Dr Bogdan Piotr Siwiec
bsiwiec@op.pl
Kraków




Wstęp
Refleksja na temat andragogicznych zadań w różnorodnych aspektach funkcjonowania człowieka dorosłego wobec wyzwań współczesności, należy rozważyć w kontekście różnych zjawisk współczesnego życia oraz modeli życia społecznego, dlatego między innymi, że dorosły to ten, który dorósł do wymagań jakie daje mu społeczeństwo (E.Dubas 2001, s. 71). Z tego również względu, że większość naszego życia spędzamy w społeczności w której żyjemy. To w interakcjach społecznych i interpersonalnych uczymy się, dopasowywać, tworzyć i wspólnie ustalać obowiązujące normy, tworzyć i poszukiwać naszą tożsamość, gdyż przemiany społeczne zmuszają nas do zmierzania się z wciąż z nowymi sytuacjami. Ludźmi stajemy się poprzez interakcje z innymi ludźmi w najrozmaitszych kontekstach kulturowych i społecznych, które mają również zasadniczy wpływ na rozwój umiejętności umożliwiających nam uczestniczenie w społeczeństwie (J.H.Turner 1994, s. 76).
Działania badawcze w zakresie androgogicznych poszukiwań powinny, jak sądzę wychodzić z założenia, że rzeczywistości współczesnego świata są budowane pod inspiracją pewnego określonego projektu człowieka, nakreślonego na miarę dzisiejszych oczekiwań i uwarunkowań społecznych, dlatego, ze każda jednostka zajmuje w grupie społecznej jakieś miejsce i pełni rolę wynikającą z tego miejsca (H. Podedworna 1997, s. 33). Z tego założenia wynikają więc bardzo konkretne przesłanki dla poszukiwań związanych z rozwojem człowieka, ustalania norm i zasad, które w sposób metodycznie systematyczny określą istotę i metodykę kształcenia i wychowania człowieka, który w sposób czynny zawodowo, kulturowo czy interpersonalnie kreuje rzeczywistość społeczną, zawodową, rodzinną, w której żyje. Dlatego, ze zasadnicze życie człowieka toczy się właśnie w dorosłości. Dzieciństwo służy przygotowaniu do dorosłości i wspiera się też na dorosłych w ich rolach. Jednym z celów socjalizacji jest osiągnąć „dorosłość”, to znaczy ukształtować dorosłych mężczyzn i dorosłe kobiety (B. Smolińska-Theiss,1999, s. 53, D.Kubacka-Jasiecka 2002, s. 12).
Ogólne prawidłowości procesu kształcenia i wychowania dorosłych oraz ich samokształcenia i samowychowania, przygotowania ich do pełnienia ról społeczno-zawodowych i funkcjonowania w warunkach współczesnej cywilizacji, kultury i systemu społeczno-politycznego są przedmiotem badań andragogiki ogólnej (L.Turos, s. 53).
Sukces w naszej karierze zawodowej, życiu społecznym czy rodzinnym w dużym stopniu zależy od tego, jak wiedzie się nam w relacjach interpersonalnych. Czy potrafimy przyjmować czyjaś rolę? Czy umiemy dobrze się prezentować i kierować swoimi emocjami? Czy potrafimy tak wykonywać swoje role, aby innym było z nami dobrze? Czy potrafimy skutecznie posługiwać się rytuałami? Czy potrafimy godzić oczekiwania innych, bezpośrednio obecnych, z oczekiwaniami grup odniesienia? Jak wynika z przytoczonych zagadnień są to kwestie podstawowe, które odnoszą się do naszych zachowań, interakcji z innymi ludźmi. Mają one również zasadniczy wpływ na funkcjonowanie człowieka w strukturze społeczności, w której żyje, przygotowania i wykonywania zawodu, który będzie w zasadniczy sposób determinował jego społeczną pozycję (Podedworna 1997, s.53).
W związku z tym podjecie tematu, roli i zadań, które są wyzwaniem dla pedagogiki dorosłych wymaga również ustalenie konkretnego modelu metodycznego na podstawie którego chciałabym bliżej przeanalizować omawiany temat w kontekście zagadnień współczesnych wizji społecznych, wartości i zasad moralnych jako reguł życia zbiorowego, jako podstaw ładu i zachowania wartości i godności człowieka, industralizacji i wynikających z tego systemu konkretnych wyzwań kształcenia i wychowania.
Konsekwencje dla edukacji i wychowania, dla osób dorosłych, do których odnosi się przede wszystkim kreowanie rzeczywistości społecznej czy zawodowej wydają się być szczególnie aktualne. Należy więc w podjętych rozważaniach określić co rozumiemy pod pojęciem współczesnych wizji społecznych, ich form i różnorodności następnie rolę i zadania jednostki w kontekście społecznych odniesień, nadziei i zagrożeń, a w końcu zająć się zadaniami dla edukacji i wychowania, które są konsekwencją opisanych systemów społecznych i ich rozwoju.
W podjętych rozważaniach należy więc bardziej szczegółowo przeanalizować rozumienie aktywności człowieka w różnych aspektach jego działalności społecznej, zawodowej, wizji siebie i kreatora rzeczywistości, w której żyje . A następnie na tej podstawie przyjrzeć się w jaki sposób procesy edukacyjne i wychowawcze wpływają na kształtowanie człowieka jako podmiotu działań, kreatora zmian i tychże oddziaływań Tak przyjętą koncepcję rozważań postaram się przeanalizować na podstawie konstrukcji metodycznej, podziału na podrozdziały, która moim zdaniem w sposób systematyczny i spójny pozwoli na przedstawienie istoty podjętego tematu.

Szereg problemów wobec których andragogika może być rozwiązywana przy współdziałaniu z naukami socjologicznymi, ekonomią, prawem, filozofią, etyką, teologią. Andragogika ze swego założenia, jest więc nauką interdyscyplinarną. Ta wieloaspektowość i zależność badawcza związana jest z wielowymarowością życia i złożonością natury człowieka i jego funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie. Dotyczy ona nie tylko sfery psychofizycznej człowieka, ale również warunków społeczno-ekonomicznych, w których żyje, relacji interpersonalnych, jak również wymiaru duchowego człowieka, które w życiu dorosłym odgrywa istotną integrującą rolę w jego osobowości. Tak więc czynniki te mają wpływ na całokształt warunków rozwojowych człowieka, a więc na całokształt jego osobowości, jej cech, przeżyć i doświadczeń oraz jej stosunków z otoczeniem dla zachowania koniecznej równowagi.

