Renata Hymka

„Praca z dzieckiem sprawiającym trudności wychowawcze”


1. Pojęcie „trudności wychowawczych”
2. Specyfika rozwoju dziecka w okresie dojrzewania czyli w okresie największych trudności wychowawczych
3. Przyczyny trudności wychowawczych
4. Analiza transakcyjna
5. Role w jakie wchodzi uczeń trudny w szkole i jak sobie z nimi radzić
6. Jak postępować w sytuacji gdy uczeń jest agresywny
7. Błędy wychowawcze jakie popełniamy w pracy z dzieckiem trudnym
8. Kilka słów o tym, jak rozpoznać dziecko nadpobudliwe
9. Jak postępować z dzieckiem nadpobudliwym
10. Jak reagować na niewłaściwe zachowania dziecka nadpobudliwego
11. Jak zwracać dziecku uwagę


Praca z dzieckiem sprawiającym trudności wychowawcze

Pojęcie „trudności wychowawczych”
Pojęcie trudności wychowawcze rozumiane jest bardzo szeroko. Odnoszone jest do różnych stanów i sytuacji, do licznych dolegliwości wychowawczych, do rozmaitych kategorii dzieci młodzieży oraz do problemów, których rozwiązanie nastręcza kłopoty bądź wiąże się ze znacznie zwiększonym wysiłkiem. Dzieci i młodzież, które sprawiają trudności wychowawcze, to osoby, których zachowanie odbiega od normy. Są uparte, nieposłuszne, zbuntowane, nie uważają na lekcjach i przeszkadzają w ich prowadzeniu, źle się zachowują w szkole, są kłamliwe, mają napady gwałtownego gniewu, złości, lub są apatyczne, bierne, ospałe, trudno u nich wywołać jakieś zainteresowanie, są niecierpliwe. Wszystkie te zachowania wcześniej czy później prowadzą do pojawiania się patologii takich jak: palenie papierosów, picie alkoholu czy zażywnie innych substancji odurzających, problemy z prawem itp.
Specyfika rozwoju dziecka w okresie dojrzewania czyli w okresie największych trudności wychowawczych
Dziecko trafiające do gimnazjum rozpoczyna 13 rok życia, opuszczając zaś jego mury kończy lat 15. Na okres nauki w gimnazjum przypada więc istotna faza najintensywniejszego rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka. Gimnazjum jest więc szkołą gromadzącą w swoich murach młodzież w najtrudniejszym wieku rozwojowym. Ponieważ okres ten uchodzi za czas największych trudności wychowawczych i określany jest mianem „ wieku kryzysu” lub „trudnego wieku” mówiąc o pracy z dzieckiem trudnym wychowawczo przypomnę pokrótce specyfikę rozwoju dziecka w okresie dorastania i przybliżę jak radzić sobie z trudnościami wychowawczymi wynikającymi właśnie z tej specyfiki.
Na określenie procesów, zachodzących w osobowości i fizyczności młodego człowieka używa się różnych pojęć. Pojawia się więc termin: dojrzewanie, dorastanie, rozwijanie, pokwitanie, pubertacja. W okresie dojrzewania w krótkim czasie w życiu dziecka zachodzą bardzo głębokie i gwałtowne przeobrażenia zarówno psychiczne jak i fizyczne. Następuje więc jednoczesny rozwój dziecka na kilku płaszczyznach: fizjologicznej - dojrzewanie oraz społecznej – dorastanie. Dojrzewanie zmierza w kierunku uzyskania możliwości wydania potomstwa. Dojrzałość zaś ma na celu wykształcenie ocen przekonań, postaw moralnych oraz nastawień społecznych. Dorastanie to również rozwój umysłowy, wzrost poszczególnych funkcji umysłowych, zmiana myślenia konkretnego na abstrakcyjne, co wiąże się z lepszą orientacją w otaczającej rzeczywistości. Termin dojrzewanie odnosi się także do rozwoju emocjonalnego: używa się bowiem sformułowania dojrzewanie emocjonalne czyli zwiększanie się skali przeżyć emocjonalnych prowadzące do rozwoju uczuć wyższych. W literaturze często właśnie w taki sposób rozróżnia się te dwa pojęcia: dojrzewanie jako kategorię biologiczną, dorastanie jako kategorię psychospołeczną. „Adolescencja to okres szukania statusu i uznania dla jednostki; to czas znacznego wzrostu i rozwoju; czas wielkiego zainteresowania dla działań grupowych i heteroseksualnych, czas intelektualnej ekspansji i rozwoju, oraz czas rozwoju i przewartościowania wartości.” Istnieje kilka faz okresu adolescencji: preadolescencja (10–12 rok życia), wczesna adolescencja (13–16 rok życia), późna adolescencja (17–20 rok życia). Jak wynika z tych przedziałów wiekowych we wczesną fazę adolescencji wkracza dziecko, które przy jej końcu staje się młodzieżą. Proces ten zmierza więc w kierunku „przeobrażania się dziecka w osobę dorosłą”.
Okres gimnazjalny przypada na tzw. wczesną fazę dojrzewania (10 -14 r. ż.). W fazie tej dokonuje się zasadnicza zmiana w wyglądzie dziecka, w jego potrzebach, zainteresowaniach, konfliktach, które przeżywa, wreszcie w sposobie widzenia i przeżywania świata. Następuje intensywny wzrost, pojawienie się cech dojrzewania płciowego, zmiana wyglądu, powstanie nowych potrzeb, a także obecność silnych, czasem skrajnych emocji. Wszystkie te cechy dotyczą zasadniczej zmiany jaka dokonuje się w dziecku, która jest zaskoczeniem dla niego samego. Młody człowiek stoi przed zadaniem przyzwyczajenia się, przywyknięcia i zaakceptowania tej zmiany. Musi też na nowo określić własną tożsamość - zarówno wobec siebie, swego ciała, wyglądu, jak i otoczenia - rodziny, kolegów, szkoły. Dojrzewanie wiąże się z istotnymi zmianami w organizmie młodego człowieka. Dziecko zaczyna rosnąć, pojawiają się drugorzędowe cechy płciowe, zmienia się barwa głosu, cera, nierzadko sposób poruszania się, gestykulacji. Proces dojrzewania nie przebiega jednak w tym samym tempie u wszystkich. Zdarza się, że w jednej klasie spotykają się młodzi ludzie, u których proces dojrzewania jest bardzo zaawansowany, z tymi, którzy nie zaczęli jeszcze dojrzewać. Jednolita, jak dotychczas, struktura klasy zostaje "rozwarstwiona". Uczniowie, którzy dotychczas nie różnili się między sobą stopniem rozwoju, dzielą się na bardziej i mniej "dorosłych". To stwarza nowe problemy i podziały. Wraz z kształtowaniem się tożsamości poszczególnych uczniów, na nowo ukształtować się musi tożsamość klasy. W gimnazjum spotkają się zatem osoby bardzo różne - a więc te, które nie weszły jeszcze w okres dojrzewania, jak i te, które znajdują się już w tzw. środkowym okresie adolescencji.
Wcześnie dojrzewające dziewczęta stoją przed trudnym zadaniem konfrontacji ze zmieniającym się obrazem własnego ciała. Dziewczęta są niezadowolone z własnego wyglądu, wzrostu, wagi. Łatwo można wyobrazić sobie, że ich wygląd jest nowością także dla grupy rówieśniczej. Budzi on zainteresowanie, zaciekawienie, a nieraz bardzo przykre komentarze. Wydaje się, że o wiele mniej problemów adaptacyjnych mają dziewczęta, które dojrzewają później. Zmiana ich wyglądu nie wywołuje już zdziwienia wśród rówieśników, nie odróżnia, ale przystosowuje je do grupy. Wczesne dojrzewanie wśród dziewcząt łączyć się może z nieakceptowaniem siebie, obrazu własnego ciała, a co za tym idzie, niską samooceną. Taką diagnozę wydają się sugerować badania stwierdzające, iż dziewczęta dojrzewające wcześniej mają więcej problemów emocjonalnych, bardziej zaburzone zachowania, a także bardziej narażone są na zaburzenia odżywiania się. Oczywiście samo wczesne dojrzewanie nie jest przyczyną powyższych problemów. Trudności pojawiają się wtedy, gdy staje się ono problemem "kolejnym" (wraz z trudną sytuacją domową, brakiem wsparcia, dużym poziomem stresów).
