Aktywizacja uczniów na lekcjach biologii w gimnazjum

Szkoła, jako instytucja społeczna, przygotowuje dzieci i młodzież do życia w społeczeństwie. Przez wieki koncepcje szkoły zmieniały się. Wpływ na postępujące zmiany miały wielkie systemy filozoficzne. Współczesna szkoła spełnia następujące funkcje: instrumentalną, autonomiczną, wspierającą. Aby szkoła spełniała swoje funkcje należycie, nauczyciel powinien być mistrzem - przyjacielem, kompetentnym merytorycznie, posiadającym odpowiednie przygotowanie pedagogiczne i psychologiczne. Powinien być osobą wyzwalającą aktywność ucznia. Uczenie się tworzy podstawę przyszłej wiedzy, wymaga atmosfery wzajemnego zaufania i szacunku, ponieważ związane jest z dyscypliną własną, a nie narzuconą.

W gimnazjum nauczyciel ma obowiązek wprowadzić ucznia w świat nauki, wdrożyć do samodzielności i pomóc mu w podjęciu decyzji dotyczącej dalszej nauki.

Celem nauczania biologii na tym etapie edukacji powinno być osiągnięcie przez ucznia rozumienia mechanizmów anatomicznych, fizjologicznych i ekologicznych rządzących życiem organizmów.

Proces nauczania musi być sprzężony z procesem uczenia się, a uczenie się musi zostać odpowiednio zorganizowane. Każda metoda może stać się nudna. Efektywne uczenie wymaga zatem różnorodnych form prezentacji, zajęć w grupie i wyzwań w czasie realizacji programu nauczania.

Przez szereg lat poszukuje się nowych, bardziej aktywnych metod nauczania, rozwijających myślenie, zachęcających ucznia do działania i rozwiązywania problemów.

Metoda nauczania wg Okonia to:
Celowo i systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy wraz umiejętnościami posługiwania się nią w praktyce, a także rozwijanie zdolności i zainteresowań poznawczych.

Metody, czyli elementarne sposoby nauczania i uczenia się, należy stosować świadomie, aby proces przyswajania nowych wiadomości i umiejętności można byłoby nazwać efektywnym. Jest to możliwe tylko w momencie zwiększenia stopnia aktywności ucznia. Zadaniem nauczyciela jest wyzwolenie wszystkich rodzajów aktywności w procesie uczenia się, tj. aktywności emocjonalnej, intelektualnej, sensorycznej, motorycznej, recepcyjnej i werbalnej.

Cechą metod aktywizujących jest to, że w procesie kształcenia aktywność podmiotu uczącego się przewyższa aktywność podmiotu nauczającego. Rozwiązywanie problemów ma miejsce na każdej lekcji, niezależnie czy nauczyciel prowadzi ją w sali lekcyjnej czy w terenie, w czasie zajęć laboratoryjnych czy pracy z książką.

W jaki sposób przeprowadzić lekcję, aby ucznia nie zniechęcić ale pobudzić do działania?

W nauczaniu - uczeniu się biologii z dużym powodzeniem stosuje się gry dydaktyczne, jako jedne z metod aktywizujących. Danuta Cichy (1990) wyróżnia wśród nich:
- gry logiczne (krzyżówki, wirówki, szyfrogramy, układanki, eliminatki),
- gry symulacyjne (inscenizacje, dyskusje panelowe),
- gry planszowe.

Gry dydaktyczne pobudzają między innymi aktywność emocjonalną, która ma olbrzymie znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania ucznia w społeczeństwie - współpracę w zespole, komunikatywność, kreatywność.
Inne metody aktywizujące to:
- dyskusja
- metaplan
- burza mózgów
- mapa pojęciowa
- drzewo decyzyjne
- metoda projektu
- obserwacja
Dyskusja polega na wymianie poglądów na określony temat. Wymaga od uczniów samodzielności w stawianiu pytań, udzielania odpowiedzi, formułowania poglądów. Dzięki tej metodzie następuje wzbogacanie znanych treści, porządkowanie i utrwalanie.

Rozwiązanie postawionego problemu może ułatwić metoda skutecznej dyskusji - metaplan, podczas której uczniowie pracują w grupach. Efektem pracy grupy jest plakat.
U góry plakatu wpisany jest problem i pytania pomocnicze:
- Jak jest?
- Jak być powinno?
- Dlaczego nie jest tak, jak być powinno?

Odpowiedzi na pytania pomocnicze uczniowie zapisują na kartkach
i przyklejają na plakacie. Wyciągają wnioski i zapisują na dole plakatu.
Następnie liderzy prezentują pracę grup.