I. Życie społeczne człowieka jako obszar jego aktywności i rozwoju .


Zgodnie z teorią prezentowaną przez prof. Tadeusza Aleksandra „Andragogika jako nauka praktyczna, wychodząc od diagnozy określonych zjawisk, kreuje zamierzone zmiany społeczne, ustalające cele i środki tej działalności. Jest nauką o urzeczywistnianiu zamierzeń...Winna ona być teorią tworzenia rzeczywistości jakiej pragniemy, teorią działania celowego...To tworzenie i przekształcanie rzeczywistości jest nadrzędnym zadaniem andragogiki. Mówiąc inaczej jest ona metodologią działania społecznego, prakseologią działania oświatowo-kulturalnego, jest nauką o wyborze środków działania”( T. Aleksander 2001, s.37). Na podstawie tak zarysowanej teorii głównych zadań andragogicznych celów wychowania chciałabym choć w zarysie przeanalizować istotne wyzwania współczesnej rzeczywistości społecznej i wyzwań, które stawia się przed andragogiką jako nauką o urzeczywistnianiu zamierzeń.
Do podstawowych zadań andragogiki należą między innymi rozszerzanie i utrwalanie podstaw wykształcenia ogólnego i zawodowego, wprowadzanie w krąg życia społecznego i kulturalnego oraz regenerowanie sił psychicznych i fizycznych ludzi dorosłych przez organizowanie ich czasu wolnego i wypoczynku(Z.Wiatrowski 2007, s. 198). Ażeby więc lepiej zrozumieć i przeanalizować, chociaż w zarysie niektóre elementy badawcze zadań andragogiki w jej współczesnych wymiarach, a w tym kontekście jej obaw i nadziei należy przytoczyć przynajmniej niektóre zasadnicze elementy socjologicznych uwarunkowań, które determinują funkcjonowanie człowieka w społeczności.
Społeczność, w której żyje człowiek rozpatrywana jako system społeczny jest kompleksem funkcjonalnie powiązanych ze sobą elementów. Zjawiska i procesy zachodzące w zbiorowościach są w swej istocie wielofunkcyjne, w związku z tym podjęcie próby badań, opisu zjawisk socjologicznych w zakresie funkcjonowania człowieka w społeczności i wynikających z tego faktu konkretnych przesłanek dla pedagogicznych oddziaływań, uwzględniać powinny również różne elementy, teorie które w sposób systematyczny umożliwiają opis istniejących zjawisk (Chodzi tutaj o koncepcje czterech układów środowiskowych procesu socjalizowania i wychowania, ekologicznej koncepcji rozwoju człowieka U. Bronfenbrennera)- (W. Terlecka 1998, s. 76).
Człowiek pragnie i powinien świadomie oraz aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym. W związku z tym podejmowana działalność wychowawcza, również w wieku dojrzałym o charakterze prospołecznym, będzie skoncentrowana na przygotowaniu oraz pomaganiu człowiekowi dorosłemu do bezkonfliktowego, pozytywnego i czynnego udziału w środowisku społecznym. Znaczące będzie także udzielanie mu pomocy w osiągnięciu dojrzałej osobowości oraz doprowadzenie do optymalnego funkcjonowania zarówno w życiu rodzinnym , jak również szkolnym, rówieśniczym, zawodowym, publicznym, narodowym, we wspólnocie religijnej itd. (E. Leszczuk 1982, s. 36, G. Grzybek, 2004, s.261).
Zagadnienie związane z funkcjonowaniem człowieka w społeczności, jest więc wbrew pozorom, z socjologicznego punktu widzenia, a w konsekwencji również dla andragogicznych jej rozwiązań pojęciem złożonym i związane jest ze specyficznymi zmieniającymi się procesami społecznymi, którymi jest m.in. rozwój przemysłu i urbanizacja(J. Polakowska-Kujawa 1997, s.133). Czynniki te miały istotny wpływ na przemiany w strukturze i kulturze nie tylko nowożytnych, ale również i współczesnych społeczeństw.
Rozwój industralizacji jako procesu techniczno-ekonomicznego i społecznego jest uwarunkowany tym, że wytwarza środki produkcji, tym samym więc jest warunkiem rozwoju i postępu w całym gospodarstwie społecznym danego kraju. A najważniejszym czynnikiem w procesie uprzemysłowienia jest problematyka pracy ludzkiej, która w życiu człowieka dorosłego zajmuje istotne miejsce i stanowi ważny element jego życia i funkcjonowania.
Przez pracę człowiek nie tylko przekształca otaczający go świat przyrody, dostosowując do swoich potrzeb, ale stara urzeczywistniać siebie jako człowieka, stawać się bardziej człowiekiem. Praca powinna zatem mieć ogromny wpływ na rozwój otaczającej człowieka rzeczywistości a jednocześnie stwarzać mu możliwość rozwoju jego osobistych zdolności.
Z problematyką pracy łączy się wybór zawodu. Praca, która jest sposobem samourzeczywistniania się osobowości, ma decydować o kierunku wyboru zawodu pozwalającego stawać się bardziej człowiekiem. Jednym więc z podstawowych zadań andragogiki powinno być takie kształtowanie różnego rodzaju sytuacji w sferach działalności zawodowej człowieka , w których dokonujący się proces kształtowania i samokształtowania osobowości ludzi dorosłych, rozwijanie ich motywów działania, aspiracji, potrzeb, poglądów na świat, orientacji życiowych, stylów funkcjonowania, powinien odgrywać istotną rolę. Ze względu również na to, ze z zagadnieniem tym wiąże się problem kształtowania wśród ludzi dorosłych postaw wobec pracy. Kształtowanie świadomości, że rzetelne i sumienne wykonywanie pracy zawodowej nie tylko pomnaża dobra materialne i duchowe, ale przyczynia się również do rozwoju kultury, zacieśniania więzi społecznych na drodze wzajemnej służby(J.W. Gałkowski 1987, s. 160).
Szybki rozwój nauki, techniki, w tym również technologii produkcji, powodują, że powstają wciąż nowe zawody, stanowiska pracy, co powoduje również w strukturze społecznej poważne przesunięcia(S. Frycie, J. Koblewska 1987, s. 11).
W związku ze zmianami związanymi z wprowadzaniem nowych technologii w strukturze społecznej zanotowano również poważne przesunięcia. Dotyczyły one przede wszystkim obserwowalny znaczny wzrost poziomu kwalifikacji zatrudnianych pracowników. A niedostatek wiedzy nie tylko w zakresie techniki i technologii, ale także z dziedziny innych nauk, może mieć w ostatecznym rozrachunku katastrofalny wpływ na funkcjonowanie instytucji gospodarczych. Dlatego też w wielu przedsiębiorstwach, zakładach produkcyjnych, czy usługowych dostrzega się fakt, że konieczne jest inwestowanie w nowe programy szkoleń pracowniczych, edukacji dorosłych, aby zachować w przyszłości unikalne kompetencje i zwiększyć przewagę konkurencyjności. Tak więc, kształcenie i szkolenie dorosłych czynnych zawodowo, którzy mają już podstawowe wykształcenie i doświadczenie, służy podnoszeniu kompetencji zawodowych(G. Krupińska, K. Stobińska 1996, s. 11).