Odmienną sytuację obserwujemy u chłopców. Chłopcy lepiej radzą sobie z wcześniejszym dojrzewaniem, które traktują jako wyzwanie. Postrzegani są wtedy jako bardziej "dorośli", silni, wytrzymali, zaczynają przewodzić grupie rówieśniczej, w pewien sposób modelują zachowania później dojrzewających kolegów. To, co może być problemem dla chłopców, to właśnie ich dojrzewanie późniejsze. Chłopcy dojrzewający później traktowani są przez rówieśników jak "dzieci", ich prośby i potrzeby nie są brane poważnie, ponieważ kojarzą się ze "wstydliwym" okresem dzieciństwa. Są zwykle słabsi fizycznie, uzyskują gorsze wyniki w sporcie, grach zespołowych itp. Fakt ten może wpływać na to, iż stają się mniej atrakcyjnymi członkami grupy, podlegają czasowej "izolacji" lub wchodzą w rolę tzw. kozłów ofiarnych.
We wczesnej fazie dojrzewania kończy się tzw. okres latencji, kiedy to dziecko było spokojne, nie stwarzało zasadniczych problemów", a większość przeżywanych przez nie konfliktów była niejawna i pozostająca niejako w uśpieniu. Wraz z wczesną fazą adolescencji konflikty te stają się bardziej widoczne i nabierają coraz większego znaczenia. Konfliktowi wewnętrznemu towarzyszy konflikt zewnętrzny. Młody człowiek zaczyna buntować się, coraz częściej ma odmienne zdanie niż rodzice i nauczyciele. Pojawia się tak zwany kryzysu dorastania, który bywa także określany mianem „powtórnych narodzin”. Ów kryzys, przejawia się akcentowaniem własnego „ja”,, buntem przeciwko środowisku, negatywizmem społecznym, nieustannymi konfliktami z dorosłymi, chęcią wyzwolenia się spod opieki rodziny, protestem przeciwko autorytetom a co za tym idzie także trudnościami z przystosowaniem społecznym. W zależności od usposobienia nastolatka wzbierający w nim bunt wewnętrzny najczęściej przyjmuje postać otwartego buntu. Objawia się to robieniem wszystkiego odwrotnie niż chce dorosły, odmową wszystkiego i wszystkim, grubiaństwem, „krzykliwym malowaniem” czy ekstrawaganckim strojem. Faza oporu może pojawiać się nagle, trwać kilka miesięcy, potem zniknąć i wracać sporadycznie. Będzie trwała tyle czasu, ile go potrzebuje nastolatek. Zarówno dziewczęta jak i chłopcy odmawiają podporządkowaniu się przyjętym w społeczeństwie zwyczajom. U dziewcząt wyraża się to głównie przez szokujące zachowania a u chłopców przez pełen złośliwości sposób wyrażania się. Ponieważ wiek adolescencji to nie tylko „przewrót psychiczny” ale także i fizyczny kryzys ten podsycany jest przez nieustanną „burzę hormonów”. Młodzież całkowicie podporządkowana jest „rozszalałym hormonom” zachowując się pod ich wpływem jak w sposób niezrozumiały dla otoczenia. „Chce być kochany i chce odrzucić waszą miłość; chce być jednocześnie niezależny i otoczony opieką; chce być otwarty i jednocześnie zamyka się w sobie, buntuje się i pragnie bezpieczeństwa; odrzuca wszelkie instytucje a zarazem odczuwa potrzebę gotowych struktur.” Te hormony to folikulostymulina i luteotropina powodujące budzenie się jajników u dziewcząt, wydzielających z kolei hormony żeńskie: estrogeny i progesteron, a jąder u chłopców – wydzielających testosteron.. „Dorastanie jest długim okresem złego samopoczucia, pełnym wątpliwości, wahań, sprzeczności, wyborów różnego rodzaju, niezbędnym naszemu dziecku do okrzepnięcia”.
Charakterystyczne dla okresu dojrzewania jest borykanie się z lękiem, niepokojem, wewnętrznymi konfliktami, stanami depresji i poczuciem winy. Młodemu człowiekowi towarzyszą różnego rodzaju obawy, zmartwienia i strapienia. Najczęstszym powodem zmartwień są niepowodzenia w nauce, konflikty z rodzicami, utarta przyjaciół. Przyczyną zmartwień są problemy związane z własną osobą, wyglądem zewnętrznym: mankamenty twarzy - piegi, krosty, trądzik, cechami charakteru. Z tym rodzajem uczuć wiążą się stany frustracji wynikające z niezaspokojonych potrzeb, pragnień czy marzeń. Niezaspokojone potrzeby stanowią duże utrudnienie w ukształtowaniu się postawy społecznej, uwzględniającej interesy innych, powodują brak współdziałania i współodczuwania. Prowadzi to do egocentryzmu, złośliwości, różnych form agresji – słownej, czynnej, pośredniej. Uniemożliwienie zaspokojenia potrzeby wywołuje wybuch agresji słownej, manifestującej się w wyzwiskach, obraźliwych określeniach osoby, która była tego wybuchu powodem. Czynnym objawem agresji mogą być rękoczyny, a pośrednim zawzięte milczenie, zaciętość i chęć niszczenia przedmiotów należących do osoby, która stała się przyczyną kłopotów. Nie u wszystkich dorastających występują opisane formy agresywnego zachowania. Większą potrzebę agresji wykazują ci dorastający, którzy w dzieciństwie doświadczali kar cielesnych, mieli brutalnego ojca, rozhisteryzowaną, nieopanowana matkę. Reakcje złości i gniewu wywołują różne przejawy agresji ze strony rodzeństwa, kolegów i otoczenia. Lęki młodocianych wywołują poczucie zagrożenia, obawę przed kompromitacją i ośmieszeniem się wobec osób na których im szczególnie zależy. Długotrwałe poczucie zagrożenia może sprzyjać przekonaniu o własnej niższości, nieudolności, powodować brak wiary w siebie, niepewność w działaniu. Lęki powstałe w dzieciństwie, a wynikłe z owego poczucia zagrożenia zapadają głęboko i w okresie dorastania staja się przyczyna wielu zaburzeń. Do lęków tej grupy wieku gimnazjalnego dochodzą także obawy o własną przyszłość. Pojawiają się wątpliwości związane z wyborem szkoły. Szkoła ponadgimanzjalna, która nie daje matury umożliwia szybkie usamodzielnienie się – zdobycie zawodu. Szkoła z maturą wymaga dłuższej nauki. Zdobycie o niej zawodu i pozycji społecznej wymagają dużego nakładu sił., zasobów finansowych, a także wytrwałości i wytrzymałości psychofizycznej. Do tych czynników wywołujących napięcia dołącza się niepokój, jaki wywołuje myśl o opuszczeniu dotychczasowej szkoły a może i domu, czyli miejsc, które zapewniały poczucie stabilizacji i względnego bezpieczeństwa. Rozpoczęcie nowego etapu życia w nowej szkole wiąże się na ogół ze skomplikowanymi zadaniami i obowiązkami. Te wszystkie trudności zmuszony jest pokonać nastolatek w ten sposób, aby nie narazić się na przykrości i ośmieszenie wśród rówieśników. Przystosowanie się do nowej sytuacji wymaga dużej pracy i wytrwałości. Przezwyciężanie przez dorastających dawnych nawyków postępowania i zachowania, nie przychodzi z łatwością. Biorąc pod uwagę mnogość opisanych przeżyć nastolatka dzieli się ja na trzy grupy:
1. stany obronne – strach, niepokój, lęk, nieśmiałość, zakłopotanie, smutek, niesmak
2. stany agresywne – gniew, zazdrość, nienawiść, wrogość
3. uczucia pozytywne- miłość, wzruszenie, podniecenie, przyjemność, radość.
