Osobowość nauczyciela.


Wychowanie stanowi jeden z fundamentalnych czynników rozwojowych każdego społeczeństwa. Bardzo wiele warunków składa się na dobre wychowanie, ale jeden ma szczególne znaczenie: doskonałe wychowanie może być dziełem tylko doskonałego wychowawcy. Już świetny nauczyciel narodu polskiego Andrzej Frycz Modrzewski w swym dziele „O poprawie Rzeczpospolitej” stawiał szkolny stan na równi z najwyższymi stanami, zakładając, że tylko doskonały nauczyciel może zaszczepić uczniom w szkole te cnoty, na których opierają się prawa w Rzeczypospolitej panujące. Według Wincentego Okonia „w czasach nowych i najnowszych problem nauczyciela – w miarę rozwoju oświaty – staje się coraz bardziej aktualny.”
Drogi poszukiwań ideału nauczyciela przedstawione w licznych pracach są niezwykle interesujące, a także bardzo różnorodne. Poszczególni autorzy albo są pełni optymizmu w swoich poszukiwaniach idealnego nauczyciele lub cechuje ich zwątpienie a nawet pesymizm. W. Okoń cechy osobowości przyszłego nauczyciela opiera na potrójnych podstawach: psychologicznych, pedagogicznych i socjologicznych. Podstawy psychologiczne będą dotyczyć wartości osobistej nauczyciela, a także jego stosunku do własnej osoby, pedagogiczne – stosunku nauczyciela do uczniów, a socjologiczne będą dotyczyć stosunku nauczyciela do społeczeństwa. Jeśli chodzi o osobowość danego człowieka W. Okoń ma na myśli „stopień jego zaawansowania w poznawaniu i wartościowaniu stosunków panujących w świecie, przede wszystkim w świecie społecznym, a zarazem w twórczym przekształcaniu tych stosunków.”
Problematyką osobowości zajmowali się głównie psychologowie. Każda osobowość człowieka przedstawia się jako zorganizowana całość w przeciwieństwie do dawnego poglądu atomistycznej psychologii, ujmującej człowieka w postaci pewnej sumy różnorodnych, ujawniających się w nim właściwości. Strukturalny punkt widzenia odnosi się również do osobowości nauczyciela. Osobowość nie może być nigdy przedstawiona w postaci zbioru takich czy innych właściwości, lecz stanowi swoistą strukturę o mniej więcej jednolitej i względnie stałej budowie, w której poszczególne i składające się na nią cechy, nie stanowią czegoś odrębnego i swoistego, lecz wchodzą z sobą w różnorodne związki, stosunki, zależności i wzajemne uzupełnienia, przy czym uzewnętrzniają się jako zorganizowana całość, zmieniająca się w zależności od różnych warunków społeczno – historycznych, w których dana jednostka żyje i pracuje. Osobowość człowieka, a więc i nauczyciela nie można przedstawić w postaci zawsze stałej formy zachowania się lecz musimy ją ująć w postaci zmiennej, dialektycznej, na bazie jej każdorazowych warunków życiowych, a dopiero wtedy możemy ustalić pewne jej częstsze przejawy zachowania się i przypisać jej jako jej specyficzne właściwości osobowe.
