Etiologia, klasyfikacja i metody porozumiewania się dzieci z wadą słuchu w młodszym wieku szkolnym

ZESPÓŁ SZKÓŁ Z ODDZIAŁAMI INTEGRACYJNYMI SZKOŁA PODSTAWOWA NR 5 W TYCHACH

Przykłady i zalecenia do pracy.

Wstęp

Komunikowanie się z innymi ludźmi jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka. U osoby mającej trudności ze słyszeniem, możliwości porozumiewania się z otoczeniem zostają ograniczone.

Dlatego zdolność słyszenia w procesie rozwoju dziecka jest niezwykle ważna. Słyszenie bowiem umożliwia dziecku rozpoznawanie głosów, naśladowanie dźwięków, stymulując w ten sposób rozwój mowy. Słuch pomaga również w wychwytywaniu sygnałów o niebezpieczeństwie, komunikowaniu się, a także pozwala dziecku rozwijać umiejętności społeczne.

Słyszenie to więcej niż tylko jeden ze zmysłów, odgrywa on bardzo ważną rolę w kształtowaniu się zachowań i osobowości dziecka.

W przeszłości, zanim stało się możliwe poprawne zdiagnozowanie ubytku słuchu u małego dziecka, nie było niczym niezwykłym, że niedosłyszące dziecko uważano za niezdolne do nauki i umieszczano w placówkach opiekuńczych. Na szczęście takie sytuacje już się nie zdarzają.

Powszechnie wiadomo, że niedosłuch nie ma nic wspólnego z brakiem inteligencji - natomiast jeśli ubytek słuchu nie jest wystarczająco wcześnie rozpoznawany i rehabilitowany, może mieć on znaczący, negatywny wpływ na rozwój dziecka

Surdopedagogika

Surdopedagogika jest działem pedagogiki specjalnej zajmującym się teorią i praktyką kształtowania osób z wadą słuchu, a więc osób niesłyszących i słabo słyszących (niedosłyszących z resztkami słuchu).

Cele surdopedagogiki to m.in.:
- określa pewne zasady, metody, formy pracy z osobą niesłyszącą w sposób indywidualny, z dostosowaniem do możliwości i potrzeb dziecka niesłyszącego;
- poszukuje skutecznych form pracy rewalidacyjnej, które przy zastosowaniu środków i metod mogą w miarę możliwości rozwojowych przybliżyć jednostkę do normalnego funkcjonowania i aktywnego uczestnictwa w życiu;
- przywraca sprawność uszkodzonego słuchu przez umożliwienie korzystania z posiadanych resztek słuchowych drogą odpowiednich ćwiczeń;
- przywraca sprawność psychiczną przez usprawnianie procesów poznawczych, zaburzonych wskutek ograniczenia bodźców słuchowych;
- przygotowuje osoby z wadą słuchu do funkcjonowania w warunkach życiowo zmienionych i do możliwie samodzielnego życia.

Etiologia wady słuchu

4 na 1000 niemowląt rodzi się z nieodwracalnym ubytkiem słuchu o różnym nasileniu.

Wadę wrodzoną mogą powodować czynniki genetyczne (wada dziedziczna) lub te, które zadziałają na dziecko w okresie życia płodowego bądź w czasie porodu. Mówimy wówczas o dzieciach z ryzyka okołoporodowego.

Ryzyko takie może być spowodowane czynnikami genetycznymi, konfliktem serologicznym, chorobą matki, szczególnie w pierwszych dwunastu tygodniach ciąży, niektórymi lekami lub używkami stosowanymi przez matkę w okresie ciąży, wcześniejszym bądź patologicznym porodem.

Wadę nabytą mogą powodować m.in.: ostre lub przewlekłe choroby ucha, choroby zakaźne, choroby wysokogorączkowe (zapalenie opon mózgowych), antybiotyki, urazy chemiczne, mechaniczne lub psychiczne.

Pojęcie i klasyfikacja osób z wadą słuchu

W roku 1993 Ministerstwo Edukacji Narodowej wprowadziło oficjalnie pojęcie "niesłyszący" w miejsce pojęcia "głuchy".

Obecnie za osobę niesłyszącą audiolodzy uważają takiego człowieka, który nie odbiera bodźców akustycznych, nie rozumie mowy dźwiękowej drogą słuchową.

