Katalog

Dorota Nasierowska, 2013-06-17
Zgorzała

Maksym Rogala
Sztuka, Konspekty

Lekcja interdyscyplinarna z wiedzy o kulturze i religii.

- n +


Temat: Motywy religijne w malarstwie barokowym.


Konspekt lekcji


Cele lekcji
1. Cel ogólny: Ukazanie motywów religijnych w malarstwie barokowym na podstawie wybranych wybitnych dzieł malarstwa barkowego: Śmierć Marii Michelangelo Caravaggio, Pokłon Trzech Króli Peter Paul Rubens oraz Ofiara Abrahama Rembrandt van Rijn. Rozszerzenie wiedzy z zakresu kultury i sztuki baroku.

2. Operacyjne cele kształcenia:
Wiadomości:
uczeń:
- zna główne cechy malarstwa baroku,
- zna podstawowe pojęcia, m .in. malarstwo religijne, apokryf, biblia pauperum, vanitas, dramatyzm, symbol, idealizacja, realizm, teatralizacja, światłocień, dynamizm, kontrast, perspektywa, pierwszy – drugi plan, kompozycja otwarta, zamknięta,
- potrafi wskazać tematykę podejmowaną przez artystów baroku;
- podaje przykłady najsławniejszych artystów epoki baroku i ich dzieł o wymowie religijnej,
- rozpoznaje w obrazach cechy właściwe dla twórczości danego artysty,
- rozumie znaczenie monumentalnego religijnego malarstwa barokowego,
- zna wybrane fragmenty Starego i Nowego Testamentu, Złotej Legendy Jacopo da Voragine,

Umiejętności:
Uczeń:
- podejmuje próbę samodzielnej analizy dzieł artystów baroku,
- umie wskazać w poszczególnych dziełach podstawowe style epoki,
- umie rozpoznać wyznaczniki formalne dzieła,
- przedstawia wiedzę i opinię w formie ustnej na forum klasy,
- samodzielnie konstruuje notatkę w zeszycie,

3. Operacyjne cele wychowawcze:
- rozbudzanie oraz rozwijanie potrzeby obcowania z dziełami sztuki i korzystania z dóbr kultury,
- poznanie kanonu najwybitniejszych dzieł sztuki oraz różnych funkcji sztuki,
- budowanie wrażliwości i poczucia estetyki ucznia,
- ukazanie bogactwa i piękna motywów biblijnych oraz ich znaczenia w historii malarstwa barokowego w kulturze Europy,
- wskazanie pozytywnych skutków samodzielnych poszukiwań wiadomości o sztuce,

Metody nauczania: aktywny wykład, objaśnienie, wizualizacja, praca indywidualna, zbiorowa
Zasady nauczania: trwałości wiedzy, systematyczności, przystępności, wiązania teorii z praktyką,
Zadania: Analiza dzieł Caravaggia, Rubensa oraz Rembrandta,
Środki dydaktyczne: audiowizualne: prezentacja multimedialna

Przebieg lekcji
A. Część wstępna:
1. Czynności organizacyjne, Określenie tematu i charakteru lekcji, wyznaczenie podstawowych celów lekcji oraz procedury ich osiągnięcia.

B. Część zasadnicza:
2. Przypomnienie głównych cech malarstwa barokowego: różnorodność, monumentalizm, dynamizm, ekspresja, bogactwo form i kolorów, operowanie kontrastem

3. Analiza przykładowych motywów religijnych w malarstwie barokowym na podstawie obrazów:
a) Śmierć Marii, Michelangelo Caravaggio,
 Określenie tematu obrazu,
 Odwołanie do Złotej legendy,
 Zapoznanie z historią obrazu – dzieło wykonane na zamówienie karmelitów, odrzucone i potępione za „niestosowność i bluźnierstwo”,
 Wskazanie cech właściwych dla malarstwa Caravaggia: realizm, brak idealizacji modela, ekspresja, światłocień,
 Analiza symboliki i sposobu ujęcia tematu,
 Analiza formalna dzieła,