Tego rodzaju prób, polegających na ujęciu wielorodnych właściwosci osobowych nauczyciela w ogólne kategorie, spotykamy tak w polskiej, jak i w obcojęzycznej literaturze psychologiczno – pedagogicznej stosunkowo dużo.
Według Wł. Dawida najważniejszą kategorią właściwości nauczyciela jest tzw. „miłość dusz”, czyli miłość człowieka do człowieka w postaci potrzeby i zdolności sympatyzowania, wzajemnego przenikania się, udzielania swoich i uczestniczenie w cudzych stanach duchowych, dążenie do zgodności, harmonii i jedności z duchowym życiem innych. „Sądzę, że jest to istotą nauczycielskiego powołania, które można by określić jako miłość dusz ludzkich. Jest to miłość, bo człowiek wychodzi poza siebie, troszczy się, bezinteresownie czyni coś dla drugiego; jest to miłość dusz, bo przedmiotem jej jest wewnętrzna duchowa treść człowieka, jego dobro moralne, jego oświecenie i udoskonalenie jako istoty duchowej”
Drugą podstawową właściwością nauczyciela według J. Wł. Dawida jest tzw. „potrzeba doskonałości” w celu społecznego oddziaływania poprzez snucie projektów różnych metod i pomocy nauczania, poprzez naukę samokształcenia się, poprzez silne poczucie obowiązku i pragnienie coraz to nowego i ciągłego doskonalenia się.”…nauczyciel, który ma w sobie rozwinięte życie wewnętrzne i czuje swą duchową z uczniem wspólność, ma jednocześnie silne poczucie odpowiedzialności, obowiązku, potrzebę doskonałości. Kto chce innych oświecić, podnieść przez miłość dla nich, ten musi zarazem chcieć uczynić to w sposób najlepszy, najskuteczniejszy.”
Ostatnią kategorią według wymienionego autora jest moralna wartość nauczyciela.
Za główne cechy, właściwości osobowe nauczyciela Z. Mysłakowski uważa natomiast:
1. Cechę kontaktowości – jako odpowiednie i jakościowe reagowanie w czasie, stające się objawem adaptacji partnera do sytuacji, w której się znajdzie.
2. Żywość wyobraźni – jako „gładkość i bogactwo, z jakim skojarzenia przebiegać mogą w różnych kierunkach, a obrazy ulegają dysocjacji i mogą wchodzić w skład nowych syntez.”
3. Instynkt rodzicielski – jako wyraz upodobania do rozwijającego się naokoło życia.
4. Pobudliwość uczuć – umożliwiająca adaptację uczuciową , współodczuwanie, współprzeżywanie i stwarzanie takich sytuacji, które mogłyby w uczniach pobudzić przez bezwiedne naśladownictwo rozwijanie się uczuć, szczególnie w sferze wychowania moralnego i estetycznego.
5. Nastawienie całokształtu psychiki na zewnątrz od siebie, a nie ku sobie, interes zwrócony poza własne „ja”, a nie skupiony na nim.