Niewątpliwie we współczesnym społeczeństwie, szczególnie w kontekście szeroko rozumianego społeczeństwa postindustrialnego system kształcenia i edukacji nabiera szczególnego wymiaru i osiąga istotne znamiona rozwoju (J. Polakowska-Kujawa, s. 147). Jak wspomniano jednym z istotnych czynników rozwoju społecznego jest rozwój przemysłu, który z kolei generuje zapotrzebowanie i zwiększenie popytu na usługi, które w społeczeństwie o wysokim stopniu rozwoju cywilizacyjnego zajmują istotne miejsce w całej strukturze zatrudnienia i zaspakajania potrzeb społecznych. Tym samym więc, industralizacja jest procesem pożądanym gdyż uruchamia wzrost, zróżnicowanie potrzeb i podnoszenie poziomu życia, a w drodze różnych mechanizmów oddziaływania bezpośredniego i pośredniego wpływa na sposób życia , pracy, poziom oświaty, na kulturę danego społeczeństwa (J.H.Turner, s. 150).
Jedną z cech wyróżniającą społeczeństwo w krajach wysoko rozwiniętych, jest odpowiedzialność i sumienność dotrzymywania formalnych umów indywidualnych i zbiorowych umów. Tymczasem społeczna świadomość w tym zakresie, jest w naszym systemie społecznym, jak wskazują badacze tego zagadnienia dość ograniczona (J. Lutyński, s.269). Analitycy społeczni jako przyczynę takich zachowań wskazują obowiązujący w poprzednim systemie społeczno-gospodarczym brak poczucia odpowiedzialności za słowo, pracę, za powierzony odcinek, czy przyjęte zobowiązania. Źródeł takich postaw upatrywano w przekonaniu o braku swobody działania, wpływu na to co się robi, o niespełnianiu warunków, w których powinna przebiegać dana działalność np. godziwego za nią wynagrodzenia. Zjawiska te, jak wskazują badacze są relatywnie znacznie rozpowszechnione. Co więcej traktowane są w naszych warunkach jako normalne i naturalne, tworzą one tym samym część infrastruktury psychologicznej, społeczno-moralnej życia zbiorowego, którą tworzą konkretne jednostki, reprezentujące tego typu rodzaj myślenia i przekonań (J.Lutyński, s. 278).
Aby zmniejszyć te niekorzystne zjawiska, nie wystarczą niekonsekwentne próby modyfikacji i funkcjonowania systemu. Nie zmienią one ani nastawienia ludności, ani nie poprawią w istocie tego funkcjonowania, konieczne jest głębokie przeobrażenie świadomości społecznej sięgające jej podstaw i pryncypiów, szczególnie zaś zwrócenia uwagi na rolę i zadania jednostki i zmiany jej mentalności (J. Lutyński, s. 279).
Stąd wynika więc konkretny postulat, który jawi się jako niezbędny w umiejętnym odnalezieniu się w nowych społecznych rzeczywistościach, którymi są edukacja i wychowanie, szczególnie w różnych formach andragogicznych poszukiwań i oddziaływań. Z pedagogicznego punktu widzenia, co należy podkreślić w stosunku do osób dorosłych zawsze mówimy o wspomaganiu w rozwoju, a nie o wychowaniu w znaczeniu, jakie nadawane jest temu terminowi, gdy mowa jest o działalności podejmowanej w stosunku do dzieci i młodzieży oraz, że wspomaganie to może mieć bardzo różną formę w praktyce (A. Kargulowa 1987, s.14). Kształcenie dorosłych w swoich ogólnych założeniach wobec wyzwań współczesnej rzeczywistości życia społecznego człowieka, jak wskazują badacze (H.M.Griese 1994, s.68 n., J. Stochniałek 2000, s. 91), zagadnienia powinno zmierzać do;
-wspierania nieskrępowanego rozwoju człowieka i jego osobowości, kreowania zdolności odpowiedzialnego decydowania o własnym życiu,
- kształcenia obywateli zaangażowanych i współdecydujących o kształcie demokratycznych struktur we wszystkich dziedzinach życia,
- umożliwienie zdobywania kwalifikacji i podnoszenie kompetencji zawodowych społeczeństwa w celu sprostania dynamicznym procesom w gospodarce w i technice, jak również z globalizacją rynku,
rozwijanie kompetencji komunikatywnych i socjalnych społeczeństwa. W stosunkach interpersonalnych człowiek dorosły ma możliwość obserwowania przede wszystkim cudzych sposobów myślenia i działania, konfrontowania ich z własnymi, konfrontowania własnej sprawności manualnej czy intelektualnej ze sprawnością innych ludzi,
- promowanie wartości moralnych i etycznych


II. Edukacja i wychowanie jako niezbędny czynnik w procesach funkcjonowania człowieka dorosłego na tle rozwoju problemów globalnych współczesności.


Edukacja niewątpliwie staje się jedną z najważniejszych instytucji współczesnego społeczeństwa, gdyż system kształcenia zaspokaja wiele potrzeb nowoczesnego społeczeństwa. Spełnia on takie niezbędne zadania jak socjalizacja młodego pokolenia, zapewniając tym samym ciągłość tradycji i wartości uznawanych w danej społeczności. Poprzez kształcenie przygotowuje do współuczestniczenia w życiu gospodarczym, społecznym i kulturalnym. Nieodłącznym czynnikiem procesu edukacyjnego jest wychowanie, które zakłada takie działanie, które ma za zadanie doprowadzić wychowanka do poznania i uwewnętrznienia powszechnie uznanych norm społecznych, wartości i wzorów, aby stał się on pełnoprawnym, samodzielnym, podmiotowo aktywnym obywatelem (J. Turner, s. 152).
Struktury kształcenia rozrosły się, ponieważ są potrzebne ze względu na daleko posuniętą specjalizację i zróżnicowanie potrzeb ludności szczególnie w zakresie rozwoju niektórych problemów globalnych (bezrobocie, zanieczyszczenie środowiska, narastanie spirali zbrojeń,, kryzysu wartości moralnych i etycznych) i tym samym nabrały swojego szczególnego znaczenia. Według teorii funkcjonalizmu, ten specyficzny rozrost systemu kształcenia tłumaczy się istotną rolą, które odgrywają w całym systemie, dzięki pełnionym przez siebie funkcjom (J. Szacki 1983, s.787). W przypadku systemu edukacyjnego kształtowanego na potrzeby oświaty i kształcenia dorosłych polega on na m.in. wyrabianiu niezbędnych umiejętności np. w wychowywania dla pokoju, kształcenia ekologicznego, kursów motywacyjnych dla bezrobotnych, pomoc w znalezieniu swego miejsca w społeczeństwie dzięki odpowiedniemu wykształceniu (H.M.Griese, s. 72).