b) Pokłon Trzech Króli, Peter Paul Rubens,
 Określenie tematu obrazu,
 Odwołanie do opowieści ewangelicznej i wizji utrwalonej w ludowej tradycji, wskazanie i nazwanie bohaterów sceny,
 Wskazanie cech właściwych dla malarstwa Rubensa, m.in.: dynamika, zmysłowość, przepych, bogata i nasycona kolorystyka, ekspresja, witalizm, zróżnicowanie kształtów i kierunków, realizowanie założeń kontrreformacji,
 Analiza symboliki i sposobu ujęcia tematu,
 Analiza formalna dzieła,


c) Ofiara Abrahama, Rembrandt van Rijn
 Określenie tematu obrazu,
 Odwołanie do Starego Testamentu, wskazanie i nazwanie bohaterów sceny,
 Wskazanie cech właściwych dla malarstwa Rembrandta: realizm, ekspresja, światłocień, pogłębiony portret psychologiczny, dramatyzm,
 Analiza sposobu ujęcia tematu,
 Analiza formalna dzieła,

C. Podsumowanie i zakończenie:
4. Przypomnienie głównego celu zajęć i uzyskanie odpowiedzi na pytanie o funkcję malarstwa o tematyce religijnej w baroku i przyczyny popularności sakralnych
5. Ocena pracy uczniów ustna i pisemna (dziennik lekcyjny),
6. Praca domowa: polecenie odnalezienia w różnych źródłach informacji innych obrazów o tematyce religijnej autorstwa wymienionych artystów i sporządzenie notatki z opisem wybranego dzieła.
Bibliografia
1. Becket W., Historia malarstwa. Wędrówki po historii sztuki zachodu, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1998
2. Boruta T., Szkoła patrzenia, Jedność Kielce 2003,
3. Buszyński J. , Osęka A., 100 najsłynniejszych obrazów, Warszawa 1971,
4. Carr-Gomm S., Arcydzieła światowego malarstwa. Mity. Postacie. Symbole., Świat Książki, Warszawa 2003,
5. Chmielewski K., Krawczyk J., Wiedza o kulturze. Podręcznik, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2005
6. Estreicher K., Historia sztuki w zarysie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – Kraków 1973.
7. Historia sztuki, red. C. Frontisi, Świat książki, Warszawa 2006,
8. Rynck P., Jak czytać malarstwo. Rozwiązywanie zagadek, rozumienie i smakowanie dzieł dawnych mistrzów, Universitas, Kraków 2005



Materiały pomocnicze
Barok to okres wspaniałego rozkwitu malarstwa, które swoją ekspresją, naturalizmem, zmysłowością i tenebryzmem zachwyca odbiorców sztuki także w XXI wieku. Wśród licznych przedstawicieli tego okresu, którzy tworzyli dzieła inspirowane religią a głównie Biblią, byli Caravaggio, Rembrandt, Rubens.

1) Zaśnięcie Marii (Śmierć Marii), Michelangelo Merisi da Caravaggio
Historia powstania obrazu:
Obraz Caravaggio powstał w 1601 roku na zamówienie zakonu karmelitów bosych do kościoła Santa Maria della Scala in Trastevere. Zamawiający jednak nigdy nie kupili obrazu. Już w chwili jego wystawienia wzbudził wśród zakonników, ale i zwykłych ludzi, wiele kontrowersji. Po śmierci artysty został usunięty z kościoła i wystawiony na sprzedaż. Obecnie znajduje się w Luwrze.
Religia katolicka najczęściej przedstawia Maryję tryumfującą, Wniebowziętą. Kościół prawosławny nazywa śmierć Marii jako „Zaśnięcie”.
Kościół katolicki w 1950 roku ogłosił dogmat o Wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny. Na Wschodzie (Bizancjum) święto zostało wprowadzone w V wieku przez cesarza Mauryncjusza.

