Katalog

Bożena Mierzwa, 2015-12-14
Lublin

Biologia, Artykuły

Budowa układu krwionośnego wybranych zwierząt bezkręgowych.

- n +

Sprawnym systemem transportowym mogącym zapewnić przekazywanie do poszczególnych miejsc organizmu substancji odżywczych i regulatorowych oraz odbieranie produktów przemiany materii jest u większości zwierząt układ krwionośny (krążenia). Budowa tego układu doskonali się w miarę komplikowania budowy i sposobu funkcjonowania tych organizmów.
Pierwszą grupą zwierząt, u której występuje odrębny układ krwionośny są wstężniaki (Nemertini). Układ ten jest typu zamkniętego. U prymitywnych gatunków występują tylko dwa naczynia po bokach jelita, łączące się z tyłu i z przodu ciała rozszerzeniami, zwanymi zatokami. U większości gatunków występuje dodatkowo naczynie grzbietowe, w przodzie i tyle połączone z naczyniami bocznymi poprzeczkami i uchodzące do zatoki tylnej. U gatunków najbardziej rozwiniętych poza naczyniami bocznymi występują dodatkowe, o złożonym układzie, podłużne i poprzeczne, przy czym w okolicy jelita środkowego naczynia poprzeczne mogą być ułożone metamerycznie. Od naczyń głównych mogą odchodzić naczynia o mniejszym światle, tworzące złożona sieć naczyń włosowatych. Ściany naczyń głównych zbudowane są ze śródbłonka, otoczonego tkanką łączną i mięśniami. Naczynia włosowate zbudowane są tylko ze śródbłonka. Ze względu na brak zastawek krew przepływa w naczyniach nieregularnie, dzięki skurczom naczyń głównych i ruchom ciała. Krew jest na ogół bezbarwna lub może zawierać różne barwniki, np. u niektórych gatunków barwnikiem jest hemoglobina rozmieszczona w krwinkach.
Bardziej złożony układ krwionośny występuje u pierścienic (Annelida). Składa się on z podłużnego naczynia grzbietowego, biegnącego wzdłuż jelita oraz podłużnego naczynia brzusznego, biegnącego pomiędzy jelitem i łańcuchem nerwowym. Obydwa główne naczynia krwionośne połączone są okrężnymi naczyniami pierścieniowymi rozmieszczonymi metamerycznie, tj. w każdym segmencie. Na obwodzie ciała i jelita duże naczynia krwionośne łączą się ze sobą poprzez sieć cieniutkich naczyń, zwanych włosowatymi. Naczynia włosowate (kapilarne) są powierzchniami wymiennymi aparatu krążenia. Krew nigdzie nie omywa bezpośrednio narządów (z wyjątkiem gdy wokół jelit zamiast sieci kapilar znajduje się zatoka, nie mająca własnego nabłonka). Taki układ krążenia, w którym płyn krąży tylko w naczyniach, nazywamy układem zamkniętym (u większości pierścienic). Hemolimfa płynie do przodu w naczyniu grzbietowym i w zatoce okołojelitowej, natomiast w naczyniach brzusznych i okołonerwowych do tyłu. U wieloszczetów z naczynia grzbietowego do brzusznego hemolimfa dostaje się poprzez naczynia jelitowe. Natomiast do ściany ciała, gdzie ulega natlenieniu – z naczyń brzusznego i okołonerwowych. Jedynie u dżdżownicy krew płynie z naczynia brzusznego do jelit. Najważniejszym elementem napędowym krążenia są perystaltyczne skurcze naczynia grzbietowego (które u pierścienic pełni rolę serca), ale mogą kurczyć się również inne naczynia. Transport pokarmu odbywa się za pomocą hemolimfy przede wszystkim wzdłuż zwierzęcia. Hemolimfa jest bogata w białka i glukozę głównie u skąposzczetów. Krew może mieć różny kolor: zielony, brunatny, a nawet czerwony dzięki hemoglobinie zawartej w osoczu. W osoczu występują też inne barwniki oddechowe: hemoerytryna lub chlorokruoryna. U niektórych wieloszczetów występują jednocześnie hemoglobina i chlorokruoryna.