Na skutek działania hormonów młody człowiek przeżywa dość silne wahania nastroju. Ma problemy, ale też zaczyna stwarzać problemy innym. Owe stany uczuciowe mają tendencję do zmian dość gwałtownych i o wielkiej sile. Reakcje uczuciowe młodocianych bywają „niewspółmiernie głośne w stosunku do prawdziwej siły przeżycia”. Określa się tą cechę jako przysłowiowy „słomiany ogień” a tłumaczy chęcią przeżycia czegoś, co nie zawsze jest dostępne w rzeczywistości. Ów brak równowagi interpretuje się w następujący sposób. Należy wyróżnić dwa kręgi zjawisk, które dotyczą przemian w uczuciowości młodzieży. Pierwszy to przeżycia emocjonalne związane z dojrzewaniem fizjologicznym, z budzeniem się zainteresowań sprawami seksualnymi. Drugi krąg to rozwój uczuć wyższych, związanych z kształtowaniem się procesów umysłowych i dorastaniem jednostki do pełnienia ról społecznych. Wzmożona uczuciowość i związane z nią napięcia nerwowe są wynikiem niepewności w działaniu nastolatków, niechęci zarówno do wysiłku fizycznego jak i umysłowego, a także nieprawidłowego przystosowania społecznego. To, co było dobre i słuszne w okresie poprzedzającym dorastanie, przestaje pasować do sytuacji, gdy dziewczyna czy chłopak stają się ludźmi dorosłymi. Nowe wymagania i sytuacje, jakie stawia się dorastającym – więc uczniom gimnazjum – powodują wiele skomplikowanych problemów. Konieczność zwiększenia wysiłku umysłowego, rezygnacji z rozrywek i przystosowania się do nowych warunków wzbudzają niepokój, niepewność, niechęć a czasem nawet trudności w nauce, których młodociani nie są w stanie samodzielnie pokonać. Różnie to jest interpretowane przez najbliższe otoczenie. Najczęściej określane jest mianem lenistwa, lekceważenia obowiązków. Zbyt dociekliwa, zdaniem młodocianych, ingerencja rodziców, traktowanie ich jak „dzieci” wywołują ostry sprzeciw prowadzący często do konfliktów. Nie zawsze młodzi ludzie dostrzegają racje rodziców. Poczucie, że są traktowani jak małolaty doprowadza do scysji i przekornego zachowania, które niejednokrotnie sprawia ból ich rodzicom. W okresie dorastania rozpoczyna się również poszukiwanie doświadczeń poza środowiskiem rodzinnym, dynamizują się związki przyjaźni, coraz większego znaczenia nabiera grupa rówieśnicza. Okres wczesnej adolescencji wydaje się szczególnie ważny. Ostatecznie kończy się już faza latencji, a więc kilkuletni okres w życiu dziecka, kiedy jest ono spokojne, podatne na perswazję dorosłych, zainteresowane światem zewnętrznym i przeważnie dobrze uczy się w szkole. Dziecko wkracza w trudną fazę reorganizacji psychicznej, w której dokonać się muszą co najmniej dwa procesy - powtórnej indywiduacji i wzmocnienia ego. Pierwszy z nich przypomina okres indywiduacji i separacji z wczesnego dzieciństwa, gdy dziecko zaczyna interesować się światem zewnętrznym, nabywa zdolności do zabawy, uczy się znosić bez szkody coraz dłuższe okresy separacji. We wczesnej adolescencji dziecko wycofuje nadmiar zainteresowania, emocji, pragnień z postaci rodziców, a uczuciami tymi w coraz większym stopniu zaczyna obdarzać swoje otoczenie. Proces ten stanowi podstawę dla późniejszego rozwoju związków emocjonalnych, nie odbywa się on jednak w sposób łatwy i prosty. Towarzyszą mu z jednej strony postawy buntu, agresji, złości skierowanej wobec rodziców (także wobec postaci zastępujących rodziców - jak nauczyciele, wychowawcy, pedagodzy), z drugiej strony, młody człowiek czuje się wtedy osamotniony i opuszczony przez innych. Typowym mechanizmem obronnym występującym wtedy jest odwrócenie afektu. Uczucia z pragnienia zależności zmieniają się w bunt, z szacunku w pogardę, z podziwu w szyderstwo. Uczuć tych z równą intensywnością doświadczają dzieci jak i ich rodzice, a niekiedy także nauczyciele. Wycofanie nadmiaru oczekiwań z postaci rodzicielskich, określane w literaturze psychoanalitycznej mianem przemieszczenia, dokonuje się z jednej strony na siebie samego, z drugiej zaś, na ważne osoby w otoczeniu dziecka (w okresie wczesnej adolescencji jest to najczęściej grupa rówieśnicza). W pierwszym przypadku obserwujemy reakcje wielkościowe, młody człowiek zachowuje się tak jakby "zjadł wszystkie rozumy", nie ma dla niego autorytetów, powątpiewa w sądy rodziców, poprawia ich i poucza, czasem podejmuje działania ryzykowne, a nawet niebezpieczne wierząc we własną omnipotencję. Kiedy indziej zaś, popada w stany hipochondrii, uskarża się nad sobą, przejmuje, zdawać by się mogło, całkiem nieistotnymi drobiazgami.
Typowym dla okresu dorastania zjawiskiem jest łączenie się młodzieży w grupy. Jest to związane z silną potrzebą uczestnictwa w zespole, wspólnego uczenia się i poznawania siebie na tle innych osób, członków tej samej grupy. Jak wspomniano wyżej, w wieku dorastania grupa taka staje się niejednokrotnie dużo bardziej istotna niż środowisko domowe. Wywiera ona ogromny wpływ na zachowania i kształtowanie się osobowości nastolatka. W „świecie” nastolatków wyodrębniono: grupy towarzyskie, kliki, paczki lub bandy. Grupy te nie mają charakteru trwałego a poziom stosunków między ich uczestnikami bywa różny. Bardziej intymny, uczuciowy charakter mają stosunki przyjacielskie. Zawieranie przyjaźni ma miejsce już w wieku szkolnym, ale w okresie dorastania przyjaźń przybiera inne formy. Znakomita większość młodych ludzi pragnie przyjaciół, oczekuje przyjaźni, podświadomie dąży do posiadania przyjaciółki czy przyjaciel. Zdobywanie przyjaciół to pozyskiwanie sprzymierzeńców w życiu. Przyjaźń daje młodym ludziom poczucie bycia lepszym, doskonalszym. Najczęstsze dla tego wieku są tak zwane przyjaźnie dwuosobowe. Obok tych przyjaźni tworzą się grupy najbliższych przyjaciół, związanych ze sobą jakimiś upodobaniami, zamiłowaniami albo chęcią bycia ze sobą. W skutek rozluźnienia się więzów z rodzicami dorastający dążą do obcowania z rówieśnikami, których nurtują podobne problemy i kłopoty. Charakterystyczną cechą tych dążeń do przebywania razem jest łączenie się w małe 4-6 osobowe grupy zwane paczkami. Jej istnienie normują określone reguły postępowania, akceptowane przez wszystkich członków cele. Paczka sprzyja umiejętności współżycia społecznego, współdziałania, poszanowania wzajemnych interesów, a także sposobów zachowywania się w myśl przyjętych norm. Członkostwo w paczkach jest wstępnym etapem w brania udziału w zorganizowanych formach społecznych, do jakich należy samorząd, klub sportowy. Jest jednak i ujemna strona zrzeszania się w paczki. Czasami przeobrażają się one w bandy, których podstawą funkcjonowania jest niezgoda na przystosowanie się do społeczności szkolnej.
Uogólniając trafiający do gimnazjum dziecko przechodzi przez wyżej opisane procesy rozwojowe i na przestrzeni swojej nauki w tej szkole staje się osoba coraz bardziej dojrzałą. Tak więc w pierwszej klasie gimnazjum 13 – letnie dziecko jest „przeważnie skryte, spokojne. U niektórych dzieci obserwuje się tendencje do izolacji, ucieczki od ludzi, tajemniczość. Jest bardzo wrażliwe, łatwo je zranić lub zdenerwować. Ukrywa swoje uczucia, obserwuje się stałość uczuciową. Rozgniewane izoluje się, pragnie pozostać samo. Przeżycia uczuciowe pogłębiają się. Dziecko 14 – letnie z kolei jest bardziej spontaniczne w zachowaniu nie ukrywa swoich uczuć, lęków, zmartwień. Chętnie przebywa w towarzystwie innych, podejmuje współzawodnictwo. Z energią podejmuje się wykonywanych zadań i obowiązków. Dziecko 15 – letnie z jednej strony jest żywo zainteresowane wszystkim, innym razem apatyczne, robi wrażenie jakby do niego nic nie docierało. Myśli dość krytycznie, dostrzega wiele problemów i stara się je przemyśleć. Często niespokojne, niezadowolone usiłuje nieuzewnętrzniać uczuć, ukrywa je przed otoczeniem. Dziecko 16 –letnie chętnie analizuje swoje przeżycia, kontroluje uczucia, wartościowuje, ocenia. Jest racjonalistą, wierzy w ustalony porządek rzeczy, nie zraża się trudnościami.”
Jak widać na szkolnym korytarzu współegzystują ludzie znajdujący się na zupełnie różnym stopniu rozwoju psychospołecznego. Nic też dziwnego, że w codziennym życiu szkoły dochodzi do różnorodnych napięć i sytuacji problemowych.