Reminiscencje:
Biblia nie wspomina o Wniebowzięciu Matki Bożej. Z lektury Biblii dowiadujemy się jednak o innym wniebowzięciu - proroka Eliasza (zob.: 2 Krl 2, 1-18).
Historię wniebowzięcia opisuje apokryficzna „Złota legenda” (Legenda aurea) bpa Jakuba de Voragine, dominikanina, błogosławionego Kościoła katolickiego i biskupa Genui. Legenda powstała w drugiej połowie XIII wieku. Jest zbiorem do dziś bardzo popularnych żywotów świętych.

„Zaśnięcie Marii” (1606)
Karmelici, którzy zamówili ten obraz, odrzucili go jako nieprzyzwoity i obrazoburczy. Maria nie została przedstawiona w obowiązującej dotąd konwencji – jako wznosząca się ku niebu w glorii i wśród aniołów. Zleceniodawców zraził realizm przedstawienia. Caravaggio przedstawił smutną rzeczywistość śmierci kobiety. Zdaniem Marii Rzepińskiej: Jest to jeden z najbardziej wzruszających, najautentyczniejszych religijnych obrazów włoskich, choć życie jego autora bynajmniej nie było nabożne ani przykładne.” O świętości bohaterki świadczy jedynie ledwo dostrzegalna aureola a także promień światła, który uświęca ciało zmarłej kobiety bardziej niż aureola. Wokół Niej zgromadzeni są apostołowie – starzy, brudni, zarośnięci. Niewiadome jest wnętrze, jak na większości obrazów Caravaggia ciemne, ciasne, tajemnicze. Przez to, że w pomieszczeniu nie ma miejsca, bohaterowie znajdują się bardzo blisko widza. Caravaggio przestawił „śmierć niestosowną” – Matka Boska jest opuchnięta, bezładnie leży w poprzek nieokreślonego wnętrza. Maria Magdalena, która rozpacza u stóp matki Jezusa, ubrana jest w pomarańczą suknię – ubrania w kolorze żółtym i jego odcieniach nosiły prostytutki.
Udrapowana w górze obrazu kotara odsłania bohaterów jak w scenie teatralnej, zarazem ociepla wnętrze a kolor purpury podkreśla boskość głównej bohaterki.
Tkanina odsłania, dramatyzuje, wnika w przestrzeń widza.
Ekspresyjny obraz cierpienia zgromadzonych postaci, zwykłe łoże, miska z octem służącym do obmywania martwego ciała podkreśla realność sceny i ludzką śmierć Matki Boskiej. Tematem obrazu jest więc prawdziwa śmierć i prawdziwy żal. Zielonkawe ciało Matki Jezusa, brudne stopy, opuchnięta twarz ilustrują barokowe zamiłowanie do turpizmu – brzydoty. Obraz jest efektowny, dynamiczny, spontaniczny. Proponuje nowe wykorzystanie światła, które padając na osoby i przedmioty uwydatnia dramatyzm kompozycji, nadaje im teatralny charakter.


2) Pokłon Trzech Króli, Peter Paul Rubens
Historia powstania obrazu:
Obraz flamandzkiego malarza to monumentalne dzieło o wysokości 447 cm x 336 cm szerokości, podobno powstało tylko w 13 dni. Uważane jest za jedną z najwybitniejszych prac Rubensa. Obecnie znajduje się w Belgii, w Królewskim Muzeum Sztuk Pięknych w Antwerpii.
Obraz ukazuje biblijną scenę zaczerpnięta z Ewangelii wg św. Mateusza 2, 1-12.
Współczesna egzegeza biblijna nie nazywa przybyłych do Jezusa „królami” a mędrcami (gr. άγοι, magoi). Byli to prawdopodobnie astrologowie pochodzący z Mezopotamii. Nie znamy także ich liczby, a legenda, że było ich trzech, wynika z faktu, że przyniesiono trzy dary: złoto, kadzidło i mirrę. Biblia nie podaje także ich imion, które w Kościele Zachodnim pojawiły się dopiero w średniowieczu.
Samo święto nazywane jest w Kościele katolickim Objawieniem Pańskim i przypada na 6 stycznia (gr. ά Epifania). Ten dzień w kalendarzu juliańskim, przyjętym przez Kościoły prawosławne, jest dniem Bożego Narodzenia. W prawosławiu Epifania uznawana jest za jedno z 12 najważniejszych świąt.