W społecznych kontaktach interpersonalnych, działalności zawodowej odbiorcą świadczeń, jak i usługodawcą jest konkretny człowiek dlatego też istotnym elementem, który należy również rozważyć w kontekście kształtowania się wzajemnych relacji ludzi w środowisku życia czy pracy jest zagadnienie wartości i norm moralnych, etycznych, które kształtują człowieka w procesie wychowawczym, jego osobowość, tym kim jest i jaki jest jego stosunek do obowiązujących norm moralnych i społecznych.
W warunkach wielokulturowości jako narastającego procesu społecznego współczesności, którymi są również w Polsce coraz liczniejsze grupy cudzoziemców, emigrantów, czy azylantów, istnieje konieczność wypracowania nowych strategii edukacyjnych i w efekcie kształtowania również wśród dorosłych. Stawia to przed systemem oświatowym, w tym, w tym przed oświatą dorosłych, nowe zadania-konieczność rozwoju andragogiki międzykulturowej ( J. Fudali 1997, s. 33).
Dotyczy to nie tylko nauczania obcokrajowców języka polskiego, ale także kształtowania postawy akceptacji w codziennym życiu pluralizmu kulturowego z uwzględnieniem rozwoju osobowości przez poznawanie różnych kultur . Wobec informacji podawanych w mediach o przypadkach okazywania niechęci wobec obcokrajowców, czy stosowania szczególnie przez pracodawców różnych form wyzysku obcokrajowców, jako taniej siły roboczej, stawia przed międzykulturową oświatą dorosłych nowe wyzwania szczególnie w zakresie zagadnień związanych z moralnością rozumianą jako postępowanie człowieka rozpatrywane w kontekście uwarunkowań społecznych, kulturowych, obyczajowych religijnych, większej akceptacji siebie i innych, ogólnoludzkich i ponadczasowych wartości (J. Niktorowicz 1995, s. 25).
Istotnym problemem społecznym współczesności u początku XXI wieku jest zjawisko demograficznego starzenia się społeczeństw. Sytuacja człowieka starego we współczesnym świecie jest bardzo trudna zwłaszcza ze względu na konieczność ciągłego przystosowywania się jednostki do szybko następujących przemian społecznych, ekonomicznych cywilizacyjnych (Z. Szarota 2004, s. 19).
W tym kontekście proponuję przeanalizowanie przynajmniej niektórych elementów, które moim zdaniem w istotny sposób determinują rzeczywistość oświatową i wychowawczą również w zakresie edukacji dorosłych
Zagadnieniami procesu wychowania w kontekście relacji człowieka i środowiska, w którym żyje , które tworzy i przekształca zajmuje się pedagogika społeczna ze swoim systemem badawczym (E. Cyrańska 2002, s.77). Dla użytku mojej pracy przytoczę jedynie niektóre istotne elementy konstytuujące jej założenia, które są niezbędne do zrozumienia roli edukacji i wychowania w kształtowaniu właściwych wzorców . Zasadniczą rolę w wychowaniu odgrywają trzy procesy, które związane są z rozwojem życiowym człowieka, a dotyczą one rozwoju biologicznego, społecznego i kulturalnego. Rozwój biologiczny związany z procesami wzrostu organizmu, determinowany głównie przez czynniki genetyczne. Rozwój społeczny, który polega na wzrastaniu w grupy społeczne oraz na przyswajaniu sobie w tych grupach odpowiednich ról społecznych. Dokonuje się ono samorzutnie wiążąc jednostkę ze środowiskiem. Rozwój kulturalny – to wprowadzenie w świat kultury materialnej i duchowej przez przyswajanie pożądanych modeli kultury, szczególnie ważne w kontekście andragogiki międzykulturowej. Ze względu również na to, ze w edukacji dorosłych, jak twierdzi prof. Józef Kargul, niesłychanie ważnym problemem jest poznawanie kultury, która w sensie antropologicznym jest konfiguracją wyuczonych zachowań i ich rezultatów, które istnieją w danej społeczności (J. Kargul 2001, 121).
Istotną rolę w tym procesie odgrywa kształcenie i samokształcenie, umiejętność dokonywania właściwych wyborów. Wprowadzenie w obyczaje, wierzenia i wiedzę, uczy sprawności, umiejscawia w społeczeństwie. Jest to więc najistotniejszy element z punktu widzenia wychowawczego, gdyż obejmuje istotne dla człowieka i jego ludzkiego rozwoju elementy, którymi są wprowadzenie w świat wartości, duchowego rozwoju, a w konsekwencji odnajdywania się człowieka we właściwych relacjach z innymi, odpowiedzialności za siebie i innych, w budowaniu ludzkiej społeczności. Wartości spełniają ważna rolę w podejmowaniu funkcji podtrzymania wzoru przez systemy społeczne, gdyż są one pojęciami pożądanych typów systemów społecznych, gdyż regulują powiązania pomiędzy jednostkami społecznymi (B. Misztal 1977, s. 133).
Ważną rolę w tak rozumianym rozwoju i założeń edukacyjnych ludzi dorosłych jest również świadomość, że zasadniczą podstawą do kształtowania jej podstaw jest wychowanie człowieka dorosłego do poznawania samego siebie, adekwatnej samooceny, samowychowania, czy autokontroli, która polega na śledzeniu własnych postępów w dążeniu do realizacji przyjętych celów (H. Słotwińska 2007, s.76).
Rozumienie innych i rozumienie ich światów jest bowiem w tym paradygmacie jedynym sposobem wspomagania ludzi w ich rozwoju, gdyż wspomaganie w rozwoju jest także wspomaganiem ludzi, w ich poznawaniu siebie i rozumieniu swego społecznego świata, jest zachęcaniem do samooceny i do dążenia bycia lepszym w obcowaniu z innymi ludźmi (A. Kargulowa 2001, s. 94 n.).
W andragogice zajmującej się wspomaganiem rozwoju indywidualnego człowieka dorosłego, koniecznym wręcz paradygmatem badawczym, który należy uwzględnić jest również zagadnienie samokształcenia i samowychowania. Wychodząc z założenia, że człowiek z natury jest dobry, zdolny do samorozwoju i dążący do wykorzystania swego życiowego potencjału, aby się rozwijać, powinno się tym samym w poszukiwaniach androgogicznych uwzględniać również ten problem jako ujęcie humanistyczne zorientowanej andragogiki. W procesie samowychowania człowiek powinien uczyć się świadomego postępowania, rozwijać własną sprawność, zdobywając pewną moc osobistą, pokazywać innym odpowiednie wzorce –ideały życiowe, pokazywać wzorcowy styl życia , prowokować do ćwiczenia w dobrych czynach, coraz bardziej planowych i odpowiedzialnych (I Jundził 1993s. 92).