Przyczyny trudności wychowawczych z uczniami
Zachowanie każdego dziecko czy to dobre czy złe jest wypadkową wielu czynników. Wśród należy wymienić:
1. Czynniki genetyczne i wrodzone
- upośledzenie - zaburzone funkcjonowanie na skutek niedorozwoju pewnych struktur mózgu, nadmierna agresja,
- ADHD - zaburzona praca kory przedczołowej, struktur głębokich, spoidła wielkiego, móżdżku (impulsywność, nadruchliwość, zaburzenia koncentracji uwagi.
- rodzaj temperamentu (inaczej zachowa się choleryk, inaczej sangwinik czy flegmatyk)
- Niski poziom zdolności ogólnych które ograniczają sposób zachowania się dziecka tylko do form wyuczonych
2. Wpływy środowiskowe
- Doraźne przeżycia: osiągnięcia czy niepowodzenia
- Chwilowe załamanie się na skutek przeciążenia psychicznego,
- wpływ rodziny
- Wpływ rówieśników
W sytuacji kiedy nieprawidłowy wpływ czynników genetycznych i wrodzonych jest ograniczony wówczas oczywiście niewłaściwe zachowanie należy wiązać z czynnikami środowiskowymi. Oczywiście najważniejsze spośród nich to rodzina i środowisko rówieśnicze.
Patrzą na dziecko należy widzieć je jako wypadkową tych dwóch wpływów. Z czego środowisko rodzinne jest czynnikiem najistotniejszym ponieważ kształtuje zachowania dziecka już od najmłodszych lat, wtedy gdy jest ono jak najbardziej elastyczne i podatne na oddziaływania. Należy pamiętać o tym, że dziecko tak jak i każdy dorosły dąży do zaspokajania własnych potrzeb. Jeżeli potrzeby te nie są zaspokajane we właściwy sposób w domu dzieko będzie szukać innej drogi do ich zaspokojenia. Często jednak zapominamy, że Ania czy Tomek którzy są problemowi są tacy właśnie dlatego, że tak zostali wychowani. Ania ma ojca alkoholika a Tomkiem nikt się nie zajmuje. Jeżeli nie spojrzymy na dziecko całościowo nigdy nie zrozumiemy motywów jego postępowania. A jeśli nie zrozumiemy jego motywów nie będziemy mogli skutecznie działać.
Jakie są motywy nieodpowiedniego zachowania czyli co uczeń chce osiągnąć poprzez złe zachowanie: zwrócić na siebie uwagę, zyskać władzę? Na to pytanie odpowiem za chwilę przedstawiając państwu poszczególne role jakie przyjmują dzieci podejmując pewne wzory pewnych zachowań.