Reminiscencje:
Starożytni komentatorzy Starego Testamentu wnioskują z Psalmu 72, 10-11, że przybyli do Jezusa, to królowie:
Królowi Tarszisz i wysp
przyniosą dary,
królowie Szeby i Saby
złożą daninę.
I oddadzą mu pokłon wszyscy królowie,
wszystkie narody będą mu służyły.

Podobnie rozumienie tekstu dotyczyło proroctwa Izajasza 60, 3nn:

I pójdą narody do twojego światła,
królowie do blasku twojego wschodu.(…)
Wszyscy oni przybędą ze Saby,
zaofiarują złoto i kadzidło.

Dzieło swoją formą i wyrazem artystycznym wpisuje się w działania kontrreformacyjne Kościoła katolickiego, które trwały od połowy XVI wieku do końca XVII wieku. To papież Paweł III zwołuje Sobór Trydencki, który ma zająć się odnową Kościoła i odpowiedzią na reformę Marcina Lutra. Zostaje powołany zakon jezuitów, który ma być intelektualną odpowiedzią Kościoła na argumenty reformatorów protestanckich.


„Pokłon Trzech Króli” (1624)
Obraz ukazuje Trzech Króli: młodzieńca, dorosłego i starca, którzy reprezentują trzy kontynenty: Europę, Azję i Afrykę. Postaci są monumentalne, nadnaturalnej wielkości.
Rubens przedstawił najważniejszych bohaterów tej sceny a także wprowadził wiele dodatkowych postaci: żołnierzy w hełmach, młodzieńca na koniu, licznych gapiów.
Chociaż w środku obrazu znajduje się jeden z królów, to w rzeczywistym centrum jest Dzieciątko. Wzrok widza skupia się na Dzieciątku i Matce Boskiej, rozświetlonej, łagodnej i radosnej, ze skromnie opuszczonymi oczyma, ale jednocześnie boskiej i posągowej. Barokowy przepych widać w witalizmie typowo „rubensowskich kształtach”, witalizmie postaci, dynamizmie sceny i bogatych strojach. Malarz ujął temat dość tradycyjnie, elementem zaskakującym jest cytat z architektury starożytnej – to ozdobna kolumna koryncka, która sąsiaduje z prostymi belkami stropu stajenki.
Mnogość osób, zwierząt i detali nie sprawia wrażenia chaosu. Malarz uzyskuje uporządkowaną kompozycję poprzez wpisanie postaci sceny w trójkąt.
Gwałtowność i teatralność gestów oraz mimiki postaci powoduje, że dzieło jest niezwykle ekspresyjne. Mocne barwy: czerwień płaszcza jednego z królów, zieleń drugiego, purpura sukni Marii sąsiadują z bielą postaci trzeciego monarchy. Całości dodają przepychu różne odcienie żółci. Obraz jest utrzymany w ciepłej kolorystyce. Nie ma typowego dla baroku światłocienia, światło jest rozproszone.
W powyższym dziele można odnaleźć główne cechy malarstwa Rubensa: dynamizm, teatralność, witalność, przepych barw a także dramatyzm i patos.


3) Ofiara Abrahama, Rembrandt Harmenszoon van Rijn (il. 3).

Historia powstania obrazu:
Obraz zachował się w dwu podobnych kopiach. Jeden z obrazów znajduje się w Ermitażu w Sankt Petersburgu (1635 r.) a drugi w Starej Pinakotece w Monachium (1636 r.). Dzieła ukazują biblijną scenę złożenia ofiary z Izaaka, ukochanego syna Abrahama (Rdz 22, 1-19) na wzgórzu Moria.
Wystawienie wiary Abrahama na próbę zmusza do postawienia pytania o to, czy wolno zawiesić normę moralną dotyczącą Dekalogu. Czy Bóg ma prawo rozkazać Ojcu zabić ukochanego syna?
„Wzgórze Moria” to z języka hebrajskiego „miejsce, gdzie Pan się ukazuje”. Jest świętym miejscem dla żydów i muzułmanów. Według tradycji jest to Wzgórze Świątynne, gdzie obecnie stoi Kopuła na Skale, z którego, według wierzeń muzułmanów, Mahomet został wzięty do nieba. Kiedyś w tym miejscu stała Świątynia Jerozolimska. Są to więc najświętsze miejsca islamu, judaizmu a także ważne dla chrześcijaństwa.

