Katalog

Robert Piotr Juskowiak, 2015-06-23
Lubiń

Język polski, Artykuły

Obraz dworu szlacheckiego w różnych utworach literackich. Porównanie na wybranych przykładach.

- n +

1. Określenie problemu:
A. Wprowadzenie do motywu dworu szlacheckiego (od narodzin mitu polskiego dworu szlacheckiego przez kolejne epoki).
Dwór szlachecki na stałe wpisany jest w Polski krajobraz. To właśnie w nim można dopatrywać się istoty polskości, tradycji, obyczajów, lecz także wizji domu rodzinnego. Skąd wziął się ten pogląd ? Jak powstała taka wizja polskiego dworu ? Warto zastanowić się i na przykładzie dzieł polskiej literatury odpowiedzieć na te pytania.
Ludzie epoki renesansu poczuli potrzebę znalezienia swoich korzeni, rodowodu. Ostatecznie utwierdzili się w przekonaniu, że są potomkami starożytnych Sarmatów. Tak narodził się mit sarmacki, który w zależności od epoki literackiej miał swoje pozytywne i negatywne strony.
Sarmata w baroku był postrzegany jako człowiek prawy, honorowy, szanujący tradycje i obyczaje. To katolik miłujący swoją religię, lecz przede wszystkim zamiłowany w kulcie maryjnym. Szlachcic Sarmata to osoba godna naśladowania. Dba o rodzinę, dom i wszystko co się wokół niego znajduje oraz o ojczyznę.
Zupełnie inny obraz szlachcica Sarmaty zamieszkującego dwór szlachecki pokazany jest w epoce oświecenia. To człowiek zapatrzony w siebie, który nie opuszcza swojej szlacheckiej zagrody. Nie dba o kraj, bo cały czas myśli tylko o sobie i korzyściach jakie może osiągnąć.
Kolejne epoki literackie przedstawiają różne ujęcia polskiego dworu szlacheckiego, lecz nawiązują do trwale wpisanego w polska kulturę mitu sarmackiego.
B. Jakie elementy tworzą dwór szlachecki ?
Nie ulega wątpliwości, że wiele elementów tworzy obraz polskiego dworu szlacheckiego. To nie tylko sam dom i zaścianek, lecz także osoby, które tworzą dom rodzinny, przedmioty – rekwizyty, zwyczaje i tradycje, otaczająca przyroda a nawet historia.
C. Różne ujęcia polskiego dworu szlacheckiego.
Na przykładzie Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, Przedwiośnia Stefana Żeromskiego i Ferdydurke Witolda Gombrowicza chciałabym pokazać, że w polskich dworach szlacheckich można zobaczyć Polskę idylliczną, arkadyjska, sielską, lecz także realistyczną, satyryczna, groteskową z elementami parodii i deformacji.
2. Kolejność prezentowanych treści.
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
Idylliczno – arkadyjskie ujęcie polskiego dworu szlacheckiego zostało przedstawione w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. W opisie Soplicowa, dworu Sędziego poeta zawarł elementy idylliczne: ruczaj, wzgórze, gaj, pola, zielone łąki, świerzop i biała gryka. Wśród tej wspaniałej przyrody znajduje się pobielany dwór szlachecki, który wpisuje się w ten wspaniały, niczym nie zmącony obraz arkadii.
Należy pamiętać jednak o historycznym tle naszej epopei: braku niepodległości, uzależnienia od zaborcy, decyzjach z Petersburga. Wspaniały przekrój historyczny zawarty jest w Koncercie Jankiela. To on gra na cymbałach Poloneza Trzeciego Maja i przypomina o Mazurku Dąbrowskiego. To on puszczając fałszywy akord przypomina wszystkim o Targowicy i Rzezi Pragi. Nie można zapomnieć o Napoleonie, który przyczynił się do powstania Księstwa Warszawskiego i pokazał Polakom, że zawsze warto walczyć o wolność.
Soplicowski dwór jest małą przystanią polskości. Wnętrze domu zawiera liczne symbole przypominające o tym, że Polska była, jest i zawsze będzie. Na ścianach wiszą portrety bohaterów narodowych: Kościuszki i Rejtana, w salonie stoi zegar kurantowy, który wybija rytm Mazurka Dąbrowskiego, a w komodzie znajduje się rodowy serwis używany od święta, obrazujący historie polskich sejmików.
Nie można zapomnieć o tym, jak ważne są okolice dworu. Folwark – gospodarstwo, otaczające dwór szlachecki znajdują się wśród wspaniałej przyrody. Jest ogród, park, staw, a nawet zwierzęta. Wszystko to tworzy swoistą oazę spokoju, mały raj na ziemi.
Szlachecki dwór soplicowski tworzą także postacie. Każda na swój sposób oryginalna i barwna. Choć wszyscy mieszkańcy należą do jednej kultury i tradycji, to mają w sobie pewną dozę indywidualizmu, swoje wady i zalety, specyficzne zachowania lub sposób ubierania:
• hrabia zawsze w białym surducie i dżokejach,
• Gerwazy ma specyficzny zwrot „mopanku”,
• Podkomorzy używa tabakiery,
• Jankiel ma swe cymbały,
• Wojski ma bawoli róg,
• Telimena – wyjątkowa dama, niezbyt młoda, lecz kusicielska.
Zwyczaje i tradycje musza być pielęgnowane w soplicowskim dworze. Gdy ktoś złamie zasadę, przypomina mu się prawa etykiety np. ważna nauka o grzeczności Sędziego, nauka nad modami Podkomorzego lub refleksje łowieckie Wojskiego. Ważny jest ceremoniał towarzyski. Każdy wie, kiedy pójść na spacer, gdzie usiąść przy stole, o jakiej porze zjeść śniadanie i wypić kawę. Zwyczaj polowania czy grzybobrania ma stały scenariusz. Dba się o kulturę słowa i wychowanie w duchu patriotycznym. Na ślubie Zosi i Tadeusza para młoda i goście tańczą tradycyjny taniec – Poloneza.
Wątki miłosne również tworzą obraz całego dworu. Zaloty Tadeusza i Zosi to przepiękny obraz budzącej się i rozkwitającej miłości, która ma swój finał w małżeństwie. Nie należy zapomnieć jednak o miłosnych perypetiach Telimeny i Tadeusza, która w późniejszym czasie związała się z hrabim.
Przedwiośnie Stefana Żeromskiego
Ujęcie realistyczno – satyryczne z elementami ironii polskiego dworu szlacheckiego zostało przedstawione w Przedwiośniu Stefana Żeromskiego. Nawłoć jest symbolem arkadii, lecz podszytej katastrofą. To miejsce spokoju i ładu jest w efekcie nieco puste i jałowe. Ziemiański dworek Wielosławskich miał swój czar: wpływał obezwładniająco na domowników i gości. Życie w nawłockim dworku skupiało się na rozkoszowaniu dostatkiem i sytością, pasożytniczym trybie życia, czerpaniu przyjemności z uroków świata i obżarstwie. Doprowadziło to jednak do tego, że mieszkańcy obojętnieli na cudze sprawy, ponieważ rodził się w nich egoizm, który niósł zagrożenie duchowe.
Należy zdać sobie sprawę z tego, jak ważne są odwołania historyczne w Przedwiośniu. Wybuch I wojny światowej, wybuch rewolucji w Rosji, odzyskanie przez Polskę niepodległości tworzą tło historyczne Szklanych domów. Wydarzenia historyczne w Nawłoci schodzą na drugi plan. Cezary Baryka nie chce pamiętać o rosyjskich wydarzeniach – niesprawiedliwości i wyzysku. Rewolucja i rozwój ruchu komunistycznego kojarzą się z karami na kontrrewolucjonistach, kaźniami setek tysięcy ludzi, mordowaniu bez sądu i dziesiątkach zakładników. Pobyt w dworku Hipolita Wielosławskiego ma być dla młodego Baryki odpoczynkiem od uczestnictwa w wojnie polsko – bolszewickiej. Wraz z właścicielem ziemiańskiego dworu ma prowadzić w Nawłoci sielskie życie. Panuje tu rodzinna atmosfera, służący Maciejunio dba o „podniebienie rodziny” i gości. Życie upływa spokojnie i beztrosko, wszyscy czują się tu bezpieczni.
Dwór w Nawłoci jest typowym dworkiem ziemiańskim. Drewniany, na kamiennych podmurowaniach. Stał na końcu alei złożonej ze starych drzew. W parku ciągnęły się długie aleje grabowe, a do środka wchodziło się przez ganek obrośnięty dzikim winoroślem. Sień prowadziła do pokoju stołowego z kominkiem. Przed dworkiem rozpościerał się brukowany dziedziniec, a przy jego końcu znajdowała się stajnia, w której stały konie Hipolita Wielosławskiego.
Nawłocki dwór otoczony jest wspaniałą przyrodą. Park, sadzawki, baseny wodne i dzikie winorośla tworzą tak jak w dworku soplicowskim oazę spokoju, w której zapomina się o swoich powinnościach i przeszłości.
Dwór w Nawłoci tworzy także jego właściciel. Jest typowym szlachcicem, gościnny i przyjazny, odważny na polu bitwy. Cezarego Barykę traktuje jak członka rodziny. Ma poczucie własnej wartości. Hipolit Wielosławski to pasjonat koni. Lubi dobrze zjeść, wypić oraz nie gardzi zabawą.
Obraz nawłockiego dworku tworzą tradycje i obyczaje. Warto wspomnieć o poobiedniej drzemce, późnym wstawaniu, zabawach i rytuale jedzenia. Domownicy degustują trunki przyrządzone przez Maciejunia, który za wszelka cenę chce dogodzić domownikom i gościom.
Nawłockie towarzystwo umiłowało sobie życie różnymi przyjemnościami. Jedną z nich był romans Cezarego i Laury. Laura nie była jednak jedyną kobietą w życiu młodego Baryki. Ważnymi wątkami są także miłostki Cezarego z Wandą i Karoliną. Znajomość z pannami nie była tak ważna, jak miłość do Laury, która wybrała majętnego Barwickiego.