W odniesieniu do ludzi starych ważnym wyzwaniem dla andragogiki jest również prowadzenie badań w zakresie diagnozowania i zaspakajanie potrzeb rozwojowych ludzi w starszym wieku. Dotyczą one potrzeb wolnoczasowych, związanych z rekreacją, rewitalizacją, aktywnością kulturalno-edukacyjną, budzeniem i rozwijaniem zainteresowań ( Z. Szarota, s. 20). Spośród wielu możliwości spędzania wolnego czasu poczesne miejsce winny zająć wszelkiego rodzaju oddziaływania edukacyjne. Mają one bowiem nie tylko pozytywny wpływ na samopoczucie człowieka starego, ale też w znacznym stopniu podtrzymują jego sprawność umysłową. Potrzeby edukacyjne emerytów zaspakajają różnego rodzaju instytucje, takie jak kluby seniora, domy dziennego pobytu, a w większych miastach działają również uniwersytety trzeciego wieku, które umożliwiają osobom w starszym wieku rozwijanie swoich zainteresowań, poszerzanie horyzontów intelektualnych (J. I. Wiśniewska 2000, 119). Jest to o tyle istotny element w edukacji osób dorosłych, że trening intelektualny usprawnia mózg i opóźnia procesy jego starzenia się (J. I. Wiśniewska, s. 116).
Powszechnym zjawiskiem współczesności jest brak poczucia bezpieczeństwa ze względu na zachwianie się tradycyjnych systemów i wartości oraz niedostatek nowych wartości. Wywołuje to wiele niekorzystnych zjawisk społecznych (narkomania, przestępczość, bezrobocie). Są one skutkiem rozwoju cywilizacji, która spowodowała kryzys systemu wartości.
Jest to, jak się wydaje szczególnie istotny postulat we współczesnej edukacji dorosłych, gdyż zagadnienia odnoszące się do odchyleń w tym zakresie, dotyczą często one sytuacji kryzysowych, które dotykają ludzi w wieku dojrzałym, którymi są bezrobocie, rozwody, odejścia lub śmierć partnera, bezrobocie, dylematy moralne, o których wspomniałam wyżej, przesiedlenia, które coraz częściej dotykają naszą społeczną rzeczywistość w poszukiwaniu pracy. Są to więc sytuacje załamania codzienności, dramatycznych zmian tożsamości jednostki, jej systemu wartości, orientacji, planów życiowych (D. Kubacka-Jasiecka 2002, s. 97).
Znaczącym czynnikiem kryzysotwórczym jest atomizacja współczesnego życia. Ciągły pośpiech, pęd, technicyzacja, ograniczają czas na przemyślenie własnego życia, jego celu i sensu, oraz co jest równie istotne z punktu widzenia integralnego rozwoju człowieka dorosłego, jego relacji do Boga, gdyż u podstaw wszechstronnego rozwoju pełni człowieczeństwa leży także życie wewnętrzne danej osoby (H. Słotwińska, s.74). W tym kontekście, słusznym więc wydaje się być postulat prof. Urszuli Tokarskiej o rozszerzenie modelu edukacji racjonalnej oraz emocjonalnej także w edukacji dorosłych, o wymiar „inteligencji duchowej”, określanej w języku psychologicznym jako „przystosowanie egzystencjalne” (U. Tokarska 2002, s. 69). Rozumiane jako zdolność do radzenia sobie z istotnymi, nieuniknionymi okolicznościami egzystencji ludzkiej, bez popadania w trwałą depersonalizację , jako umiejętność radzenia sobie z życiem na głębszym poziomie , tzn. bez zaprzeczania problemom, które widziane są w szerszej perspektywie; jako etapów rozwoju, zdolność do akceptacji podstawowych faktów ludzkiej egzystencji (M. Adamiec 1988, s. 223, C.S. Pearson 1995, s. 24). Proces ten dokonuje się poprzez dostrzeganie , wzmacnianie oraz rozbudzanie naturalnych przejawów życia duchowego (takich jak poczucie tajemnicy i cudowności życia, zachwyt pięknem, spontanicznie okazywana radość i entuzjazm), a także zaszczepianie duchowej koncepcji życia oraz wiary w możliwość własnego wielowątkowego rozwoju (U. Tokarska, s. 71).
Dlatego też ważną metodą umożliwiającą realizację tak istotnej dla rozwoju człowieka sfery, którą jest jego życie duchowe, powinno być uczestniczenie ludzi dorosłych w różnego rodzaju formach pogłębiania tej formy życia człowieka. Z tego względu również, że świat, w którym żyjemy po większej części znajduje się we władaniu dorosłych, „dlatego ich wiara winna być stale oświecana , wzmacniana i odnawiana, aby przeniknęła całą działalność doczesną, za którą są odpowiedzialni. Stąd też , dorośli w każdym wieku, nie wyłączając osób w wieku podeszłym, które zasługują na szczególna troskę z racji ich doświadczenia i nurtujących ich problemów, są odbiorcami katechezy na równi z dziećmi, dorastającymi i młodzieżą” (T. Nosek 2007, s. 456). Postulat ten, jest o tyle istotny i ważny, ze jak twierdzi ks. prof. Jerzy Bagrowicz; „Życie pokazuje, ze nauczanie religijne w okresie dzieciństwa i młodości nie wystarcza dla dorosłego chrześcijanina żyjącego w konkretnych uwarunkowaniach społeczno-politycznych, kulturowych” (J. Bagrowicz, 2001, s. 42).
Pod względem duchowym, religijnym człowiek rozwija się przez całe życie i na każdym etapie jego życia pojawiają się specyficzne, charakterystyczne dla danego etapu rozwoju problemy, na które trzeba odpowiadać na gorąco. W życiu dorosłym rozwijana w człowieku warstwa sfery duchowej jego życia rozwija się często pod wpływem odrębnej formy aktywności własnej człowieka, która staje się głębszym przeżyciem światopoglądowym. Dochodzi w nim do głosu pełnia wydobywającej się duchowości ludzkiej wraz z otwartością na zagadnienia transcendentne i metafizyczne (H> Słotwińska, s. 69). Przy tym należy zauważyć również, że każda orientacja nastawiona na rozwój człowieka i jego transcendencję wymaga świadomego udziału wartości wyższych, takich jak dobro, prawda, piękno (U. Krzyżanowska –Łagowska 2005, s. 59). Początek kształtowania wszelkich wartości, rozwijania duchowej sfery przeżyć, uwrażliwiania na wartości wyższe rozpoczyna się zawsze w rodzinie, w pierwszych okresach wychowania dziecka. Ważną wiec formą kształcenia religijnego dorosłych okazuje się dzisiaj katecheza rodziców, w której należy m.in. podejmować zagadnienia związane są problematyką.
