Katalog

Agnieszka Magda-Pyzocha
Język polski, Artykuły

Podział planów, streszczeń i notatek

- n +

Podział planów, streszczeń i notatek

1. Rodzaje planów.

Powszechny jest przedstawiany przez wielu badaczy[1] podział planów ze względu na podstawę ich wykonywania, wyróżniający:
1. plany odtwórcze (dekompozycyjne, analityczne) - oparte na cudzej wypowiedzi; według M. Nagajowej[2] można je podzielić dalej na takie, które: a) oddają kompozycję utworu literackiego (plany utworu) bądź następstwo logiczne treści w tekstach popularnonaukowych, albo b) ujmują przedstawione w utworze wydarzenia z uwzględnieniem ich chronologii i związków przyczynowo-skutkowych bądź tylko chronologii (tzw. plany wydarzeń, których autorka nie uznaje jednak za plany odtwórcze w ścisłym tego słowa znaczeniu); bardziej przekonywujący i częściej przytaczany wydaje się jednak dalszy podział planów odtwórczych na a) plany utworów literackich i b) plany tzw. prozy rozumującej (prac naukowych, popularnonaukowych i tekstów publicystycznych), który prezentuje, opierając się na różnych publikacjach, także Józef Bar [3];
2. plany twórcze (kompozycyjne, dyspozycyjne) - związane z zebraniem i uporządkowaniem materiału mającego być podstawą własnej wypowiedzi; niektórzy autorzy[4] dzielą plany twórcze w zależności od etapu pracy nad przygotowaniem koncepcji wypowiedzi, któremu można je przyporządkować i wymieniają: plany psychologiczne - oddające ogólny zamysł bez przestrzegania logicznego związku poszczególnych elementów, logiczne plany robocze - porządkujące materiał zawarty w planie psychologicznym i ostateczne plany logiczne - dokładnie odzwierciedlające strukturę gotowej wypowiedzi.
3.
Równie znany jest podział planów oparty na stopniu szczegółowości ujęcia treści.

Poczynając od najogólniejszego a kończąc na najbardziej szczegółowym wymienić można:
1. plan ramowy (I stopnia, jednostopniowy, zwięzły, zwarty) - ujmujący "ogólnie treści najistotniejsze, bez uwzględnienia szczegółów", za pomocą punktów oznaczonych najczęściej wyłącznie cyframi arabskimi.
2. plan punktowy - "wyszczególnienie wszystkich ważnych myśli i obrazów występujących w danym tekście". Każda część - punkt takiego planu odpowiada nowej myśli, które zapisywane są jedna pod drugą. Dzieli treść na człony informacyjne zgodnie z ich kolejnością i następstwem czasowym, nie oddaje jednak zależności i rodzajów podporządkowania tych członów. [7]
3. plan szczegółowy (II stopnia, dwustopniowy, dokładny, rozwinięty) - który "oprócz treści najistotniejszych uwzględnia podporządkowane im treści mniej ważne" oraz ukazuje ich wzajemne zależności. Punkty oddające myśli główne, mniej ważne, aż do informacji dalszego stopnia oznaczane są odpowiednio różnymi typami znaków (np. cyfry rzymskie, arabskie, litery alfabetu łacińskiego itd.). Plan taki odtwarza całą konstrukcję myślową tekstu[9]. W tym miejscu należy wspomnieć o planie trójdzielnym - składającym się z trzech głównych, zasadniczych części: wstępu, rozwinięcia i zakończenia, który J. Bar dodaje jako czwartą, obok wyżej wymienionych, odmianę gatunkową planu[10]. Ponieważ również składa się on z punktów i podpunktów można przyjąć, że plan trójdzielny jest specyficzną, trudniejszą postacią planu szczegółowego, o ściśle ustalonej liczbie części najważniejszych.

Plany dzieli się także ze względu na formę stylistyczną jaką przyjmują, o ile oczywiście, jak postulują metodycy[11] jest to forma jednolita. W takim ujęciu można mówić o planie w formie:
4. krótkich zdań orzekających (oznajmujących),
5. zdań pytających,
6. równoważników zdań (punktów dyspozycyjnych),
7. w postaci cytatów,
8. zdań wykrzyknikowych.

Można dokonać innego jeszcze, nie stosowanego dotąd, podziału - ze względu na
liczbę objętych planem całości treściowych
i wyróżnić:
1. plan pojedynczy - oparty na jednej całości treściowej (np. dotyczący jednego tekstu) oraz
2. plan równoległy (porównawczy) - zestawienie ze sobą dwu lub więcej treści, tematów, sądów o tej samej sprawie, często w formie tabelarycznej (o takiej odmianie planu wspomina Józef Półturzycki[14]).