Wśród jednostek z wadami słuchu wyróżnia się:
- jednostki niedosłyszące - które mimo wady słuchu - odbierają dźwięki mowy ludzkiej przez receptor słuchu;
- z resztkami słuchu, które mogą wykorzystywać resztki słuchu -w procesie porozumiewania się używając aparatów słuchowych.

Aparat słuchowy to elektroniczne urządzenie zasilane baterią, noszone zazwyczaj za uchem lub w uchu. Aparat nie przywróci normalnej zdolności słyszenia, może jednak znacznie zrekompensować ubytek słuchu. Najnowocześniejszymi aparatami są cyfrowe aparaty słuchowe z nowoczesną technologią, które mogą efektywnie eliminować hałas, a wzmacniać mowę dokonując tych regulacji automatycznie.
- zupełnie niesłyszące, to są takie, które nie odbierają żadnych bodźców dźwiękowych przy pomocy słuchu. Pomocne mogą być implanty ślimakowe. Od ponad 20 lat wykonuje się operacje wszczepienia implantów ślimakowych. Implant ślimakowy to urządzenie elektroniczne, wykorzystujące zjawisko elektrostymulacji, tzn. wywoływania wrażeń słuchowych poprzez podrażnienie nerwu słuchowego prądem elektrycznym.
Nie przywracają słuchu, lecz stwarzają jedynie szansę do odbioru dźwięków.

W literaturze często spotyka się klasyfikację głuchoty opracowaną przez Fowlera opartą na stopniu utraty słuchu mierzonej w decybelach.

Klasyfikacja ta uwzględnia: stopień upośledzenia percepcji słuchowej, określenie upośledzenia słuchu oraz reakcje na mowę z odległości 1,5 m.

Tabela 1 Klasyfikacja wad słuchu według Fowlera

Stopień upośledzenia percepcji słuchowej	Określenie upośledzenia słuchu	Reakcje na mowę z odległości 1,5 m
0 - 20 dB	Lekkie	Przy około 20 dB szept nie słyszalny
20 - 40 dB	Umiarkowane	Słabo artykułowana mowa nie słyszalna
40 - 60 dB	Niezbyt znaczne	Umiarkowanie głośna mowa często nie słyszalna
60 - 80 dB	Znaczne	Głośna mowa nie słyszalna
Powyżej 80 dB	Bardzo znaczne	Krzyk nie słyszalny
Brak percepcji słuchu		Bardzo głośny krzyk nie jest słyszalny

W praktyce logopedycznej bardziej przydatna okazuje się klasyfikacja holenderskiego surdopedagoga Van Udena, która oprócz badań audiometrycznych uwzględnia badania słuchu przy pomocy mowy.

Tabela 2 Klasyfikacja upośledzenia słuchu według Van Udena

Stopień upośledzenia słuchu	Utrata słuchu w dB	Badanie odbioru mowy z odległości 1 metra	Audiometria słowna
Lekki niedosłuch	20-30 dB	trudności w słyszeniu mowy szeptanej
Umiarkowany niedosłuch	40-60 dB	trudności w słyszeniu mowy potocznej	Co najmniej 40% znanych wyrazów jest rozumianych
Ciężki niedosłuch	60-90 dB	spostrzegana jest mowa jedynie o dużym natężeniu	przy pomocy aparatury i po ćwiczeniach słuchu rozumianych jest około 40% znanych wyrazów
Głębokie upośledzenie słuchu - głuchota	więcej niż 90 dB	mowa potoczna nie jest wcale słyszana także przy pomocy aparatury i po treningu słuchu

Typy uszkodzeń słuchu

Zależnie od tego, która część narządu słuchu została uszkodzona i gdzie zaistniały przeszkody w jego funkcjonowaniu wyróżnia się kilka rodzajów zaburzeń słuchu.
-
Pierwsze z nich to zaburzenia przewodzeniowe.
Powstają przy uszkodzeniu tych elementów narządów słuchu, które przewodzą drgania akustyczne. Znajdują się one w uchu zewnętrznym lub środkowym. Przyczyną zaburzeń może być np. zaczopowanie drogi słuchowej, stany zapalne kosteczek słuchowych, uszkodzenie błony bębenkowej, nieprawidłowe działanie trąbki słuchowej.