Jej waga i znaczenie tym bardziej wzrasta, im bardziej rosną zagrożenia dla życia i funkcjonowania rodziny, które jest niewątpliwie jednym z istotniejszych androgogicznych wyzwań i nadziei w kształceniu dorosłych w zakresie uświadamiania roli i wartości rodziny w rozwoju młodego człowieka ( J. Bagrowicz, s. 47).

III. Aksjologiczne wątki w kształceniu jako jedna z podstawowych form działań edukacyjnych andragogiki.


W kontekście przeprowadzonych wyżej teoretycznych rozważań na podjęty temat wyzwań współczesnej rzeczywistości społecznej i ich konsekwencji dla edukacji i wychowania ludzi dorosłych proponuję w dalszej części zająć się bardziej praktycznym przeanalizowaniem zagadnień związanych z podjętym tematem.
Będzie więc, to próba odpowiedzi na pytanie, jakie istnieją wyzwania dla edukacji i wychowania, szczególnie w zakresie etycznych wyzwań poszczególnych zawodów, czy wartości i postaw moralnych, które powinny stanowić podstawę ładu społecznego i wyznaczać normy stosunków interpersonalnych? (W. Okła 2005, s. 205).
Z tego również względu, że wywierają one zasadniczy wpływ na kształtowanie się życia społeczności, również w wymiarze spełniania przez osoby dorosłe różnych ról zawodowych, w których wartości, które człowiek w trakcie swego rozwoju poznaje, przeżywa i realizuje w strukturze jego osobowości spełniają nie tylko rolę normatywną, motywacyjną, integracyjną, ale też i sensotwórczą. Znajomość systemu wartości własnych jak i innych ludzi współdecyduje także o efektach procesu kształcenia, pomagania, szczególnie w zawodach, które ze swej definicji i formy konstytutywnej mają służyć człowiekowi (W. Okła, s. 206).
Czynnikiem niezbędnym do osiągania tak nakreślonych celów jest wychowanie dorosłych, które ma realizować zadania odnoszące się bezpośrednio do kształtowania osobowości twórczej człowieka, ale nie służące określonym założeń ideologicznych, jak to miało miejsce w poprzednim istniejącym w Polsce systemie społeczno-politycznym. Człowiek przez całe życie dynamicznie się rozwija poprzez własną, autonomiczną aktywność twórczość oraz autonomicznie dokonuje wyboru wartości autokreacynych, które mogą stanowić podstawę do teoretycznych rozważań oraz koncepcji wychowawczych dorosłych rozumianych jako „pomoc w tworzeniu się. Z tego również względu, ze składnikiem zawsze obecnym w edukacji dorosłych jest życiowe doświadczenie. W koncepcjach edukacyjnych dorosłych realizowanej według modelu humanistycznego edukacja traktowana jest jako zespół szans na osobowościowy rozwój ludzi, w którym są oni postrzegani podmiotowo, jako ludzie racjonalni, odpowiedzialni, i wolni (M. Malewski 2001, s. 279. Centralne miejsce w tak ujętej koncepcji zajmuje człowiek i jego ukierunkowanie na wartości. Doświadczenie konkretnej wartości sprawia, że człowiek musi odnieść się do niej. Wartość wiec staje się przedmiotem wyboru i zaczyna tworzyć życie wewnętrzne człowieka. Oznacza to, że wartości są w stanie wywierać kształtujący wpływ na osobę i jej życie (K. Popielski 1996, s. 63).
Wartości oddziaływują na zachowania ludzkie poprzez fakt, iż podlegają „wpisaniu” w osobowość jednostki w toku procesów socjalizacyjnych, przekazywanych poprzez m.in. instytucje edukacyjne (B.Misztal, s. 147). „Bez poczucia hierarchii wartości, bez poczucia istnienia wartości wyższych od naszych i bez emocjonalnej postawy szacunku dla tych wartości nie ma potrzeby ideału ani nie działają w nas dynamizmy na wydzielenie w naszym środowisku wewnętrznym różnych poziomów” (K. Dąbrowski 1995, s. 70).
Motywacyjny charakter systemu wartości ma ogromne znaczenie w kształtowaniu osobowości człowieka. Jednostkowy system wartości, jako osobisty zestaw odniesień do świata wartości wyższych motywuje, ukierunkowuje, organizuje i modyfikuje ludzkie wybory i działania (K. Ostrowska 1998, s. 5). Określenie norm, które regulują postępowanie członków danej grupy lub społeczeństwa (do pewnych zachowań zachęca, nakłania, przymusza, innych zakazuje), tym samym staje się mechanizmem kształtującym określone wzorce zachowań. Kształtują one ogólną świadomość moralną , prawną społeczną osób w obszarze swego obowiązywania, pomagają w rozwoju więzi międzyludzkich i służą obronie interesów jednostki, grupy a szerzej świata i ludzkości. Proces kształtowania się człowieka, jego postaw, późniejszych wyborów ma miejsce początkowo w rodzinie, w ramach socjalizacji pierwotnej, gdzie dziecko otrzymuje elementarną wiedzę o otaczającym świecie i nabywa niezbędnych e życiu codziennym podstawowych umiejętności i nawyków, kształtowania własnej tożsamości (M. Smereczyńska 2000, s. 146).
Jest to jak, się wydaje istotny postulat w dobie kryzysów i relatywizacji wartości moralnych, który powinien być uwzględniany w różnych formach kształcenia, czy działalności osób zaangażowanych we właściwie ukształtowanie edukacji dorosłych, czy wychowawczy system wartości i norm moralnych. Myślę, że niewątpliwie w znacznym stopniu, przyczyni się do zapobiegania wielu ludzkim dramatom, wewnętrznego rozdarcia, moralnej tożsamości.
Wiele społeczności zawodowych wśród których należy wymienić księży, lekarzy, pielęgniarki, nauczycieli, wychowawców, , którzy poprzez swoje bezpośrednie relacje z człowiekiem oraz odpowiedzialność za podejmowane działania, w sposób szczególny wiąże się z urzeczywistnieniem podstawowych wartości etycznych. Wartości te powinny tworzyć integralny system etyczny, który wzmacniałby w osobach wykonujących te zawody świadomość powołania będącego w swej istocie odpowiedzialną służbą na rzecz wszechstronnego rozwoju człowieka (J. Moritz 1995, s. 124 n.).