Reminiscencje:
W historii egzegezy biblijnej zarówno chrześcijanie jaki i żydzi komentowali ten fragment Biblii. Jednym z komentarzy jest żydowski midrasz Bereszit Rabba, który w formie opowiadania wyjaśnia ten trudny fragment Biblii. Nigdy bowiem Bóg nie zażądał ofiary z człowieka. W Świątyni składano tylko ofiary ze zwierząt. Tym kult religii żydowskiej różnił się od kultów pogańskich, że Żydzi nie składali ofiar z ludzi. Jak zatem mogło wyglądać całe wydarzenie? Jak staruszek Abraham związał swego syna, będącego w sile wieku 25 letniego mężczyznę?
Patrząc na dzieło nie można zapomnieć o nawiązaniach do Nowego Testamentu i komentarzy chrześcijańskich. Upatrują one w Izaaku figurę Chrystusa, bezbronnego baranka, który wydaje się dobrowolnie na śmierć.

„Ofiara Abrahama” (1636)

Dzieło Rembrandta pełne jest ekspresji i dynamizmu. Abraham ukazany jest w chwili, gdy powstrzymany przez anioła, wypuszcza nóż z ręki. Malarz położył nacisk na psychologię głębi portretu. Na pierwszym planie są postacie biblijne z górującym nad nimi aniołem, zaś w głębi znajduje się baranek - prawdziwa ofiara.
Kontrast światłocieniowy stosował Rembrandt zwykle w sposób bardziej stonowany niż Caravaggio. W tym obrazie gwałtowne przejścia z partii ciemnych do jasnych potęgują bezpośredniość i dynamikę kompozycji i dramatycznej energii. Daje to możliwość ukazania wewnętrznych cech modela. Sprawia wrażenie „zatrzymania w kadrze” tego szczególnie ważnego momentu.
Uwagę widza zwraca bardzo blade ciało Izaaka. Jest on bezbronny, niewinny – jak Jezus.
W tym obrazie duże znaczenie ma tło; natura ilustruje dramatyzm tej sceny i jednocześnie buduje napięcie – niebo zasnute ciemnymi burzowymi chmurami oddaje niepokój i napięcie chwili. W obrazie dominują barwy chłodne.


Podsumowanie:
Malarze baroku chętnie odwoływali się do tematyki religijnej. Ich główną inspirację była Biblia, tak Nowy, jak i Stary Testament. Swoimi monumentalnymi dziełami wsparli Kościół w kontrreformacji. Barwne, dynamiczne i ogromne rozmiarem obrazy stały się na powrót „Biblią ubogich” (Biblia paupermu). Wielcy malarze tamtych czasów przedstawiając sceny biblijne w sposób realistyczny, nierzadko oskarżani byli o obrażanie uczuć religijnych.

Przenikanie się w malarstwie barokowym sacrum i profanum, światła i ciemności, dobra i zła, życia i śmierci sprawiły, że także dziś, współczesny odbiorca sztuki, nie może stanąć wobec tych płócien bez emocji i zachwytu.