Dziecko wtedy źle słyszy tony ciche i niskie, akcent, dynamika i melodia mowy odbierane są nieprecyzyjnie.
-
Drugim rodzajem zaburzeń są zaburzenia odbiorcze słuchu.
Polegają one na uszkodzeniu części odbierającej dźwięki w uchu wewnętrznym. Może ono dotyczyć ślimaka, nerwu słuchowego. Człowiek traci zdolność akustycznego różnicowania poszczególnych dźwięków, a więc słów. Dotyczy to przede wszystkim słyszenia w zakresie tonów wysokich.

Oprócz niedosłuchów przewodzeniowych i odbiorczych zdarzają się także zaburzenia mieszane i centralne.

Uszkodzenie słuchu typu mieszanego spowodowane jest równoczesnym zaburzeniem przewodzenia i odbioru dźwięków. Taka osoba słyszy nie tylko mniej, ale również mniej wyraźnie. Słyszą jakościowo źle i odbierają o wiele mniej sygnałów z otaczającego świata.

Uszkodzenie słuchu typu centralnego powstaje w następstwie uszkodzeń w "stacji odbiorczej" w mózgu, zlokalizowanej obustronnie w okolicach płata skroniowego. Zaburzenie słuchu tego typu charakteryzuje się niemożnością rozpoznawania i różnicowania zjawisk dźwiękowych, a w szczególności zjawisk mowy.
Dlatego u takiej osoby mowa nie rozwija się. Leczenie polega na długotrwałej rehabilitacji, a praca nad rozwojem mowy wymaga umiejętnego i konsekwentnego wysiłku ze strony rodziców i osób rehabilitujących.

Niektóre metody porozumiewania się dzieci z wadą słuchu

Aby poznać specyfikę pracy rewalidacyjnej należy scharakteryzować niektóre metody porozumiewania się osób niesłyszących i komunikacji z nimi.
- Metoda migowa polega na porozumiewaniu się niesłyszących z niesłyszącymi, przy pomocy umownych znaków migowych określających dane pojęcie (osoby, rzeczy, zjawiska, czynności itp.).
- Daktylografia - mowa palcowa. Jest to forma porozumiewania się, oparta na odpowiednich układach palców jednej lub obydwu dłoni. Każdej literze lub liczbie odpowiada określony znak daktylograficzny. Daktylografia przestrzega reguł gramatycznych.
- Fonogesty - są to umowne ruchy jednej lub drugiej dłoni, wykonywane na wysokości twarzy osoby mówiącej. Fonogesty uzupełniają niewidoczne ruchy artykulacyjne. Nie zastępują one mówienia, ale pomagają w mówieniu i w odczytywaniu mowy z ust nadawcy.
- Mowa kombinowana - składa się na nią stosowanie mowy ustnej w formie graficznej lub dźwiękowej, alfabetu palcowego i znaków migowych.
- Metoda totalnej komunikacji - uwzględnia również wszelkie drogi porozumiewania się, a więc drogę migową, daktylografię i mowę ustną.
- Metoda ustna - oralna. Wykorzystuje różne drogi kontaktu z uczniem prowadzące do opanowania przez niego mowy ustnej.

Oto niektóre formy tej metody:
1. Metoda matczyna - słowna. Jest to metoda całościowego uczenia mowy ustnej, oparta na podstawach fonetyczno-psychologicznych. W metodzie tej zaleca się od najwcześniejszego dzieciństwa porozumiewanie się z dzieckiem mową ustną. Kształcenie mowy opiera się na wykorzystywaniu odczuć słuchowych, dotykowych, wzrokowych, związanych z percepcją dźwięków. Dziecko ma nie tylko słuchać swojej mowy, ale ją widzieć i czuć. Rodzice oraz surdopedagog organizują i wykorzystują sytuację prowokujące do rozmowy.
2. Metoda audytywno-werbalna (słuchowo-ustna). W tej metodzie wykorzystuje się w procesie kształcenia mowy ustnej głównie drogę słuchową (z wykorzystaniem aparatów słuchowych lub bez nich).
Rewalidacja opiera się na wczesnym wychowaniu słuchowym i treningu słuchowym, wykorzystuje się maksymalnie posiadane przez dziecko resztki słuchu, a także mowę w jej formie dźwiękowej i graficznej.