Układ krwionośny stawonogów (Arthropoda) jest typu otwartego, krew krąży częściowo w układzie naczyń, wylewa się z naczyń do hemocelu i wraca do nich z powrotem. Wszystkie naczynia stawonogów mają charakter tętnic, a istniejące w nielicznych przypadkach naczynia żylne, są wtórnymi zmienionymi zatokami. Stawonogi zachowują przeważnie centralny organ układu krążenia jakim jest naczynie grzbietowe, które jest silniej rozwinięte niż brzuszne i spełnia rolę serca. Serce u stawonogów leży zwykle w jamie osierdziowej (będącej pozostałością wtórnej jamy ciała) i zaopatrzone jest w różną liczbę ostiów (otworów po naczyniach wchodzących lub wychodzących z serca). Znajdujące się w nich zastawki zapobiegają cofaniu się krwi przy skurczu. Serce stawonogów może mieć też metameryczne zastawki okrężne (nieliczne owady). Duża liczba par ostii (7-8) oraz rozmieszczenie ich na całej długości naczynia sercowego jest cechą prymitywną (np. skorpiony, wije). W miarę specjalizacji serce ulega skróceniu i maleje także liczba ostii. Serce pompuje krew poprzez przednią aortę (pająki, niektóre skorupiaki i owady). Niekiedy powstaje też aorta tylna. W przypadkach skrócenia serca leży ono przeważnie w tej części ciała, w której znajdują się narządy oddechowe (np. pająki i równonogi w odwłoku, większość skorupiaków – w tułowiu, u owadów zawsze w odwłoku). U skorupiaków i owadów występują serca miogenne, które uważane są za bardziej pierwotne, jak i neurogenne, mające własny węzeł nerwowy. Serce leży zawsze w zatoce perykardialnej, pełniącej także funkcje przedsionków, których brak u stawonogów. Do tej zatoki dostaje się zawsze hemolimfa bezpośrednio ze skrzel. Serce stawonogów jest więc sercem tętniczym. W hemolimfie znajdują się jądrzaste komórki (hemocyty), które służą przede wszystkim do fagocytozy obcych ciał znajdujących się w hemolimfie. Głównym zadaniem hemolimfy jest transport materiałów odżywczych hormonów i wydalin, natomiast ma mniejsze znaczenie jako przenośnik tlenu. W hemolimfie rozpuszczona jest przede wszystkim hemoglobina, poza tym występuje hemocyjanina mająca zamiast żelaza wbudowaną miedź. Hemoglobina nadaje osoczu barwę czerwoną, hemocyjanina niebieską. Owady, mające dobrze rozwinięty aparat tchawkowy, w ogóle nie mają barwników oddechowych, a ich hemolimfa transportuje najwyżej niewielkie ilości CO2. Hemolimfa umożliwia naprężenie kutikuli i rozprostowywanie skrzydeł po wylince.
U mięczaków (Mollusca) centralnym organem aparatu krążenia jest serce, leżące najczęściej nad tylną częścią jelita. Od serca biegnie tętnica przednia, w której hemolimfa płynie do przodu (podobnie jak w naczyniu grzbietowym pierścienic). W skład serca oprócz komory, wchodzą przedsionki, w liczbie odpowiadającej liczbie skrzel (co jest cechą charakterystyczną mięczaków). Przedsionki są przekształconymi końcowymi odcinkami naczyń odprowadzających utlenioną hemolimfę ze skrzel. Komora, od której w znacznym stopniu zależy ciśnienie w naczyniach, jest zawsze grubościennym workiem mięśniowym. Zarówno komora, jak i przedsionki wszystkich mięczaków (z wyjątkiem ośmiornic) leżą w worku celomatycznym – osierdziu (pericardium). Serce mięczaków jest typu miogennego, tzn. że mięsień sercowy kurczy się spontanicznie, również po kompletnym odizolowaniu od aparatu nerwowego. Jest więc od niego niezależny (po oddzieleniu od układu nerwowego serce bije nadal, a więc ma rozrusznik narzucający własny rytm pracy). Praca serca jest rytmiczna, a stały kierunek przepływu krwi utrzymuje się dzięki zastawkom. Oprócz serca, układ krążenia mięczaków składa się z aorty przedniej (u większości), dającej u ślimaków duże odgałęzienie w postaci tętnicy trzewiowej. U większości małży i dwuskrzelnych głowonogów oprócz aorty przedniej jest jeszcze i tylna. Aorty dzielą się na drobniejsze tętnice (nerkową, płciową, płaszczowe), doprowadzające krew do poszczególnych narządów. Charakterystyczną cechą aparatu krążenia mięczaków (poza głowonogami) jest brak połączenia naczyń tętniczych i żylnych siatką naczyń włosowatych. Naczynia tętnicze i żylne kończą się w różnej odległości od serca. U form wyżej uorganizowanych są one dłuższe, u form prymitywnych krótsze. Hemolimfa wylewa się z naczyń tętniczych do zatok. Taki układ krążenia nosi nazwę układu otwartego. Jedynie głowonogi (ośmiornice, kalmary) mają wysoko rozwinięte zamknięte układy krążenia z wyodrębnionymi tętnicami, żyłami i siecią naczyń włosowatych, przenikających wszystkie narządy i zapewniających ich dobre ukrwienie. Dzięki temu mogą osiągać znaczne rozmiary i dużą ruchliwość. U głowonogów (podobnie jak u wyższych kręgowców) występują dwa krwiobiegi; duży: serce – ciało – serce, i mały: serce – skrzela – serce. Płynem krążącym w ciele mięczaków jest hemolimfa. Podstawowym barwnikiem oddechowym jest hemocyjanina (barwnik zawierający miedź). Niektóre ślimaki i małże mają hemoglobinę. W hemolimfie znajdują się liczne białe ciałka. Hemolimfa mięczaków nie krzepnie. Krwawienie hamują jednak gromadzące się w miejscu uszkodzenia leukocyty. U mięczaków hemolimfa spełnia już wszystkie funkcje transportowe krwi.
U szkarłupni (Echinodermata) występuje zamknięty układ krwionośny (hemalny). Składa się ze szczelin pomiędzy poszczególnymi narządami i nawiązuje do pierwotnej jamy ciała (blastocelu). Nie jest on wyścielony nabłonkiem (śródbłonkiem). Kanały tego układu, tzw. zatoki, ograniczone są przez sąsiednie, pokryte nabłonkiem przestrzenie wtórnej jamy ciała (celomy) lub sąsiednich narządów. Ściany tych przestrzeni celomatycznych mogą być zgrubiałe przez nagromadzenie tkanki łącznej i mogą wytwarzać włókna mięśniowe, które wpływają na ruch krwi w odpowiednich zatokach krwionośnych. Wyróżnia się część układu krwionośnego gromadzącego substancje odżywcze i towarzyszące jelitu oraz systemy rozdzielcze, oralny i aboralny. Układ oralny zatok krwionośnych przebiega równolegle z kanałami hydrocelu (mezocelu) i znajduje się między układem wodnym a oralnymi przewodami somatocelu (metacelu). Aboralny układ zatok hemalnych towarzyszy pasmu genitalnemu w obrębie światła aboralnych przewodów somatocelu (metacelu) i przechodzi na ściany gonad. Oba te układy połączone są ze sobą i z naczyniami doprowadzającymi substancje odżywcze z jelita poprzez liczne kapilary rozgałęziające się w tkance łącznej gruczołu osiowego. U szkarłupni nie występuje serce. Płyn zawarty w układzie nie krąży regularnie. Zawieszone w amebocyty spełniają zadania obronne, fagocytarne. Najbardziej typowo układ krwionośny jest wykształcony u rozgwiazd. Składa się z kanału okrężnego, występującego dookoła przełyku, kanału okrężnego osadzonego w ścianach jelita środkowego oraz naczynia prostopadłego, występującego w osi oralno-aboralnej, silnie porozgałęzianego na terenie zespołu osiowego. Od kanału okołoprzełykowego odchodzą odgałęzienia do promieni ambulakralnych, a od kanału w ścianach jelita wychodzą kanały do gonad.
Aparat krążenia wyżej wybranych bezkręgowców spełniając swe funkcje jest niezwykle ważnym czynnikiem pełnej integracji poszczególnych części organizmu w jedną harmonijną całość.

Literatura:
1. Błaszczak Cz., Zoologia Bezkręgowce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.
2. Chudoba S., Zoologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1980.
3. Czechowski W., Biologia, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1991.
4. Grabda E., Zoologia – Bezkręgowce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1984.
5. Jura Cz., Bezkręgowce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
6. Jurd R. D., Biologia zwierząt, Krótkie wykłady, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
7. Pyłka – Gutowska E., Vademecum maturzysty, Biologia, Wydawnictwo „Oświata”, Warszawa 1993.
8. Rajski A., Zoologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1986.
9. Schmidt – Nielsen K., Fizjologia zwierząt, Adaptacja do środowiska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
10. Villee C. A., Biologia, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1990.
Wyświetleń: 174


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.