2. Rodzaje streszczeń.


Aleksander Bereza w swej, opartej na naukowych podstawach logiki, rozprawie Streszczenie i streszczanie stwierdza, że "procesy streszczania mogą przebiegać na różnych poziomach tekstu i obejmować różne jego zakresy". W związku z tym wyróżnia:
1. Streszczenia przebiegające na powierzchni streszczanego tekstu, do których można z kolei zaliczyć:
a. streszczenie wewnątrzzdaniowe - zachowujące właściwości struktury syntaktycznej, semantyki i stylistyki, przy zmniejszonej liczbie elementów wewnątrz poszczególnych zdań (poprzez ich redukcję, substytucję lub inwersję). "Przynosi [ono] na ogół niewielki zysk (...) [i jest przydatne,] gdy celem streszczającego jest zmniejszenie streszczanego tekstu przy całkowitej pewności zachowania w streszczeniu intencji autora";
b. streszczenie międzyzdaniowe - przy zmniejszonej liczbie elementów i zdań streszczanego tekstu, zachowujące jego strukturę syntaktyczną i właściwości semantyczne, wprowadzające jednak różnice pod względem stylistycznym. Właściwości podmiotowe (sygnały autorskie) oryginału mogą tu być "całkowicie zredukowane, zwłaszcza jeśli streszczający uzna, że zamierzone przez niego streszczenie będzie obrazowało jedynie informację przedmiotową streszczanego tekstu".
Takie przekształcenie wymaga już uwzględnienia nie tylko powierzchni ale i struktury głębokiej streszczanego tekstu. Opiera się na logicznej strukturze oryginału, która stanowi podstawę tworzenia obrazu tekstu na podstawie jego wielostopniowego podziału (...). przydatne jest przeda wszystkim do streszczania takich streszczanych tekstów, które dysponują strukturą podatną na podział logiczny (np. niektóre teksty naukowe).
2. Streszczenie realizujące się jedynie poprzez strukturę głęboka streszczanego tekstu. W jego realizacji można wyodrębnić dwa etapy. Pierwszym z nich jest analiza streszczanego tekstu, prowadząca do wyodrębnienia poziomów struktury tekstu i ustalenia relacji między nimi. Następnym etapem jest synteza, poprzez którą dokonuje się wyboru "poziomu streszczania", wyboru "między elementami streszczanego poziomu w zależności od przyjętego przez streszczającego kryterium ważności", wprowadza się metajęzyk opisujący właściwości denotacyjne streszczanego tekstu (zastępujący wyodrębnione w nim pole semantyczne), oraz język, z pomocą którego tekst będzie wartościowany. "Podstawowym wymogiem komunikacyjnym, któremu musi podporządkować się streszczający, jest wymóg dostosowania się do właściwości odbiorcy - jego potencjalnych zainteresowań, potrzeb, wiedzy, znajomości odpowiedniego jezyka." [15]

Bereza przytacza też podział streszczeń dokonany przez Witolda Marciszewskigo, z którego wyprowadza później własne wywody:
1. streszczenie jako obraz tekstu, utworzony na podstawie jego wielostopniowego podziału oddającego strukturę logiczną;
2. wyciąg selektywny z oryginału;
3. opis w metajęzyku lub mowie zależnej.

Juliusz Kijas dzieli streszczenia ze względu na cel, któremu mają służyć. Idąc śladem myśli autora można wymienić streszczenie:
1. dla własnego użytku (np. żeby wiernie oddać cudze myśli, czyjeś poglądy, przydatne w pracy naukowej, żeby łatwiej zapamiętać),
2. aby podać coś w skrócie do czyjejś wiadomości (np. treść utworu).[17]

Autorzy Metodyki nauczania języka polskiego w klasach V - VIII wyróżniają, biorąc pod uwagę rodzaj streszczanego tekstu, dwie ich odmiany:
1. streszczenie dzieł literackich - "syntetyczna reprodukcja treści jakiegoś utworu, w której zachowany jest porządek czasowy i przyczynowo-skutkowy między odtwarzanymi zdarzeniami";
2. streszczenie prac popularnonaukowych i naukowych - powinno ono "odtworzyć ich strukturę, ukazać najistotniejsze informacje w logicznych powiązaniach składających się na zamkniętą całość tematyczną i sensowną".[18]

Podział ten uszczegóławia, odnosząc do praktyki szkolnej, Józef Bar, który wylicza streszczenia na podstawie: fragmentu tekstu z podręcznika szkolnego, fragmentu utworu literackiego, czytanki, większego utworu fabularnego, pracy popularnonaukowej, artykułu, przemówienia, referatu, wykładu, odczytu, słuchowiska radiowego, telewizyjnego i filmu fabularnego. [19]

Podział streszczeń utworów literackich, oparty na kryterium wierności tekstowi proponuje Karolina Pojawska, wyróżniając:
1. "krótkie streszczenie (zwarte, zwięzłe) odtwarzające akcję, nawet bez motywacji postępowania bohatera;"
2. "streszczenie rozszerzone (rozwinięte), w którym motywuje się postepowanie postaci i przestrzega się przyczynowa-czasowego związku wydarzeń";
3. "streszczenie dokładne, uwzględniające to, co jest właściwe dwom poprzednim rodzajom streszczeń, a nadto kładące nacisk na odtworzenie swoistości stylu danego utworu".[20]