Umiejętność skutecznego i kompetentnego pomagania wymaga niewątpliwie właściwego i wszechstronnego profesjonalnego przygotowania zawodowego, które należy ciągle uzupełniać poprzez samokształcenie, czy uczestniczenie w różnego rodzaju naukowych zorganizowanych formach kształcenia, aby umiejętnie odpowiadać i odnajdywać się w niezwykle skomplikowanych rzeczywistościach społecznych i ludzkich, a przy tym dążyć do pełnej profesjonalizacji. Wymaga to jednak, od ludzi dorosłych, profesjonalistów w swoim zawodzie twórczego poszukiwania edukacyjnych form w zakresie wykonywanego zawodu. Weryfikacji programów, czerpania z nauk podstawowych, traktowania doświadczenia praktycznego jako integralnego składnika edukacyjnego (M. Malewski, s. 280 n.. Krzyżanowska –Łagowska, s. 56).
Ważnym również jest, o czym wspomniano, by w procesie edukacji obok kształtowania sprawności zawodowego działania kształtowane były także odpowiednie postawy osób, które mają w przyszłości nieść pomoc innym ludziom. Chodzi tu oczywiście o kwestie etyczne i moralne, a także wartości profesjonalne zawodów, szczególnie w sferze tzw. zawodów zaufania społecznego, takie jak zawody pedagogiczne, medyczne, czy socjalne. Każdy właściwie przygotowany profesjonaliście w systemie edukacji, którą odbył powinien nabrać przekonania o konieczności kształtowania zdolności uczniów, pacjentów czy usługobiorców do odpowiedzialnego tożsamego traktowania siebie, samostawienia, samopomocy, a nie uzależniania od swoich metod wychowawczych, leczniczych czy pomocowych( K. Frysztacki 2000, s. 47).
Aby osiągnąć ten cel w systemie edukacyjnym osób podejmujących działalność w różnorodnych sferach zawodowej działalności człowieka, należy uwzględnić przede wszystkim rolę twórczego rozwiązywania problemów i krytycznego myślenia. Dlatego już według andragogicznych form kształcenia studentów powinno uczyć się strategii uczenia się przez całe życie i budowania modeli, wyposażyć młodych ludzi przygotowujących się do profesjonalnego wykonywania zawodu w narzędzia do uczenia się nowych umiejętności gdy będzie podejmował nowe zadania w praktyce w nieustannie zmieniającym się świecie, „ku dobru wspólnemu, z którego to dobra sama jednostka korzysta” (J. Karczewska 2007, s. 86).
Obserwacja zachowań ludzkich w stosunkach interpersonalnych i refleksja nad nimi może prowadzić człowieka dorosłego do wniosku, ze wszyscy ludzie w tychże stosunkach posługują się własnymi wzorami kulturowymi, czyli cechują się regularnością zachowań w określonych sytuacjach ( J.Kargul, s. 112). Jedną z wartości wyższych, która przejawia się na wszystkich poziomach życia człowieka, jest miłość. W rozumieniu zachowań interpersonalnych miłość rozumie się jako postawę, czyli kształtującą się w psychice człowieka strukturę poznawczo-emocjonalną w formie utrwalonych śladów różnych przeszłych przeżyć, doświadczeń poznawczych i emocjonalnych. Te utrwalone ślady, czyli kształtująca się struktura, pozwalają właśnie na odpowiednie przeżycia, które w mowie potocznej nazywamy uczuciem miłości (M. Grzywak-Kaczyńska 1988, s. 55).
Dlatego ważnym jest, aby podczas okresu kształcenia zaszczepić w sobie, co powinien uwzględniać również system edukacyjny, szczególnie dotyczący kształcenia osób dorosłych umiejętności i ducha dociekania, który pozwoli rozwijać się później jako działaczom w różnych sferach zawodowej działalności. A podstawą w całym systemie kształcenia jest pobudzać etyczne myślenie, które jest niezbędne, a by w sposób twórczy i godny wykonywać swoją pracę, szanując godność i tożsamość innych.


Zakończenie.

Podjęty do opracowania temat dotyczący zagadnienia „Andragogika wobec nadziei i zagrożeń współczesności.” był zadaniem stosunkowo trudnym ze względu na wielowątkowość analizowanych problemów. Wieloaspektowość kwestii, które należało uwzględnić przy opracowaniu tematu, ze względu na metodyczną konsekwencję zmuszona byłam potraktować bardzo ogólnie bez dokonywania bardziej szczegółowych analiz zasygnalizowanego problemu. Pomimo wielu ograniczoności niniejszego opracowania myślę, że przynajmniej w ogólnym zarysie udało się zasygnalizować najbardziej istotne zadania andragogicznych wyzwań szczególnie istotnych wobec nadziei i zagrożeń współczesności, którym jest konieczność przystosowywania się do wzorców wynikających z gospodarczych i społecznych przemian w wysoko rozwiniętych krajach europejskich. Niewątpliwie istotną rolę w tym procesie powinna odgrywać edukacja, oraz przede wszystkim wychowanie jako zespół planowych i systematycznych działań, które podejmuje się w celu ukształtowania człowieka jako podmiotu oddziaływań, oraz kreatora dokonujących się przemian w społeczności, w której żyje i podejmuje swoją działalność.

Bibliografia:

Adamiec M., Doświadczenie przemiany jako kategoria psychologiczna, Katowice 1988.
Adamski F., Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002.
Aleksander T., Ewolucja nazewnictwa oświaty dorosłych i trendy w tworzeniu jej teoretycznych podstaw, w: Andragogiczne wątki, poszukiwania i fascynacje, pod red. E. Przybylskiej, Toruń 2001, ss.26- 41
Bagrowicz J., Religijne kształcenie dorosłych w Kościele katolickim –zarys zagadnienia, w: Andragogiczne wątki, poszukiwania i fascynacje, pod red. E. Przybylskiej, Toruń 2001, ss. 42-49.
Cyrańska E., Ulepszanie życia człowieka. O duchowej naturze człowieka, „Paedagogia Christiana” 2(10):2002, ss. 78-91.
Dąbrowski K., Trud istnienia, Warszawa 1995.
Dubas E., Zmieniająca się dorosłość. Od dorosłości konwencjonalnej ku dorosłości subiektywnej, w: Andragogiczne wątki, poszukiwania i fascynacje, pod red. E. Przybylskiej, Toruń 2001, ss. 77-90.
Dubas E., Uniwersalne przeslanki andragogiczne refleksji Heleny Radlinskiej, w: Pedagogika społeczna, t. 2, red. E. Marynowicz-Hetka, Warszawa 2007, ss. 227-293.
Frycie S., Koblewska J., Tendencje rozwojowe oświaty na świecie, Warszawa 1987.
Frysztacki K., Socjologia-praca socjalna, Kraków 2000.
Fudali J. Kształtowanie europejskiej świadomości uczniów w szkole ogólnokształcącej. Raport z badań , Łódź 1997.