Często stosowaną metodą jest burza mózgów (giełda pomysłów), która polega na znajdowaniu propozycji rozwiązania postawionego problemu.
Nauczyciel w czasie trwania burzy mózgów (zapisywania pomysłów
na tablicy) daje czas na zastanowienie, nie interpretuje i nie krytykuje wypowiedzi.
Metodą pozwalającą na dokonanie analizy tekstu jest mapa pojęciowa.
Uczeń rysuje diagram, w którym główne myśli zapisuje za pomocą słów - kluczy. Pozwólmy uczącym się na twórczą technikę notowania przy użyciu kolorów, pogrubionych linii, zwracając jednak uwagę na to, aby forma nie górowała nad treścią.

Drzewo decyzyjne jest metodą, gdzie uczniowie mają możliwość przeanalizowania wszystkich wariantów rozwiązania jakiegoś problemu, spisując argumenty "za" i "przeciw".

Na lekcjach biologii lub na zajęciach pozalekcyjnych (przy realizacji ścieżek edukacyjnych) można wykorzystać metodę projektu.
Cechą tej metody jest uwzględnienie następujących etapów:
1. Wybór zagadnień.
2. Wprowadzenie w zagadnienie - zainicjowanie projektu.
3. Dobór grup do realizacji.
4. Przygotowanie opisu projektu (instrukcja).
5. Planowanie pracy.
6. Realizacja.
7. Ocena (prezentacje publiczne).

Instrukcja musi zawierać:
1) Temat projektu.
2) Jasno sprecyzowane cele.
3) Zadania, które prowadzą do realizacji celów, ich wykonawcy i terminy realizacji.
4) Źródła informacji, z których uczniowie mogą skorzystać.
5) Terminy i sposoby konsultacji.
6) Termin i forma prezentacji.
7) Kryteria ocen.

Obserwacja jest podstawową metodą w nauczaniu - uczeniu się biologii. Umożliwia ona bezpośredni kontakt ze środowiskiem naturalnym. Jest ważnym czynnikiem emocjonalnym pobudzającym ucznia do zainteresowania przedmiotem. Obserwacja może odbywać się w pracowni z wykorzystaniem zgromadzonych eksponatów, technologii wideo, programów multimedialnych, ale zawsze wymaga od nauczyciela doskonałego przygotowania. Rola nauczającego nie może ograniczać się tylko do zaplanowania zajęć (chociaż - o zgrozo - zdarzają się lekcje, gdzie ani nauczyciel ani uczniowie nie wiedzą co robić). Musi on cały czas kontrolować poczynania podopiecznych i dyskretnie ukierunkowywać ich działania. Po zakończeniu obserwacji konieczne jest sporządzenie opisu w postaci notatki, schematu lub rysunku obserwowanego zjawiska, procesu czy przedmiotu.

Ucząc w sposób efektywniejszy oraz atrakcyjniejszy dla ucznia nauczyciel pomaga zdobyć mu nie tylko wiadomości i umiejętności dotyczące danego przedmiotu, ale umiejętności kluczowe niezbędne dla skutecznego wypełnienia zadań związanych z nauką, pracą i powinnościami społecznymi.

W procesie nauczania ważne jest to, jakie umiejętności przyswoił sam nauczyciel. Czy jest osobą kreatywną i twórczą? Jeśli tak, organizowanie nauczania wyzwalającego wszystkie rodzaje aktywności nie będzie rzeczą trudną.

Bibliografia:
1. Aktywizacja uczniów w nauczaniu biologii. Praca zbiorowa., 1998. Zeszyt metodyczny WOM, Elbląg.
2. Cichy D., 1991. Dydaktyka biologii w szkole podstawowej. WSiP, Warszawa.
3. Cichy D., 1990. Gry dydaktyczne w nauczaniu biologii. WSiP, Warszawa.
4. Dylak S., 1995. Wizualizacja w kształceniu nauczycieli. Wyd. naukowe UAM, Poznań.
5. Golanko J., Filipiuk A., 1999. Poradnik metodyczny. Biologia dla gimnazjum część pierwsza. Nowa Era, Warszawa.
6. Grygier U., 2000. Pomocne emocje. Biologia w szkole nr 2 - 3.
7. Okoń W., 1975. Słownik pedagogiczny. PWN, Warszawa.
8. Stocka J., 2000. Oczekiwania wobec absolwenta zreformowanej szkoły - umiejętności kluczowe. Edukacja 1/2000. IBE, Warszawa.
9. Pora pola. Poradnik dla animatorów edukacji środowiskowej w terenie. Praca zbiorowa.,1995. Warszawa.

 

Opracowanie: Lidia Gontarz

Wyświetleń: 10185