Arnold Hauser, Społeczna historia sztuki i literatury. Romantyzm dworsko-rycerski 1 - analiza artykułu
ĆWICZENIE: Po zapoznaniu się z wyżej wzmiankowanym artykułem z zakresu historii sztuki określ:
- Zasadnicze tezy autora uporządkowane w ciąg myślowy (z zaznaczeniem łączników między poszczególnymi myślami).2
- Ocenę przydatności tekstu w formacji intelektualnej historyka sztuki.3
- Własne refleksje nad tekstem.4
PRZYKŁADOWE ODPOWIEDZI:
I. ZASADNICZE TEZY AUTORA UPORZĄDKOWANE W CIĄG MYŚLOWY
Gotyk przyniósł zupełnie nowy ideał sztuki. W swym postulacie wierności naturze była
ona wyraźnie odmienna od uprzedniej, sztywnej i skrępowanej, twórczości wczesnego średniowiecza.
Pospołu ze zmianami w sferze kultury zachodziła - ściśle z nimi związana - rewolucja gospodarcza.
Polegała ona przede wszystkim na wzroście roli miast, będących wówczas ważnymi centrami wymiany handlowej. Obserwowano
także wystąpienie pierwszych charakterystycznych cech światopoglądu kapitalistycznego.
Jednak podstawowym kulturalno-historycznym źródłem nowego życia miejskiego było powstanie stanów zawodowych - rzemieślników i kupców. Bezpośrednim następstwem
tej sytuacji było wytworzenie - w miejsce starych podziałów społecznych - nowego, bazującego na pieniądzu, rozbicia klasowego. Zamożni mieszczanie zaczęli
w tych warunkach wykupywać z rąk biedniejących właścicieli ziemskich majątki,
aby wzmocnić swoją niepewna pozycje społeczną. Był to
bowiem jeszcze czas, gdy osobisty związek z ziemią stanowił jedyną wartościową legitymację,
a mieszczaństwo tkwiło niejako "zawieszone" między szlachtą i chłopstwem
i obdarzane było pogardą przez oba te stany.
Wytworzona na takich podstawach odrębność "miejskiego" sposobu produkowania wywarła także wpływ na sztukę. Przyniosła
ona bowiem ze sobą niezależność artysty, ale też nie dawała możliwości sukcesu twórcy nieznanemu publiczności. Sztuka gotyckich katedr była
więc miejską i mieszczańską,
a miasta występowały w roli fundatorów budownictwa sakralnego. Produkcja dzieł znajdowała się
zatem w rękach mieszczańskich artystów i rzemieślników.
Nic dziwnego, że w tych warunkach następowała sekularyzacja kultury i jej wyzwalanie się spod duchowej kurateli Kościoła. Sztuka przestała
bowiem być zarezerwowana wyłącznie dla kleru,
a sama religia stała się bardziej humanitarna, emocjonalna i tolerancyjna. Dużą rolę w
tym procesie odegrał kształtujący się właśnie zawodowy stan rycerski.
Jego członkowie zaczęli rozwijać świadomość stanową i ideologię klasową szlachty, tworzyli zasady szlacheckiego trybu życia i systemu wartości.
Pomimo antysekularyzacyjnych inicjatyw Kościoła system
ten przeniknięty był tendencjami świeckimi
i opierał się na - antycznym jeszcze - ideale
kalokagathii.
Rola kierownicza w kulturze średniowiecznej - a zwłaszcza w poezji - przeszła od kleru do rycerstwa,
które wytworzyło nowy ideał miłości i liryki miłosnej. Powstały
one na gruncie dworskim
i w atmosferze "kultury kobiecej". W historii literatury dopiero
ta poezja dworsko-rycerska dowartościowała miłość. Promowała
ona jednak dworskie formy związane z dość osobliwym rozumieniem tego uczucia; z tzw. "miłością oddalenia".
W jej przypadku niemożliwość uzyskani wzajemności powodowała, iż wyznanie miłosne było tylko pretekstem dla poety, aby uskarżać się na okrucieństwo opiewanej damy.
Model ten nakazywał nieprzystępność kobiet, tęsknotę mężczyzn, ich rezygnację w cierpieniu miłosnym oraz ekshibicjonizm uczuciowy.
Wszystko to dało podstawy pod sformułowane przez E. Wechsslera tez,
według których miłość wasala do żony jego feudała była jedynie przeniesieniem politycznego stosunku lennictwa na relacje do kobiety,
a pieśń miłosna to wyraz posłusznego hołdu i forma penegiryku politycznego.