Zanim jednak to zrobię, aby ułatwić zrozumienie konieczności przyjęcia pewnego sposobu postępowania względem ucznia przypomnę pokrótce kilka najistotniejszych pojęć analizy transakcyjnej. Pracując z uczniem w szkole a szczególnie uczniem trudnym nauczyciel musi przyjmować postawę tzw. „dorosłego”.

Analiza transakcyjna „Trzy stany ego”


1. Rodzic
To nasze „ja” kształtowane przez wczesnodziecięce doświadczenia w kontaktach z osobami znaczącymi, najczęściej rodzicami. To ta część naszego „ja”, która ocenia, wartościuje, zabrania, karze, moralizuje, krytykuje.
Sformułowania charakterystyczne dla rodzica to: powinieneś, musisz, nigdy, zawsze, należy.
Zdania rodzica: Jesteś kompletnie do niczego, Nic nie potrafisz, Żal na ciebie patrzeć itp.



2.Dziecko
Ta część naszego „ja” która obejmuje wszelkie emocje, popędy, pragnienia. To wszelkie nasze działania spontaniczne, nieskrępowane zasadami. Kiedy pozwalamy w sytuacjach kryzysowych zapanować nad sobą złości, gniewowi, kiedy się obrażamy są to zachowania charakterystyczne dla tkwiącego w nas „dziecka”. Mówimy wówczas iż rozmawiamy z pozycji dziecka.


3.Dorosły
To najbardziej rozwinięta część naszego „ja”. Kieruje się ona rozsądkiem. Nie wyraża emocji. Ocenia obiektywnie, rozumie świat. Patrzy na sytuacje z różnych punktów widzenia. Dojrzewanie osobowości polega na zapewnieniu naszemu dorosłemu dominującej roli w naszym postępowaniu.

Role w jakie wchodzi uczeń trudny w szkole

1. Uczeń „Awanturnik”

- uczeń buntowniczy, często swoim zachowaniem prowokuje do awantury
- na zadane pytania udziela odpowiedzi sarkastyczne, wrzaskliwie, niegrzecznie
- jest złośliwy w stosunku do nauczyciela, wyraźnie widać to w jego wypowiedziach

Awanturnik nie dokucza nauczycielowi cały czas. Uprawia swoja grę tylko w stosunku do tych osób, u których spodziewa się wywołać jak największe zainteresowanie.

Wywołuje awanturę tak sprytnie, że w oczach uczniów jest usprawiedliwiony za „ciśnięcie” w nauczyciela swoją agresją.

Cel takiego zachowania: wywołać awanturę a poprzez nią zyskać zainteresowanie. Tak więc musi być koniecznie publika, która będzie oglądać awanturę. Tą publiką jest klasa.

Co zrobić:
1. zachować spokój – awanturnik oczekuje krzyku lub podniesionego tonu
2. pozbawić awanturnika publiczności –
- stanowczym ale spokojnym głosem powiedzieć, że wyjaśnimy sprawę wychodząc poza klasę.
- Poza klasą nie krzyczeć, nie ustosunkowywać się do złośliwych uwag.
- Spokojnie poinformować ucznia (uaktywniając dorosłego), że takie zachowanie przeszkadza innym uczniom w pracy. On sam może nic z tej lekcji nie skorzystać, ale powinien pozwolić innym wynieść z lekcji jak najwięcej.
- Zaznaczyć, że rozmowa nie jest zakończona. Należy zapowiedzieć uczniowi, że zakończymy ją po lekcji i prosimy ucznia, aby został na przerwie.
- Pod dzwonku na przerwę zatrzymujemy ucznia na chwilę. Musimy zadbać o to, aby nie przeszkadzali nam inni uczniowie.
- Potem opisać swoimi słowami jak widzieliśmy zachowanie ucznia. Zapytać o przyczynę takiego zachowania i poczekać aż uczeń się wypowie. Dalej mówiąc stanowczym ale spokojnym głosem i poinformować ucznia o dalszych oczekiwaniach wobec niego.

Błędna reakcja nauczyciela:
- Krzyczeć
- Dać się ponieść emocjom
- Prowadzić rozgrywkę na tle klasy

2. Uczeń „Walczący o władzę”

- uczeń atakuje nauczyciela podważając jego słowa, udowadniając mu, że nie ma zupełnie racji, jest przy tym arogancki
- zauważa cały czas błędy nauczyciela i głośno je wytyka
- „stawia się nauczycielowi”
- robi złośliwe uśmieszki lub miny
- prowokuje dyskusje z nauczycielem

Uczeń walczący o władzę to zwykle osoba o silnym charakterze. Lubi dominować. Sama często nie potrafi przyjmować krytyki. Ma wysokie mniemanie o sobie. Uważa się za osobę inteligentną.

Często rolę tą przyjmują także chłopy agresywni. Odmawiają wówczas wykonywania wszelkich poleceń po to aby udowodnić, że tylko oni sami stanowią o sobie. Uczeń taki postąpi według zasady, że jeśli nauczyciel domaga się zmiany zachowania to nie wolno go posłuchać


Cel takiego zachowania: zyskać władzę, udowodnić swoją przewagę nad nauczycielem, zakończyć walkę zwycięsko, mieć publiczność, która będzie świadkiem zwycięstwa, w przypadku uczniów agresywnych udowodnić, że nikt nie ma na nich wpływu

Co zrobić:
1. Nie okazywać złości czy irytacji uczniowi o to właśnie chodzi
2. nie podejmować dyskusji ale oznajmić to stanowczym lecz nie krzykliwym tonem
3. uciąć rozgrywającą się walkę np. podejść do ucznia i spokojnym ale stanowczym głosem stwierdzić „Widzę, że próbujesz mi coś udowodnić. Jeżeli naprawdę ci na tym zależy proponuję, abyś został po tej lekcji. Wyjaśnimy wówczas wszelkie wątpliwości. Czy zgadzasz się na to?”. Czasami istnieje konieczność przeprowadzenia rozmowy od razu, wówczas nie czynimy tego w obecności klasy. Świadomość obecności klasa przy rozmowie może podsycać chęć kontynuacji starcia.
4. poprosić ucznia aby został po lekcji i dokończyć temat

Błędna reakcja nauczyciela:
- okazywanie złości lub irytacji
- okazywanie bezradności i lęku
- podejmowanie walki


3. Zachowanie typu „Zmuś mnie”

- uczeń prowokuje nauczyciela robiąc na lekcji rzeczy, których robić nie wolno np. maluje się, przegląda w lusterku, czyta gazetę
- odmawia wykonania polecenia nauczyciela np. zrobienia zadania przy tablicy robiąc to w sposób lekceważący

Cel takiego zachowania: udowodnić klasie, że mogę więcej niż oni, bo nie dotyczą mnie wasze zasady, udowodnić, że nauczyciel i tak sobie ze mną nie poradzi, skupić na sobie zainteresowanie

Co zrobić:
1. Wstępna rozmowa musi trwać przy klasie. Wszyscy muszą usłyszeć wypowiedź skierowaną do ucznia.
2. Należy mówić z pozycji dorosłego czyli bez emocji lecz stanowczo
3. Przeciwdziałanie polega na jasnym postawieniu przez nauczyciela sprawy wyboru i konsekwencji.
- np. malujesz się na lekcji. Wiesz, że zasady szkolne tego zabraniają. Osoby, które nie przestrzegają tych zasad będą miały obniżoną ocenę ze sprawowania do nieodpowiedniej. Decydujesz się na taki wybór? Jeśli tak, to twoja decyzja, jeśli nie to zapraszam do wysłuchania lekcji i odłożenia kosmetyków.
- Jeżeli osoba odmawia wykonania zadania przy tablicy, postępujemy podobni: Odmawiasz wykonania zadania. Wiesz, że zasady oceniania mówią iż otrzymasz za to ocenę niedostateczną. To twój wybór. Więc na co się decydujesz?