Ferdydurke Witolda Gombrowicza
Dwór w Bolimowie został przedstawiony w ujęciu groteskowym, z elementami parodii i deformacji. Stanowi wykładnię Gombrowiczowskiej filozofii Formy. Dwór jest pokazany jako rupieciarnia gotowych wzorców, schematów i stereotypów.
Dwór w Bolimowie to dom mieszkalny, charakterystyczny dla dawnych posiadłości ziemskich. To siedziba ziemiańska wraz z zabudową mieszkalną i gospodarstwem. Znajdował się w parku, otoczony drewnianym płotem, przez bramę wchodziło się na dziedziniec. Dom posiadał salon, pokój stołowy i gościnny, gabinet, kuchnie i pomieszczenia dla służby.
W okolicach dworu były stajnie oraz spichlerz i kuźnia.
Bohaterów zewsząd otaczają formy. Ciotka Hurlecka i wuj Konstanty są niczym kukiełki, marionetki, które przez cały czas powtarzają te same słowa i gesty. Ciotka nieustannie wspomina dzieciństwo głównego bohatera. Nie mogą uciec przed formą, ponieważ z jednego schematu wpadają drugi. Służbę traktują z góry, czują się lepsi. Wuj Konstanty i Zygmunt ciągle podkreślają swoja pańskość.
W bolimowskim dworze obowiązywała etykieta, czyli forma towarzyska. Ściskanie rąk, całowanie policzków, zahaczanie częściami ciała to objawy radości i gościnności. Ulubionymi zajęciami Hurleckich było granie w karty i ciągłe rozmowy o chorobach. Poniżanie i bicie po „gębie” parobków należą do zajęć, które wpisane są w życie bolimowskiego dworu.
Również wątek miłosny ma swoją formę. W tym przypadku kochanka. Jest to stereotyp myślowy schematycznie realizowany. Józio z Zosią uciekają i wpadają w kolejna formę.
Analizując poszczególne utwory literackie doszłam do następujących wniosków:
PODOBIEŃSTWA RÓŻNICE
Dwór w Nawłoci do złudzenia przypomina dwór w Soplicowie. Podobnym wyglądem odznaczał się dwór w Bolimowie. Dwór szlachecki przedstawiany jest w literaturze w różnych ujęciach: idylliczno – arkadyjskim, realistyczno – satyrycznym z elementami ironii oraz groteskowym z elementami parodii i deformacji.
Dworki znajdują się wśród bujnej zieleni, wspaniałej przyrody. Są gospodarstwa, parki, lasy i zwierzęta. Ujecie historyczne zależne jest od czasu i miejsca akcji oraz przedstawionych w dziele literackim wydarzeń. W Panu Tadeuszu m. in. zabory, w Przedwiośniu wojna polsko – bolszewicka, natomiast Gombrowicz w Ferdydurke skupił się wyłącznie na formie.
Wspólną cechą właścicieli dworków jest to, iż należą do stanu szlacheckiego. Każda postać jest na swój sposób indywidualna, ma inny sposób myślenia o sobie i życiu.
Zwyczaje i tradycje w przedstawionych przeze mnie dziełach literackich są pielęgnowane przez bohaterów np. ceremoniał spożywania posiłków, gościnność. W zwyczajach i tradycjach można dopatrzyć się kilku różnic np. w Soplicowie kultywowano pracę. Ogromna rolę odgrywał patriotyzm, staropolska grzeczność i szlachecki ubiór, natomiast w bolimowskim dworze nie przestrzegano tych zasad.
Wątki miłosne występują w przedstawionych przeze mnie lekturach. Wspólną cechą jest prawdziwa miłość „kochanków”. Miłość ma jednak różne drogi. Tadeusz i Zosia z soplicowskiego dworu pobieraja się, Cezary Baryka zostaje odrzucony przez Laurę, natomiast Zosia zostaje uprowadzona przez Zygmunta.


Aluzje literackie
Dzieła literackie, które przedstawiłam są wielką aluzją do tradycji i obyczajów dawnej Polski oraz motywu literackiego. Pisarze opisując dworki szlacheckie odnoszą się do wcześniejszych idei, poglądów. Np. Ferdydurke Gombrowicza jest satyrą społeczno – kulturową na ziemiaństwo. Wyszydza zacofany system edukacji i zaskorupiałą anachroniczność polskiego dworu. Zauważyłam, że w Przedwiośniu autor odnosi się do romantycznej legendy o nieznanej Polsce. W dziele są także elementy utopii.

Po głębokich przemyśleniach doszłam do wniosku, że obraz polskiego dworu szlacheckiego jest doskonałą lekcją obyczajowości i kultury minionych czasów. Można dopatrzyć się pozytywnych i negatywnych stron życia wyższych warstw społecznych oraz przyjrzeć się wartościom, które wypływają z tych książek.

Wyświetleń: 780


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.