W tej sytuacji - twierdził uczony - realna była tylko pochwała damy zawarta w pieśni,
natomiast skłonność miłosna śpiewaka to przeważnie konwencjonalne kłamstwo, typowa formuła retoryczna, umówiona gra towarzyska i pusta konwencja. Przeciwko
tym twierdzeniom podniesiono wysoką wartość pieśni miłosnych
oraz długowieczność ich tradycji, niemożliwe do osiągnięcia w przypadku zafałszowanej bazy uczuciowej. Podstawą do zrozumienia
tej nowej koncepcji miłości było ustawiczne napięcie erotyczne w jakim żyli ludzie średniowiecza,
a które wywodziło się z - wyjaśnianych sytuacją społeczną - warunków historycznych. Próbowano
także wytłumaczyć novum rycerskiej liryki miłosnej wpływami arabskimi, klasyczno-łacińskimi oraz ludowymi,
faktycznie jednak największą rolę odegrała tu potoczna łacińska literatura klerykalna wyrastająca z przedrycerskiej tradycji religijnej służby miłosnej.
Z niej to również przejęli śpiewacy dworscy formy i rytmy techniczne.
Pomimo tego oddziaływania poezja trubadurów była świecką i zasadniczo sprzeczną z ascetyczno-hierarchicznym duchem Kościoła,
a nawet wyparła ona liryczną twórczość duchownych.
Poeci średniowieczni należeli do wszystkich warstw społecznych.
Ich elita - czyli grono zaangażowanych na stałe dworskich poetów (minstreli) oraz rycerzy-trubadurów - wytworzyła tzw. "ciemny styl" poezji,
który charakteryzował się umyślną niejasnością i zagadkowością, a także nagromadzeniem trudności zarówno technicznych, jak i treściowych. Niewielką już rolę odgrywali parający się poezja duchowni,
niemniej ich obecność również winna być odnotowana.
Dalej: istnieli tzw. rybałci - recytatorzy, którzy aż do połowy XII wieku byli zarazem poetami i śpiewakami.
Potem zaś część z nich ograniczyła się do odpłatnego deklamowania dzieł bogatych dyletantów i bardziej wziętych trubadurów. Przeewoluowali
oni w końcu
w "bezpańskich" żonglerów.
Wreszcie waganci - wykształceni, ale pozbawieni szacunku dla Kościoła i klas panujących, buntownicy i libertyni sprzeciwiający się wszelkim tradycjom i obyczajom.
Ci rybałci panów duchownych byli autorami tzw.
fabliaux,
czyli antyfeministycznych i antyromantycznych utworów ośmieszających przedstawicieli wszystkich stanów.
W późnym średniowieczu twórczość poetycka nabrała charakteru mieszczańskiego. Pojawił się
w związku z tym nieznany dotąd typ poety - duchem i pochodzeniem związany z miastem - meistersinger. Na północy Francji w XIII wieku zaistniał
także inny nowy typ twórcy, który nie pisał wierszy przeznaczonych do recytacji, lecz książki do czytania (głównie powieści awanturnicze i miłosne dla dam). Pojawienie się czytania jako nowej formy recepcji utworów
z kolei pociągnęło za sobą wytworzenie stosownych technik opowiadania
oraz - co ważniejsze - spowodowało, iż korzystanie z "literatury" nie było już ograniczone do wielkich uroczystości z udziałem rybałtów i pieśniarzy.
II. OCENE PRZYDATNOŚCI TEKSTU W FORMACJI INTELEKTUALNEJ HISTORYKA
Arnold Hauser postuluje, aby historyk sztuki (czy właściwie - historyk w ogóle) posiadał umiejętność szukania wewnętrznych analogii pomiędzy tak różnymi zjawiskami jak sztuki piękne, literatura, procesy społeczne i gospodarcze, a nawet - polityczne. Takie rozpatrywanie wewnętrznej treści dzieła na tle całości osiągnięć cywilizacyjnych epoki, w której ono powstało, jest konieczne dla uzyskania pełni analizy. Zubożeniem faktycznego przedmiotu zainteresowań historyków jest ograniczanie ich obserwacji do ustalania samych suchych faktów, dat, wartości materialnej znalezisk, itd.; a bez wnikania niejako w psychikę ludzi minionych epok, bez rozpatrywania stosunków międzyludzkich regulujących ich egzystencję i kształtujących rzeczywistość - także estetyczną - w której żyli. Takie zaś "okrojenie" uniemożliwia praktycznie osiągnięcie poprawnych i kompletnych wyników rozważań.