Wczesna rewalidacja

Przez dłuższy czas zajmowano się głównie dziećmi z wadą słuchu w wieku szkolnym, a od drugiej połowy XX w. zaczęto zajmować się szerzej dziećmi w wieku przedszkolnym. Również w połowie XX w. zaczęto zajmować się dziećmi z wadą słuchu w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym.
W tym czasie wprowadzono pojęcie "wczesnej rewalidacji".
Duże znaczenie rewalidacyjne ma wczesne usprawnianie zaburzonego odbioru słuchowego.
Coraz liczniejsze badania medyczne i psychopedagogiczne wskazują, że należy wykorzystać pierwsze miesiące i lata życia dziecka, gdyż w tym okresie intensywnie rozwija się układ nerwowy, który jest fizjologicznym podłożem życia psychicznego. Powstają wówczas najbardziej trwałe odruchy warunkowe i rozwijają się podstawowe funkcje psychiczne człowieka.
Dla uwrażliwiania słuchu i rozwoju mowy okresem krytycznym są pierwsze trzy lata życia. Wczesna diagnoza i interwencja powinna nastąpić w okresie od pół do pierwszego roku życia. Wykorzystuje się wtedy elastyczność układu nerwowego i podatność małego dziecka na ćwiczenia, w których jeszcze nie przeszkadzają utrwalone negatywne stereotypy postępowania.

Udział rodziców w procesie rehabilitacji

Rozpoznanie u dziecka wady słuchu jest dla rodziców szokiem i powodem silnego stresu. Pomoc rodzicom w tym czasie jest bardzo ważna. Akcja poradnictwa dla rodziców musi się rozpocząć natychmiast po ustaleniu diagnozy o uszkodzeniu słuchu dziecka. Omawia się z rodzicami prawdopodobną przyczynę powstania uszkodzenia słuchu, możliwość rehabilitacji i postępowania terapeutycznego. Rodzice dowiadują się, że zostają przeznaczeni do roli terapeutów własnego dziecka. Zapoznają się na czym ma polegać niesienie pomocy niesłyszącemu dziecku, i że to właśnie oni mają w tym procesie do spełnienia najważniejszą rolę. Działaniami w zakresie wczesnej rehabilitacji (wczesnej interwencji, edukacji) należy objąć całe środowisko rodzinne niepełnosprawnego dziecka.

Celem poradnictwa jest pomoc rodzicom w akceptowaniu dziecka takim, jakim ono jest, pouczenie rodziców jaką mają stwarzać dla dziecka atmosferę domową.

Pomoc rodzicom udzielają specjaliści: lekarz, psycholog, logopeda, akustyk, pracownik socjalny, surdopedagog, doświadczeni rodzice.

Przedmiotem ich działalności powinno być:
- przekazywanie informacji o możliwościach rozwojowych dzieci z uszkodzonym słuchem,
- opisanie możliwości słuchowych małego pacjenta w oparciu o wyniki badań słuchu,
- poinformowanie o celach i zadaniach procesu usprawniania dzieci z uszkodzonym słuchem,
- wstępne określenie zadań dla rodziców i rodziny dziecka,
- przygotowanie do przyjęcia aparatu słuchowego i udzielenie informacji użytkowania aparatu,
- udzielenie informacji o tym jak rozpocząć rehabilitację słuchu.

Podstawowym celem rehabilitacji dziecka z wadą słuchu jest osiągnięcie zdolności porozumiewania się z otoczeniem za pomocą mowy.

Rehabilitacja to nie jednorazowe działanie, ale raczej proces wychowania od świadomości istnienia dźwięku, poprzez jego lokalizację, aż do rozwoju mowy dziecka.
Dlatego duże znaczenie ma wczesna diagnoza i wczesne aparatownie.

Zalecenia

Przy pracy z dzieckiem z wadą słuchu w klasie integracyjnej wskazane jest dostosowanie wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych dziecka poprzez:

Uwzględnienie trudności wynikających z obniżonej percepcji słuchowej:
- Posadzić dziecko blisko nauczyciela (2, 3 ławka),
- Prowadząc lekcję należy mówić w sposób naturalny, głosem o naturalnej intonacji, normalnym tempem, z wyraźną, ale nie przesadną artykulacją.
- Twarz mówiącego powinna być dobrze oświetlona (źródło światła powinno znajdować się za uczniem).
- Mowa mówiącego winna być nieco powolniejsza, formułowana w krótkich jasnych zdaniach.
- W przypadku trudnych partii materiału ułatwiać rozumienie mowy przez podsunięcie tematu, który jest przedmiotem rozmowy (drobne wskazówki, wyjaśnienia).
- Dbać o ciszę w czasie lekcji - hałas bardzo utrudnia percepcję mowy.
- Mówiąc lub czytając nie należy zasłaniać twarzy dłońmi lub książką oraz nie należy mówić będąc odwróconym do tablicy (tyłem do klasy).

