowadzą do zachowań aspołecznych. Często dziecko odrzucone przejawia obniżony poziom aspiracji gdyż czuje się niepewnie, osamotnione i doznaje poczucia niższości .
Postawa nadmiernie chroniąca wiąże się z trudnościami z adaptowaniem się pojawiają się przede wszystkim u dzieci, których rodzice byli nadopiekuńczy, tzn. wyręczali dziecko w wielu sprawach, usuwali wszelkie problemy z jego drogi. Swoboda dziecka była znacznie ograniczona, głównie z uwagi na jego fizyczne bezpieczeństwo. Ograniczono mu wiec potrzebę aktywności fizycznej ale także kontakty z innymi dziećmi. W rezultacie więc takie dziecko bardzo często wiele wie, ale niewiele umie. W konsekwencji postawa nadmiernie chroniąca, powoduje opóźnienie dojrzałości emocjonalnej, społecznej, zależność od matki, brak inicjatywy, bierność i ustępliwość.
M. Ziemska twierdzi, że postawa unikająca kontaktu z dzieckiem powoduje nieumiejętność nawiązywania trwałych więzi, dziecko jest uczuciowo niestałe, nastawione antagonistycznie do innych., do instytucji, np. do szkoły, zmienne w planach, niezdolne do obiektywnych ocen, skłonne do przechwałek, może też być nie zdolne do koncentracji w nauce. bojaźliwe, nieufne, wchodzące w konflikt ze szkołą, kolegami.
Postawa korygowania, nadmiernego wymagania powoduje: brak wiary we własne siły. niepewność. lękliwość, obsesję, przewrażliwienie, uległość, brak zdolności do koncentracji. Dziecko o takich cechach ma często trudności w szkole i w przystosowaniu społecznym. Obniżony poziom aspiracji i opanowania uczuciowego, podatność na frustrację powodują wiele przykrych przeżyć w szkole.
Właściwie postawy rodzicielskie kształtują pozytywny obraz osobowości dziecka. Postawa współdziałania wytwarza ufność wobec rodziców, zadowolenie ze swojej pracy, wytrwałość, zdolność do współdziałania z innymi. Zdolność do nawiązywania kontaktów emocjonalnych, wyrażania uczuć kształtują się przy akceptacji dziecka ze strony rodziców. Przy postawie uznającej prawa dziecka staje się ono lojalne i solidarne, wykazuje własną inicjatywę. Rozumna swoboda i zaufanie rozwijają u dziecka umiejętność współpracy z rówieśnikami, uspołecznienie, pomysłowość, bystrość, w miarę pewność siebie .
Akceptacja przez rodziców, dziecka takim jakim ono jest sprzyja osiąganiu dobrych postępów szkolnych a odrzucenie powoduje obniżenie wyników szkolnych.








Bibliografia:
1. R. Błanik Przyczyny niepowodzeń szkolnych . „Życie Szkoły” 1999, nr 1
2. J.Daniecki Czas wolny. Mity i potrzeby. Warszawa 1967
3. H.Filipczuk Zapobiegamy trudnościom i niepowodzeniom szkolnym. Warszawa 1985, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych
4. H.Filipczuk Zapobiegamy trudnościom i niepowodzeniom szkolnym. Warszawa 1985, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych
5. E.Gruszczyk-Kolczyńska Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki Warszawa 1997, WSiP
6. E.Jackowska Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym. Warszawa 1980, WSiP
7. A.Janowski Aspiracje młodzieży szkół średnich. Warszawa 1977, PWN
8. A.Karpińska Niepowodzenia szkolne jako kategoria edukacyjnego dialogu, W: "Edukacja w dialogu i reformie", Białystok 2002
9. W.Kojs Wokół pojęcia niepowodzeń szkolnych. W: Niepowodzenia Szkolne. Pod red. J.Łyska, Kraków 1998, Impuls
10. J.Konopnicki Powodzenia i niepowodzenia szkolne. Warszawa 1966, PZWS
11. S.Kowalski Społeczne czynniki rozwoju dziecka. W: Czynniki determinujące pracę szkolna ucznia.
12. Cz.Kupisiewicz Dydaktyka ogólna. Warszawa 2000, Graf-Punkt
13. Cz.Kupisiewicz Niepowodzenia dydaktyczne. Warszawa 1972, PWN
14. Cz.Kupisiewicz Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa 1988, PWN
15. B.Levinger Posiłki w szkole; mity i możliwości. W: Nowoczesność w kształceniu i wychowaniu. Pod red. Cz.Kupisiewicza Warszawa 1986, WsiP, s.
16. B.Łuczak Niepowodzenia w nauce: przyczyny, skutki, zapobieganie. Poznań 2000, G&P
17. M.Marek-Rurka Niepowodzenia szkolne a niedostosowanie społeczne młodzieży. Warszawa 1976, Wydawnictwo Nasza Księgarnia
18. M.Mularczyk Niepowodzenia- a może powodzenia. „Nowa Szkoła” 1997
19. M.Nagajowa, ABC metodyki języka polskiego, Warszawa 1995, WSiP,
20. W.Okoń Słownik pedagogiczny. Warszawa 2001, Żak
21. J.Pieter Poznawanie środowiska wychowawczego. Wrocław – Kraków 1960, Wyd. PAN
22. J.Pieter Poziom inteligencji a środowisko. Katowice 1937, Wyd. Instytutu Pedagogicznego
23. J.Piotrowski Praca zawodowa kobiety a rodziny. Warszawa 1963, KiW
24. Przyczyny niepowodzeń szkolnych. Pod red. M.Chojecka, J. Serejski, L. Zdunkiewicz , Warszawa 1975
25. M. Remfeld Powodzenia i niepowodzenia szkolne. „Poradnik Edukacyjny” 2005, nr 3
26. B.Sawa Jeżeli dziecko źle czyta i pisze. Warszawa 1994, WSiP
27. Z.Skorny Psychologia wychowawcza dla nauczycieli. Warszawa 1987, WSiP, s. 50 – 51
28. H.Spionek Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa 1973, PWN
29. E. Trempała Integracja podstawowych środowisk wychowawczych a rezultaty pracy pedagogicznej szkoły. Bydgoszcz 1969, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe
30. M.Tyszkowa Czynniki determinujące pracę szkolna ucznia. Warszawa1964, PWN
31. M.Winiarski Czynniki warunkujące pozycję ucznia w zespole klasowym. „Kwartalnik Pedagogiczny” 1970, nr 21
32. E.Wojda Rodzaje i przyczyny niepowodzeń szkolnych. „Edukacja i Dialog” 2001, nr 9 – 10
33. J.Zieleniewski Organizacja i zarządzanie. Warszawa 1969, PWN
34. M.Ziemska Postawy rodzicielskie. Warszawa 1973, Wiedza Powszechna




Wyświetleń: 0


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.