Potrzeba wzbogacenia formacji intelektualnej historyka o umiejętność podejmowania działań o charakterze interdyscyplinarnym poparta została tu wykazaniem szeregu zależności miedzy przemianami, jakie zachodziły w strukturze społecznej pełnego i późnego średniowiecza (uaktywnienie się warstwy mieszczaństwa, kształtowanie się warstwy rycerskiej, wzrost znaczenia dworu, postępująca laicyzacja i inne) oraz życiem kulturalnym, sztuką i literaturą doby gotyku (architektura mieszczańska, dworskie pieśni miłosne,
chansons de geste i inne). Spektakularnym przykładem tych zależności, a zarazem potwierdzeniem potrzeby poszerzenia spektrum umiejętności i zainteresowań badaczy, jest choćby - jakżeż silnie kojarzony z wiekami średnimi - etos rycerski. Odzwierciedlał on bowiem układ stosunków społeczeństwa feudalnego, arystokratycznego i rycerskiego, a składały się nań: specyficzny styl życia oraz wartości jakie wykształcił stan rycerski. Zaś odtworzyć go można nie inaczej, jak na podstawie zabytków kultury, tj. pieśni o czynach i nieco późniejszych
romans courtois.
III. OSOBISTA RFLEKSJA NAD TEKSTEM
Tekst Arnolda Hausera zaskoczył mnie ukazaniem niezwykle ciekawych powiązań między osiągnięciami - szeroko rozumianej - sztuki gotyku, a realiami społeczno-gospodarczymi wieków średnich. Interesującym jest potraktowanie rzeczywistości tej epoki w sposób całościowy, na wzór barwnej i złożonej mozaiki. Mozaiki, której poszczególne komponenty - pomimo, iż pozornie wydają się dotyczyć całkowicie różnych płaszczyzn życia - faktycznie występują razem i - co więcej - tylko tak całościowo odbierane mogą dać obraz zrozumiały i prawdziwy. Autor przytacza dla przykładu między innymi epikę rycerską, a więc zdawałoby się element wyłącznie z "działki" historii literatury. Podczas gdy faktycznie czynniki ją kształtujące i spełniane przez nią zadania były silnie zróżnicowane i wybiegały daleko poza zakres domeny poetów. Bowiem - mając charakter parenetyczny - kształtowała ona ideał osobowy rycerza, a jednocześnie utrwalała czyny i zachowania składające się na etos rycerski. Pozostawała oczywiście nie bez wpływu na popularyzacje kultury dworskiej, a jednocześnie - mimo swego w przeważającej części świeckiego charakteru - upowszechniała chrześcijański odbiór i rozumienie świata.
Ciekawie również - przy ukazaniu całego spektrum przemian ustrojowych, społecznych, itd. jakie zaszły w średniowieczu (a pod wpływem których znajdowały się ówczesne, silnie zróżnicowane, prądy kulturotwórcze) - Arnold Hauser potrafił zaznaczyć, iż mimo wszystko kultura wieków średnich była uniwersalną, ponadnarodową, odrębną w poszczególnych krajach, a jednocześnie spójną i połączoną wspólnymi celami ideowo-religijnymi. Potrafił zaakcentować, iż pomimo widocznego rozwarstwienia stanowego i odmienności obyczajowych, kultura ta była czynnikiem raczej łączącym niż dzielącym Europę.
Przypisy:
1. Artykuł ten dostępny jest w kilku periodykach i publikacjach zbiorowych z
zakresu historii i teorii sztuki, stąd brak konkretnych danych
bibliograficznych.
2. Ćwiczenie to służy rozwijaniu umiejętność dokonywania streszczeń dłuższego
tekstu i "filtrowania" danych, oraz tworzenia spójnych i logicznych ciągów
myślowych.
3. Ćwiczenie to służy rozwijaniu umiejętność przeprowadzania krytycznej oceny
tekstu ze względu na określony jego aspekt.
4. Ćwiczenie to służy rozwijaniu umiejętność kształtowania własnej postawy
względem omawianego zagadnienia (wypowiadania poglądów własnego "Ja").
Opracowanie: Joanna Małocha