M. Kreutz przyjmuje natomiast w podstawowym ujęciu osobowości nauczyciela pierwsze dwie cechy, które wymienia J.Wł. Dawid, eliminując trzecią cechę, jako niespecyficzną, obowiązującą we wszystkich zawodach. Stawia na jej miejscu tzw. Zdolność sugestywną, jako decydującą cechę w całokształcie pracy nauczyciela.

Wszystkie wymienione tu kategorie właściwości osobowych są wyspecyfikowanymi rysami, które powinny cechować każdego nauczyciela. Założenie wymienionych właściwości jest słuszne i trafne, należy jednak zadać pytanie, w jaki sposób dochodzi nauczyciel do tego rodzaju głównych właściwości, jakie jest źródło ich pochodzenia, co jest przyczyną ich powstawania i ewentualnie dalszego ich rozwoju. Można wprawdzie przyjąć, że ten czy tamten nauczyciel posiada wrodzone zadatki, przydatne do zawodu nauczycielskiego, z drugiej jednak strony należy wziąć pod uwagę fakt, że kierunek tych zadatków zależne jest w dużej mierze od społecznych warunków życia i pracy danego osobnika. Nie istnieją zatem gotowi, urodzeni, utalentowani nauczyciele, lecz tworzą się dopiero w czasie zawodowej pracy.
Do zawodu nauczycielskiego nie selekcjonuje się specjalnie kandydatów, chociaż tego rodzaju selekcja byłaby potrzebna, a skierowuje się tak pod względem umysłowym, jak i fizycznym jednostki normalne, które się do pracy pedagogicznej zgłaszają. Obserwacje i doświadczenia wskazują, że wśród tego dość dowolnego doboru kandydatów, wyłania się w ciągu ich zawodowej pracy duża liczba nauczycieli dobrych, a nawet wybitnych.
Wychodząc z tego założenia należy wysunąć jako konieczne kategorie właściwości nauczyciela ogólne cechy każdej osobowości i dopiero w ich zakresie pomieszczą się te właściwości, które powinny charakteryzować każdego nauczyciela.
Z podobnego stanowiska wychodzi S. Szuman, który w rozprawie pt. „Talent pedagogiczny pisze: „Wątpię również o tym, czy można w ogóle wyróżnić specjalny typ ludzki, który można by nazwać typem wychowawcy. Zawód co prawda, właśnie taki typ stwarza w zakresie nawyków, postawy, w sposobie myślenia, poglądów, manier, zewnętrznego wyglądu itp., ale zdaniem moim, nikt się nie rodzi pedagogiem. Na podstawie bardzo różnej wrodzonej struktury psychicznej stają się, zdaniem moim, różni z natury ludzie dobrymi pedagogami różnego typu i nie decydują o tym przyrodzone właściwości psychiczne”
Szuman pisze również: „ Poznać i oceniać można, nauczyciela tą drogą, że się go porówna z tym, co uważa za ideał nauczyciela. Nauczyciel idealny albo „nauczyciel doskonały”, jak go nazwiemy na wpół żartobliwie, jest urojoną istotą, która łączy w sobie wszystkie możliwe do pomyślenia cechy, warunkujące najwyższy stopień dodatniego wpływu kształcącego i wychowawczego na wychowanków.”
Z podobnego załażenia wychodzi również W. Okoń, który w analizie osobowości nauczyciela miedzy innymi pisze: „Powstaje wszakże pytanie, czy w charakterystyce osobowości nauczyciela powinno się wyodrębnić te cechy, które są typowe dla zawodu nauczyciela, a pomijać te, które choć bardzo ważne, są właściwe wszystkim ludziom. Czy jest słuszne np. pominiecie – na tej podstawie – moralności nauczyciela lub jego wiedzy”
Każdy człowiek posiada swoistą osobowość charakteryzującą się takimi czy innymi właściwościami postępowania. Na ilość i na jakość tych właściwości składa się cały różnorodny zespół współdziałających ze sobą tak psychicznych jak i społeczno – historycznych czynników, wśród których jedno z pocześniejszych miejsc zajmuje praca zawodowa. Ilość czasu, rodzaj zatrudnienia, jakość działalności, warunki higieniczne, estetyczne i społeczne, zajmowane stanowisko, atmosfera pracy, warunki ekonomiczne itp. Wywierają każdorazowo wpływ na formowanie się osobowości człowieka. W miarę dokonujących się zmian w pracy zawodowej pewnej jednostki następuje również stopniowo szybsza czy wolniejsza zmiana jej cech osobowych.
Każdy człowiek przystępujący do pracy w tym czy innym zawodzie wnosi w nią niektóre cechy swojej już uprzednio ukształtowanej osobowości i niewątpliwie jedne z nich będą mu przydatne do obranego rodzaju pracy, będzie się nimi mógł posługiwać i w dalszym ciągu rozwijać, inne natomiast stanowią tzw. Cechy neutralne, czyli obojętne dla danej pracy, istnienie których nie jest konieczne dla osiągnięcia dodatnich rezultatów danej pracy. Każda praca wymaga specyficznych cech, które, jeśli ich człowiek przed przystąpieniem do niej nie posiada, musi z biegiem czasu zdobyć, przyswoić je sobie, by łącznie z poprzednimi mógł w danej pracy osiągnąć pozytywne wyniki. Podobna rzecz przedstawia się w pedagogicznej pracy nauczyciela.
Na podstawie powyższych założeń można przyjąć jako zasadnicze kategorie właściwości osobowych nauczyciela trzy główne cechy, które powinny charakteryzować każda jednostkę ludzką. Do tego rodzaju podstawowych kategorii zalicza się:

1/ umysłowość – głęboką i wszechstronną wiedzę ogólną, przedmiotową, psychologiczno – pedagogiczną, ogólną orientację w zakresie wszystkich dziedzin aktualnego życia społeczno – historycznego, jak również własny pogląd na świat.