Gałkowski J.W.., Spełnianie się człowieka przez pracę, w: Człowiek w poszukiwaniu zagubionej tożsamości, Lublin 1987.
Gładys-Jakóbik J., Organizacje w społeczeństwie, w: Socjologia ogólna, wybrane problemy, Warszawa 1997, ss. 93-119.
Griese H.M., Z badań nad socjalizacją dorosłych jako podstawową kategorią andragogiki, w; Problemy i dylematy andragogiki, red. M. Marczuk, Lublin 1994, s.68-79.
Grzybek G., Wychowanie patriotyczne a etos obywatelski, w: Aksjologia edukacji dorosłych, red. J. Kostkiewicz, Lublin 2004, s. 260- 275.
Grzywak-Kaczyńska M., Trud rozwoju, Warszawa 1988.
Inwestowanie w pracownika. Koncepcje i praktyka zachodnich przedsiębiorstw i uniwersytetów, oprac. G. Krupińska, K. Stobińska, Warszawa 1996.
Jundził I., O samowychowaniu, w: Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykała, Warszawa 1993.
Karczewska J., Chrześcijańskie zasady wychowania w świetle koncepcji Stefana Kunowskiego, „Paedagogia Christiana” 2(20):2007, ss. 73-90.
Kargul J., Stosunki interpersonalne jako „przedmiot” i „obszar” edukacji, w: Andragogiczne wątki, poszukiwania i fascynacje, pod red. E. Przybylskiej, Toruń 2001, ss. 111-127.
Kargulowa A., Wychowanie dorosłych jako wspomaganie w rozwoju, „Oświata Dorosłych” nr 3:1987, s.14 21.
Kargulowa A., Wspólny przedmiot badań andragogiki i poradoznawstawa; wspomaganie człowieka w rozwoju, w: Andragogiczne wątki, poszukiwania i fascynacje, pod red. E. Przybylskiej, Toruń 2001,ss. 91-98.
Krzyżanowska–Łagowska U., Wartości duchowe w etosie pielęgniarskim, Kraków 2005.
Kubacka-Jasiecka D., Zmiany tożsamości w przebiegu zmagania się z kryzysem emocjonalnym, w: Człowiek wobec zmiany. Rozważania psychologiczne, red. D. Kubacka-Jasiecka, Kraków 2002, ss. 87-106.
Kubacka-Jasiecka, Psychologia wobec problematyki zmiany, w: Człowiek wobec zmiany. Rozważania psychologiczne, red. D. Kubacka-Jasiecka, Kraków 2002, ss. 11-20.
Leszczuk E., Wychowanie prospołeczne, w: Wychowanie w rodzinie chrześcijańskiej, red. F. Adamski, Kraków 1982, ss. 125-174.
Lutyński J., Nauka i polskie problemy. Komentarz socjologa, Warszawa 1990.
Malewski M., Modele pracy edukacyjnej z ludźmi dorosłymi, w: Andragogiczne wątki, poszukiwania i fascynacje, pod red. E. Przybylskiej, Toruń 2001, ss. 271-289.
Misztal B., Zagadnienia społecznego współuczestnictwa i współdziałania. Analiza w świetle teorii i badań socjologicznych, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1977.
Misztal M., Problematyka wartości w socjologii, Warszawa 1960.
Moritz J., Wartości etyczne w spotkaniu wychowawców z wychowankami, w: Współczesne zagadnienia zawodu nauczyciela, pod red. W. Dróżka, B. Gołębiowskiego, Kielce 1995, ss. 124-130.
Niktorowicz J., Projektowanie edukacji międzykulturowej w perspektywie demokratyzacji i integracji europejskiej, w: Edukacja międzykulturowa w wymiarze instytucjonalnym, red. J. Niktorowicz, M. Sobecki, Białystok 1995, s. 12-34.
Nosek T., Katechizacja dorosłych w parafii, w: Pedagogika wiary, red. A. Hajduk, J. Mółka, Kraków 2007, ss. 455-472.
Okła W., Wartości w rozwoju osoby i w sztuce pomagania, w: Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej osobowości. Problemy człowieka zdrowego, red. W. Okła, S. Tucholska, Lublin 2005, ss.
Ostrowska K., Wokół rozwoju osobowości i systemu wartości, Warszawa 1998.
Pearson C.S., Nasz wewnętrzny bohater, czyli sześć archetypów według których żyjemy, Poznań 1995
Podedworna H., Grupy i zbiorowości społeczne, w: Socjologia ogólna, wybrane problemy, Warszawa 1997, ss. 29-46.
Polakowska-Kujawa J., Pojęcie i przyczyny zmian społecznych, w: Socjologia ogólna, wybrane problemy, Warszawa 1997, ss.133-144.
Słotwińska H., Samokształcenie i samowychowanie elementami autoformacji, „Paedagogia Christiana” nr 1(19):2007.
Smereczyńska M., Sytuacja współczesnej rodziny: zagrożenia i patologie, „ Paedagogia Christiana”2(6): 2000, ss.51-64.
Smolińska-Theiss B., Obraz dziecka i dzieciństwa a pedagogika, w: Edukacja wobec dylematów moralnych współczesności, red. F. Adamski, A.M. De Tchorzewski, Kraków 1999, s. 49- 57.
Stochniałek J., Poszukiwania nowych rozwiązań w niemieckiej edukacji dorosłych, w: Dydaktyczna problematyka kształtowania osobowości i stosunków interpersonalnych, red. Z. Kosyrz, Warszawa 2000, ss. 86-107.
Szacki J., Historia myśli socjologicznej t.2, Warszawa 1983.
Szarota Z., Gerontologia społeczna i oświatowa. Zarys problematyki, Kraków 2004.
Tokarska U., Profilaktyka egzystencjalna jako forma przygotowania do radzenia sobie ze zmianami życiowymi, w: Człowiek wobec zmiany. Rozważania psychologiczne, red. D. Kubacka-Jasiecka, Kraków 2002, ss. 67-74.
Wiatrowski Z., Pedagogika społeczna, a inne obszary wiedzy naukowej, w: Pedagogika społeczna, red. E. Marynowicz-Hetka, Warszawa 2007,s. 189- 198.
Wiśniewska J.I., Funkcjonowanie edukacyjne osób starszych z uwzględnieniem czynników biologicznych i psychospołecznych, w: Dydaktyczna problematyka kształtowania osobowości i stosunków interpersonalnych, red. Z. Kosyrz, Warszawa 2000, s.114-119.
Turner J.H., Socjologia. Podstawowe pojęcia i ich zastosowanie, Poznań 1994.
Turos L., Andragogika ogólna, Warszawa 1999.
Turowski J., Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 2000.

Wyświetleń: 7085