Błędna reakcja:
- wybuchać złością
- krzyczeć
- nakłaniać siłą do rezygnacji z danego zachowania lub wykonania polecenia
-

4. Uczeń „Błazen”

- uczeń powszechnie lubiany przez uczniów
- naśladuje zachowania nauczycieli po to aby rozbawić klasę
- robi zabawne, sprytne często inteligentne uwagi na lekcji czym wywołuje śmiech i utrudnia prowadzenie lekcji

Cel zachowania: z reguły uczeń nie podejmuje takich działań po to aby dokuczyć nauczycielowi lecz aby zyskać uwagę klasy lub nauczyciela, rozbawić,

Co robić:
- nie komentować takich zachowań,
- pozostać obojętnym
- przywołać szybko klasę do porządku i dalej nie komentując żartu prowadzić zajęcia
- w sytuacjach skrajnych poprosić klasę o pomoc, aby ona również starała się nie reagować na żarty
- stosować wzmocnienia pozytywne np. chwalić gdy uczeń nie przeszkadza na lekcji „podobało mi się dziś twoje zachowanie na lekcji”

Błędy:
- niekonsekwentne zachowanie nauczyciela: raz się śmieje raz krzyczy
- wzmacnianie ról negatywnych np. gdy ten uczeń jest spokojny mówienie: „a coś ty dziś tak cicho. Stało ci się coś?”


5. Uczeń „Głupek”

- wykorzystuje sprzęty niezgodnie z ich przeznaczeniem aby rozbawić innych np. wchodzi na ławkę i udaje, że zjeżdża a niej na nartach
- jego żarty są niesmaczne i „głupie”
- celowo robi cos źle np. siada tyłem na krześle
- zjada kredę
- wkłada innym coś do kanapek

Jego zachowanie można ująć schematem:
- szuka audytorium
- robi coś głupiego
- inni się z niego śmieją
- on się uśmiecha i jest zadowolony

Jest to zwykle uczeń o małych możliwościach intelektualnych, który w ten sposób próbuje zająć jakąś określoną, znaczącą dla niego rolę w klasie. Dla niego jest to jedyny sposób by być docenionym przez kolegów.

Cel zachowania: zyskać zainteresowanie, być zauważonym w grupie

Jak się zachować:
1. dać uczniowi możliwość wykazania się w innych sytuacjach
2. stosować wzmocnienia pozytywne, aby zauważył, że zyskać przychylność i zainteresowanie innych można także w odmienny sposób np. chwalić go przy klasie za drobne nawet osiągnięcia

Błędy:
- poniżanie ucznia
- szydzenie z niego
- udowadnianie mu, że jest „głupcem”



Jak postępować w sytuacji gdy uczeń jest bardzo agresywny:


Czego nie wolno robić:
1. Szarpać się z nim, popychać go „agresja budzi agresję”
2. Krzyczeć na niego i wymachiwać rękoma
3. Prowadzić zbędnych dyskusji



Co należy zrobić:
1. Należy pamiętać, że to my jesteśmy tą starszą, mądrzejszą i rozsądniejszą osobą więc nie możemy dać się ponieść emocjom. To do nas będzie należało opanowanie sytuacji.
2. Zadbać o to aby nie było niepotrzebnych obserwatorów zdarzenia np. dzieci, kazać im się rozejść.
3. Dać mu do zrozumienia, że nie zamierza się stosować żadnej przemocy i przekonać do tego aby zechciał spokojnie porozmawiać np. Nie będę cię szarpać ani siłą do niczego zmuszać. Jesteś ode mnie silniejszy i szybszy a poza tym uważam, że możemy się dogadać bez tego. Więc stań proszę i porozmawiajmy spokojnie.
4. W sytuacji bardzo trudnej należy zwrócić się po pomoc do osób trzecich.


Błędy wychowawcze w pracy z uczniami trudnymi:

1. Etykietowanie – przyklejamy uczniowi etykietkę „łobuza”, zauważmy tylko negatywne zachowania a nie zwracamy uwagi na pozytywy, nie dajemy uczniowi szansy na poprawę zachowania więc on też nie będzie się starał, ponieważ nie warto.
2. Dajemy uczniowi odczuć, że nie szanujemy go, więc i on nas nie będzie szanował
3. Obrażamy jego uczucia odwołując się do rodziny, matki, krytykując ich często publicznie
4. Sprowokowani dajemy złośliwe uwagi a agresja budzi agresję
5. Śmiejemy się z dziecka. Dla dzieci jest to informacja, że one też mogą śmiać się z kogoś słabszego, gorszego lub innego
6. Zamiast mówić stanowczym tonem krzyczymy. Jeżeli krzyczymy często uczniowie wkrótce przestaną na to zwracać uwagę
7. nie rozmawiamy w odpowiednich warunkach. Czasem warto wyjść poza klasę. Gdy rozmawiamy z uczniem przy klasie. Uczeń czyje się jak na arenie. Wszyscy patrzą. Więc będzie się stawiać, bo inaczej będzie słaby.
8. często wzmacniamy negatywne role. Np. Ktoś cały czas się wygłupia. Pewnego dnia jest jednak spokojny, siedzi cicho. Mówimy wówczas. A co ty tak dziś cicho siedzisz. Chory jesteś czy co. Należało by raczej wzmocnić jego pozytywne zachowanie i powiedzieć Podoba mi się, że dziś jesteś taki spokojny.