W toku prowadzonej lekcji:
- Sprawdzać rozumienie przekazywanych treści słownych. W razie potrzeby udzielać dodatkowych wyjaśnień i naprowadzeń (np. w formie graficznej)
- Pytania i polecenia słowne formułować w sposób jasny i w razie potrzeby udzielać dodatkowych wyjaśnień wykorzystując sytuacje, ilustracje, stosować także pytania pomocnicze, powtórzenia i schematy graficzne.
- Zachęcać do wypowiadania się na określone tematy i tematy dowolne.
- Unikać dotykania ucznia gdy chce się zwrócić jego uwagę (można zaklaskać, zatupać itp.).
- W pierwszych latach nauki szkolnej wskazane jest, aby nauczyciel z wyprzedzeniem podawał tematy zajęć, czytanki, treść wiersza rodzicom, którzy przygotują dziecko, aby aktywniej uczestniczyło w późniejszych zajęciach.

Realizacja programu nauczania:
- W trakcie pisania ze słuchu należy dyktować powoli i wyraźnie.
- Liberalnie odnosić się do charakterystycznych błędów w pisowni wynikających z niedosłuchu, lecz stale wymagać ich poprawy.
- Stale rozwijać czytanie ze zrozumieniem.
- W przypadku trudniejszych i dłuższych czytanek udostępnić je uczniowi do przeczytania wcześniej w domu.
- Materiał gramatyczno-ortograficzny opracować przede wszystkim w formie ćwiczeń praktycznych - egzekwowanie znajomości reguł winno być drugorzędne.
- Liberalnie wymagać czytania i recytacji wierszy z zastosowaniem odpowiedniej intonacji, tempa i pauz.
- Pozostawić dziecku większą ilość czasu na sformułowanie odpowiedzi lub wykonywanie działania.
- Stale powtarzać i utrwalać poznany już materiał.
- Unikać ograniczeń czasowych podczas wszelkich sprawdzianów wiadomości oraz przy odpowiedziach słownych.

Atmosfera w klasie:
- Umożliwiać dziecku nawiązywanie prawidłowych kontaktów z rówieśnikami. Dbać o ich prawidłowy przebieg.
- Łagodzić sytuacje stresowe.
- Mobilizować zachętą i pochwałą do systematycznego pokonywania trudności.
- Wykorzystując możliwości intelektualne dziecka pomagać w pozytywnym zaistnieniu na terenie klasy.