2/ moralność – jako zespół właściwości osobowych, które warunkują świadome przestrzeganie w całokształcie życia, zachowania się i pracy wszystkich obowiązujących w danym czasie norm społecznych oraz są podstawą mocnego i pozytywnego charakteru.

3/ humanizm społeczny – w postaci emocjonalnej postawy, równego wartościowania i szanowania każdego człowieka, pomocy w jego wszechstronnym rozwoju, zapewnienia mu pracy i związanego z nim dobrobytu oraz w dostrzeganiu w każdej jednostce najwyższego społecznego celu.
Wymienione trzy zasadnicze kategorie osobowe powinny charakteryzować wszystkich bez wyjątku ludzi, jednak nauczyciel, który ma przede wszystkim z materiałem ludzkim do czynienia, powinien posiadać je w szczególnie dużym wymiarze.

Umysłowość nauczyciela

Wszechstronna i głęboka wiedza powinna być udziałem każdego człowieka, lecz nauczyciel bez odpowiedniego zasobu różnorodnej wiedzy nie mógłby być nauczycielem.
Każdy nauczyciel powinien przede wszystkim znać przedmiot czy przedmioty nauki, znać ich logiczną strukturę, ich korelację z innymi dziedzinami wiedzy, ich wartość użytkową, a następnie powinien posiadać rozległą wiedzę i doświadczenie pedagogiczne. Obok przedmiotowej i pedagogicznej wiedzy, każdego nauczyciela powinna cechować duża znajomość psychiki młodzieży. Praca pedagogiczna nauczyciela, jako praca grupowa, wymaga od niego również znajomości wiedzy w zakresie socjologii.
Każdorazowa praca pedagogiczna nie odbywa się w oderwanych, abstrakcyjnych warunkach, lecz wiąże się z aktualnymi w danym czasie zagadnieniami politycznymi, kulturalnymi, gospodarczymi, dlatego też każdy nauczyciel, który chce spełnić w odpowiedni sposób swoje zadanie powinien i musi posiadać szeroką znajomość ogólnej wiedzy. W pracy pedagogicznej nauczyciel musi posiadać nie tylko duży zasób wiedzy ogólnej, lecz musi umieć odpowiednio ją wykorzystać w danej sytuacji. W tego rodzaju ciągle nowych warunkach pracy pedagogicznej w szkole, nauczyciel powinien i musi być człowiekiem myślącym, rozważnym i mądrym.
Nauczyciel musi nie tylko dostosowywać się do ciągle innych sytuacji w szkole, lecz musi również tworzyć sytuacje nowe. Zawód nauczyciela jest z tego powodu porównywany z praca artysty, która nie tylko naśladuje lecz przede wszystkim tworzy. Jak podkreśla Mysłakowski „ Zdaje mi się, że konieczna tu jest najpierw pewna wrodzona żywość wyobraźni: łatwość i bogactwo, z jakim skojarzenia przebiegać mogą w różnych kierunkach, a obrazy ulegać dysocjacji i wchodzić w skład nowych syntez. Jeżeli weźmiemy człowieka „pozbawionego wyobraźni”, tj. posiadającego te cechę w mniejszym stopniu niż przeciętny, to dostrzegamy, że asocjacje przebiegają u niego wzdłuż tych samych ciągle schematów, zamiast indywidualizować się, przystosowywać do bogactw sytuacji, jakie życie nadarza.”
Na bazie umysłowości i związanej z nią wiedzy, nauczyciel powinien posiadać również swój własny, skrystalizowany, na własnych przekonaniach oparty naukowy pogląd na świat. Z wiedzy i rozumowania nauczyciela wypływa również podkreślony przez prawie wszystkich wymienionych autorów tzw. „takt pedagogiczny” nauczyciela, jako pewien swoisty stosunek, postawa nauczyciela wobec różnorodnych sytuacji, zachodzących w życiu szkolnym, dobrych czy złych, na podstawie których nauczyciel stara się znaleźć właściwe wyjście i rozwiązanie, które nie zrazi, nie zniechęci, przeciwnie wyjdzie na korzyść dla uczniów.