Opracowanie:
Dorota Nasierowska
Maksym Rogala

Bibliografia:
Atlas miejsc biblijnych, dz. zb. pod red. B. J. Beitzel, Wyd. PWN, Warszawa 2008,
Becket W., Historia malarstwa. Wędrówki po historii sztuki Zachodu, Wyd. Arkady, Warszawa 1998,
Bedouelle G., Wielka ilustrowana historia Kościoła, Wyd. Biały Kruk, Kraków 2008,
Beier B., Kronika chrześcijaństwa, Wyd. Świat Książki, Warszawa 1998,
Encyklopedia Biblii, dz. zb. pod red. A. Pat, Wyd. Świat Książki, Warszawa 1997,
Fregolent A., Muzea świata. Ermitaż. Petersburg, Wyd. Świat Książki, Warszawa 2005,
Fregolent A., Muzea świata. Luwr. Paryż, Wyd. Świat Książki, Warszawa 2005,
Fregolent A., Muzea świata. Stara Pinakoteka. Monachium, Wyd. Świat Książki, Warszawa 2005,
Katechizm Kościoła Katolickiego, Pallottinum, Poznań 20022,
Pismo święte Starego i Nowego Testamentu, Wyd. Księgarnia św. Wojciecha, t. 1-4, Poznań 2000,
Pismo święte Starego i Nowego Testamentu, Wydawnictwo Edycja św. Pawła, Częstochowa 2009,
Słownik teologii biblijnej, dz. zb. pod red. X. Léon – Dufour, Pallottinum, Poznań –Warszawa 1985.

Strony WWW:
http://biblia.deon.pl/
http://brewiarz.katolik.pl/czytelnia/swieci/07-14c.php3
http://old.fzp.net.pl/dwar/bs_chsara_5769.html
http://sanctus.pl/index.php?doc=256&podgrupa=318
http://www.barok.com.pl/malarstwo-w-baroku/
http://www.kmska.be/en/
http://www.louvre.fr/
http://www.pinakothek.de/

Ilustracje pochodzą ze stron:
1) Śmierć Marii, Michelangelo Merisi da Caravaggio:
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c5/Michelangelo_Caravaggio_069.jpg
2) Pokłon Trzech Króli, Peter Paul Rubens: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/af/Peter_Paul_Rubens_-_The_Adoration_of_the_Magi_-_WGA20244.jpg,
3) Ofiara Abrahama, Rembrandt Harmenszoon van Rijn:
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/54/Ofiara_Abrahama1.jpg


Michelangelo Caravaggio- włoski malarz (1571-1610) tworzący w Rzymie, Neapolu, na Malcie i Sycylii. W swoich obrazach wyrzekł się piękna ludzkiego ciała, idealizowanego przez malarzy renesansowych. W celu ukazania realizmu wprowadził do swych dzieł tenebryzm - światłocień. Wiódł życie burzliwe i awanturnicze. Podczas jednego z takich zajść zabił nieumyślnie człowieka, co zmusiło go do ucieczki z Rzymu. Ścigany przez rodzinę zamordowanego mężczyzny został oszpecony. W 1610 roku nadeszło z Rzymu ułaskawienie, ale chory już Caravaggio nie powrócił do Rzymu. Zmarł w drodze a jego ciała nie odnaleziono. Obecnie jest uznawany za pierwszego wielkiego artystę barokowego. Przetrwało około pięćdziesięciu obrazów malarza.

Peter Paul Rubens – to najwybitniejszy malarz flamandzki (1577-1640). Urodzony w Niemczech swój kunszt artystyczny ukształtował we Włoszech. Nazywany jest „malarzem ciała”. Wywarł olbrzymi wpływ na malarstwo pozostawiając po sobie ok. 2000 obrazów! Przejrzyste warstwy farb tonował grą światła, którą skupiał na zgrubieniach warstwy malarskiej. Były to wartości nowatorskie, stawiające Rubensa wśród najwybitniejszych kolorystów w dziejach sztuki.

Rembrandt van Rijn- holenderski malarz, rysownik i grafik (1606–1669). Uważany powszechnie za jednego z największych artystów europejskich i światowych. Był synem młynarza. Pozostawił po sobie około 300 obrazów olejnych, 300 grafik i około 2000 rysunków. Charakterystyczną cechą jego dzieł jest zafascynowanie efektami światła i głębokich cieni. Zwany jest słusznie „malarzem duszy”. Jego dzieła cechuje dramatyczne napięcie i głębia duchowego przeżycia.
Wyświetleń: 2045


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.