Przykłady ćwiczeń do pracy z dziećmi z wadą słuchu

W programie wychowania słuchowego przewiduje się szereg ćwiczeń rozwijających wrażliwość słuchową dziecka. Ćwiczenia te mają pomóc dziecku zaakceptować aparat słuchowy, rozwijając jego uwagę słuchową i zainteresowanie dźwiękiem, lokalizacji źródła dźwięku, rozróżniać jego natężenie wysokość, czas trwania.
Wszystkie ćwiczenia realizuje się przy zastosowaniu aparatów słuchowych.
Przykłady ćwiczeń:
- kojarzenie wybranych głosów np. bębenek, gwizdek itp.
- kojarzenie głosów powstających podczas manipulowania przedmiotami codziennego użytku np. woda płynąca z kranu, zamykanie drzwi, praca odkurzacza, włączone radio, telewizor itp.
- naśladowanie i rozpoznawanie głosu zwierząt i ptaków np.: szczekanie psa, ryk krowy, pianie koguta; obrazki zwierząt, ptaków, odgłosy nagrane na taśmę,
- rozpoznawanie dźwięków instrumentów perkusyjnych, oglądanie, próba grania, marsz, etykiety z napisem: powoli, szybko, stop,
- rozpoznawanie różnych dźwięków np.: uderzanie klockami, łyżką, drapanie, lanie wody, darcie papieru, grzechotki itp.,
- rozpoznawanie głosu i jego źródła; źródło sygnału akustycznego np.: klaskanie w dłonie, ilość uderzeń, nagrania głosu ludzkiego: mowy, śmiechu, płaczu, krzyku,
- rozróżnianie i naśladowanie głosów pojazdów: odgłos jadącego samochodu, traktora, pociągu, motoru, stukot kół, sygnał karetki pogotowia, straży pożarnej,
- rozróżnianie samogłosek i sylab: etykiety z literami, zapoznanie dzieci z brzmieniem samogłosek, z obrazem graficznym, układanie ust i ich wymawianie np.: kołysanie lalki - aaa, zdziwienia - ooo,
- stosunki przestrzenne: utrwalanie pojęć, dzieci wykonują polecenia np.: połóż na ławce lalkę,
- stosunki wielkościowe: rozróżnianie cech wielkości oraz przedmiotów, kartoniki z obrazkami: małe - duże koła, małe - duże jabłka, dziecko wybiera z wielu obrazków to co mówi nauczyciel,
- przybory szkolne: nauczyciel mówi - narysuj gumkę, ołówki, linie itp.,
- nazwy czynności: etykiety z nazwami czynności - maluj, pisz, wycinaj, czytaj, mów, biegaj, tańcz itp.
- praca dyżurnego: etykiety z nazwami czynności: zamiata, sprawdza, podlewa, ściera itp. zdania dopasowuje do osoby, która wykonuje daną czynność,
- odzież i ubranie dziecka: postawa chłopca i dziewczynki, etykiety ubrań, worek z ubraniami,
- praca ludzi w różnych zawodach: taśma z nagraniem dźwięku: młotka, piły, gwizdka, narzędzi, gry na organach itp.
- rozpoznawanie zjawisk przyrody: szumu wiatru, padającego deszczu, grzmotów, śpiewu ptaków, odgłosów owadów,
- przesypywanie piasku, grochu, kawy, cukru,
- wskazywanie źródła dźwięku, odwracanie głowy w kierunku dźwięku,
- różnicowanie odgłosów: tarcie papieru, plusk wody, cykanie zegara,
- różnicowanie odgłosów: ulicy, kroków, samochodów, traktorów,
- rozpoznawanie rytmu, powtarzanie z pamięci,
- odtwarzanie wysłuchanego rytmu - taką samą liczbą uderzeń, w takich samych odstępach czasowych: oo, ooo, oo oo, oo o oo, oo oo oo,
- zabawy ruchowe ze śpiewem, klaskaniem,
- rymowanie "Stoi na stacji lokomotywa" - ćwiczenia pamięci,
- nauka krótkich wierszy - powtarzanie sylabami,
- dzielenie zdań na wyrazy, wyrazów na sylaby, sylab na głoski,
- powtarzanie dni tygodnia w kolejności, miesięcy w roku,
- powtarzanie krótkich i dłuższych zdań,
- dzielenie wyrazów na sylaby - samogłoski - wydzielanie samogłosek na początku i na końcu wyrazu,
- kolory; kolorowe chorągiewki, kredki, klocki o różnych barwach,
- odgadywanie wygłoskowanych wyrazów,
- wyszukiwanie sylab w wyrazach,
- wyszukiwanie wyrazów ukrytych w zdaniach,
- wyodrębnianie w wyrazach sylab - określenie pozycji sylaby w wyrazie,
- wydzielanie głosek w wyrazie, liczenie ich, zastępowanie klockami.

Literatura:
Eckert U. (red.), Wybrane zagadnienia z srdopedagogiki. Warszawa 1998, WSPS.
Eckert U. Surdopedagogika i jej perspektywy "Kultura i Edukacja" nr 2-3. Toruń, Warszawa 1994, Wyd. Marszałek.
Góralówna M. Wybrane zagadnienia z audiologii, (w:) Wybrane zagadnienia z surdopedagogiki, t. I, II, U. Eckert (red.). Warszawa 1980, WSPS.
Kirejczyk K. Ewolucja systemów kształcenia dzieci głuchych. Warszawa 1967, Nasza Księgarnia.
Nurowski E. Surdopedagogika polska. Warszawa 1983, PWN.

 

Opracowanie: Ruta Piętka, Beata Matacz

Wyświetleń: 12800