Moralne walory nauczyciela

Jest to zjawisko uzasadnione ze względu na bogatszy słownik językowy dla tego rodzaju pojęć, na ich większą powszechność, a przede wszystkim ze względu na skutki moralnych cech osobowych nauczyciela, które w mocnym stopniu odbijają się na ustosunkowaniu się do uczniów i jego pracy. Moralne cechy nauczyciela uczniowie odczuwają w znacznie silniejszym stopniu na sobie. W dużym stopniu zostało podkreślone jako etyczne walory nauczyciela : opanowanie i równowaga. Zrównoważona postawa nauczyciela oddziałuje korzystnie na samopoczucie młodzieży, zaraża ją niejako, podczas gdy brak opanowania, zmienność odbija się na niej niekorzystnie. W sensie dodatnim można podkreślić pracowitość, obowiązkowość i systematyczność. Natomiast w sensie ujemnym , negatywnym ordynarny i wulgarny sposób zachowania się nauczyciela wobec ucznia. Dużo przykrości wyrządza uczniom również mściwość nauczyciela.

Humanizm społeczny nauczyciela

Humanizm społeczny jako wyraz pozytywnego stosunku nauczyciela do ucznia jest wypadkową wiedzy jak i moralnych walorów nauczyciela. Humanizm społeczny w ogóle, a w szczególności w procesach pedagogicznych, stanowi niezwykle ważny czynnik i składnik osobowości nauczyciela. Proces pedagogiczny wyraża się przede wszystkim w stosunku człowieka do człowieka, w postaci osobowego oddziaływania, w zdolności kontaktowania się.
Humanizm społeczny – to umiejętność wykorzystywania wszystkich walorów osobowych w zakresie wiedzy i wychowania w celu oddziaływania, pobudzania i tworzenia nowego człowieka, co w szkole znajduje szczególnie mocny wyraz i znaczenie.
Humanizm społeczny – to akcja jednostki wobec innych dla wzniecania w nich pozytywnych reakcji w kierunku możliwie dużego i wszechstronnego ich rozwoju.

Osobowość wyposażona nawet w najlepsze właściwości bez możliwości oddziaływania na drugich byłaby właściwie społecznie bezwartościową. Istnieją osobowości nauczycieli o bardzo głębokiej i wszechstronnej wiedzy, lecz nie potrafią z tych czy innych przyczyn oddziaływać na innych, pobudzić ich i zmusić do pracy nad sobą. Chcąc więc zapewnić nauczycielowi jak najpełniejszy rozwój osobowości, a zarazem uzyskanie jak najlepszych wyników w przekształcaniu własnych wychowanków i całego społeczeństwa – społeczeństwo musi zagwarantować mu wysoki poziom wykształcenia oraz odpowiednią pozycję społeczną i ekonomiczną.


BIBLIOGRAFIA:

Bohucki Jan, „Osobowość nauczyciela w świadomości młodzieży”, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1965.
Okoń Wincenty (red), „Osobowość nauczyciela”, Wydanie zbiorowe, Warszawa 1959.
Okoń Wincenty, „ Nowy słownik pedagogiczny”, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1996.

Wyświetleń: 7048