Kilka słów o tym, jak rozpoznać dziecko nadpobudliwe.

Poruszając temat pracy z dzieckiem trudnym wychowawczo nie można pominąć zagadnienia pracy z dzieckiem nadpobudliwym.
Dziecko nadpobudliwe charakteryzują trzy objawy:

1. Zaburzenia koncentracji uwagi
• Dziecko nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, popełnia błędy wynikające z niedbałości
• Ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach lub grach
• Często wydaje się nie słuchać tego, co się do niego mówi
• Często nie stosuję się do podawanych kolejno instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych jednak nie z powodu przeciwstawiania się lub niezrozumienia instrukcji
• Często ma kłopoty ze zorganizowaniem sobie
• Nie lubi, ociąga się lub unika rozpoczęcia zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego
• Często gubi rzeczy niezbędne do pracy np. przybory szkolne, ołówki, podręczniki
• Łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców
• Często zapomina o codziennych sprawach


2. Nadruchliwość
• Dziecko ma częste nerwowe ruchy rąk lub stóp bądź nie jest w stanie usiedzieć w miejscu
• Wstaje z miejsca w czasie lekcji
• Często chodzi po klasie lub wierci się na krześle
• Ma trudności ze spokojnym odpoczywaniem więc przerwy spędza w ruchu: biega po korytarzu, zaczepia innych, wdaje się w kłótnie
• Często jest nadmiernie gadatliwe

3. Impulsywność
• Często wyrywa się z odpowiedzią zanim pytanie zostanie sformułowane w całości
• Ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej
• Często przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się do rozmowy lub zabawy)


Jak postępować z dzieckiem nadpobudliwym

1. Nie karać za objawy
- karanie dziecka za niezależne od niego objawy spowoduje, że nie będzie ono chciało chodzić do szkoły

2. Utrzymywać stały kontakt z rodzicami
- nauczyciel często sądzi, że dziecko biega po klasie bo rodzice nie potrafią go wychować

3. Nie wzmacniać niewłaściwych zachowań
- chwalić dziecko nawet za małe osiągnięcia

4. Mówić tak aby dziecko słyszało
- komunikaty wydawane do dziecka powinny być konkretne, nie powinny zabraniać czegoś a informować jak daną rzecz zrobić, powinny zawierać instrukcje np. zamiast
Przestań się kręcić i nie przeszkadzaj

„Otwórz zeszyt i zapisz temat”

zamiast „Nie wygłupiaj się”

„Usiądź twarzą do tablicy” lub „Spójrz na mnie”

- komunikaty powinny być proste, krótkie ponieważ uczeń ma kłopoty ze zrozumieniem złożonych poleceń, słyszy i przyjmuje do wiadomości tylko kilka pierwszych słów komunikatu, resztę zaraz zapomina

np. komunikat do klasy „Zróbcie przykłady 1a, 2bc,d oraz 4 ze strony 21”

komunikat do dziecka „Zrób przykład 1a ze strony 21”

resztę informacji przekazywać na bieżąco w miarę jak dziecko zakończy poprzednie zadanie.

- początek każdej nowej czynności na lekcji powinien być przez nauczyciela wyraźnie zaakcentowany
np. Uwaga zaczynamy pisać

- zanim wydamy polecenie należy się upewnić czy dziecko nas słucha, dlatego wydając polecenie należy utrzymywać kontakt wzrokowy z dzieckiem

5. Dziecko z ADHD może pracować krótko, więc kiedy przerywa pracę należy zapytać go jak mu idzie i zerknąć w zeszyt

6. Dziecko z ADHD zapomina więc przed wyjściem z klasy należy zapytać go czy pamięta co ma zadane do domu i sprawdzić czy zapisał temat.

7. Ważne jest miejsce w jakim dziecko siedzi

- powinno zawsze siedzieć w pierwszej ławce tuż przy biurku nauczyciela
- należy otoczyć go w ławce dziećmi spokojnymi i powolnymi

8. Dziecko z ADHD nie może poradzić sobie z nową sytuacją
- aby nie mieć z nim problemów podczas wyjść do kina należy przed wyjściem uprzedzić dziecko jak ma się zachować, z kim ma iść w parze itp.

9. Dziecku nadpobudliwemu należy zadawać dużo pomocniczych pytań

Jak reagować na niewłaściwe zachowania dziecka nadpobudliwego

Reakcja na niewłaściwe zachowania powinna być
1. Szybka – musi nastąpić zaraz po przewinieniu, wyciąganie konsekwencji już w kilka godzin po zdarzeniu nie ma dla dziecka działania wychowawczego. Zapomina ono co zrobiło i czuje się traktowane niesprawiedliwie
2. Skuteczna – czyli doprowadzona do końca w innym wypadku dziecko czuje się bezkarne
3. Sprawiedliwa – czyli odpowiednia do przewinienia ani zbyt łagodna ani zbyt surowa
4. Słuszna - czyli nie polegająca na dokuczeniu czy poniżeniu dziecka
5. Sympatyczna – czyli powiedziana stanowczym tonem ale nie w złości, wściekłości czy agresji
6. Słowna – bez agresji w zachowaniu, dziecko bowiem szybko się jej od nas nauczy


Jak zwracać uwagę


Procedura 6 kroków

1. Opis sytuacji – co się dzieje Rozmawiasz na lekcji
2. Skutek dla mojej osoby Przeszkadza mi to w prowadzeniu lekcji
3. Wyrażenie emocji Irytuje mnie twoje zachowanie
4. Wyrażam oczekiwanie Oczekuję, że przestaniesz rozmawiać
5. Zapowiedź sankcji Jeśli dalej będziesz rozmawiać dostaniesz dodatkową pracę domową
6. Wprowadzenie sankcji – ma być ona realna

Wyświetleń: 9890