Także dotyczący utworu literackiego, związany jednak z elementami jego struktury wewnętrznej, jest podział streszczeń, który przedstawia Janina Wójcik:
1. streszczenie akcji - oddające, zgodną z autorską, kolejność wydarzeń;
2. streszczenie fabuły - ujmujące wydarzenia chronologicznie, niezależnie od kolejności przedstawienia ich w utworze i zachowujące związki między składowymi elementami fabuły;
3. streszczenie wątku - zwięźle przedstawiające wydarzenia, problemy, powiązane więzią przyczynowo-skutkową, skupione wokół postaci, najczęściej pierwszoplanowych.

Nie można też zapomnieć o tym, że streszczenie należy form wypowiedzi, które mogą przyjmować postać ustną i pisemną.[22] Natomiast postać pisemna streszczenia może być zapisana, jak sugeruje Janina Fras, w dwu formach:
1. Planu - poprzez wypunktowanie najważniejszych informacji, przy unikajniu dosłownego przepisywania.
2. Ciągłego tekstu - informacje ujęte w punktach muszą być najpierw pogrupowane w logiczne ciągi i całości, a następnie połączone za pomocą wyrazów i wyrażeń łącznikowych (i, ale, chociaż, ponieważ, z drugiej strony, gdyby, jeżeli, co prawda, po pierwsze itp.).[23]

3. Rodzaje notatek.

Rozpatrując dające się wyodrębnić na podstawie publikacji metodycznych podziały notatek nie sposób pominąć prac Józefa Bara. Opierając się na, związanych z zagadnieniem, tekstach wybranych autorów[24], dokonuje Bar podziału notatek na siedem następujących rodzajów:
1. adnotacja - krótka charakterystyka, zwykle w postaci zwięzłego streszczenia, zawierającego wyliczenie główniejszych zagadnień;
2. streszczenie - przedstawienie w skrócie własnymi słowami najważniejszych informacji, zagadnień i ich powiązanie;
3. wyciągi (wypisy) - dosłowne wypisanie tez, wniosków, ważniejszych cytatów i fragmentów tekstu;
4. własna opinia o czytanej treści - zapis własnych uwag, przeżyć i postaw;
5. schematy i zestawienia tabelaryczne;
6. plan - ujęcie treści w punktach, w postaci tytułów, tez, zdań pytajnych lub oznajmujących (plany z kolei dzieli Bar na rodzaje, o czym szerzej przy ich omówieniu jako odrębnej formy wypowiedzi).
7. konspekt - złożona postać notatki, polegająca na krytycznej analizie materiału oraz syntezie prowadzącej do sformułowania własnych wniosków w układzie innym niż autora; zawiera tytuł i adres wydawniczy, plan i jego rozwinięcie, często także skróty - dla czytelności - ujednostajnione.

Zbędnym wydaje się zawężenie (w tytule podrozdziału) ww. podziału do notatek z lektury (książek, czasopism, gazet), gdyż wymienione sposoby mogą służyć równie dobrze notowaniu dyskusji, odczytu, filmu lub innych źródeł wiadomości i przeżyć, o czym zresztą mowa w jednym z cytowanych (w tym samym podrozdziale) przez autora fragmentów. Poniżej przedstawione zostaną inne propozycje, które nie odbiegają zasadniczo od podanej przez J. Bara, będąc jedynie bardziej szczegółowymi lub oddając dokładnie specyfikę materiału, na podstawie którego powstaje notatka oraz cel notawania.

W powyższym podziale zawiera się podział przedstawiony przez Juliusza Kijasa. Wymienia on kilka technik notowania: 1) ujmowanie w jednym zdaniu treści zawartych w kilku zdaniach, skracanie (chociaż nie używa nasuwającej się tu nazwy - streszczenie), 2) tabelki schematy, porządkujące, syntetyzujące i uplastyczniające poznany materiał, 3) konspekty oraz 4) wypisywanie cytatów, zwracając przy tym uwagę na "indywidualną swobodę sposobów notowania".[26]

Podobnie Stanisław Bortnowski w Sporach o notatkę wyróżnia, w zależności od celu, jakiemu mają służyć następujące formy notatki: pełny tekst [czyli streszczenie], luźne wyrazy, luźne zdania, tytuły i podtytuły, odnośniki, cytaty, tabele, schematy, zapis w punktach, plan, konspekt, tezy, wniasek, komentarz, pytanie.[27]

Także Piotr Wierzbicki wymienia kilka sposobów tworzenia notatek z tekstu: krótkie streszczenie, tytuły-hasła, kilka najwarzniejszych słów, plan oraz cytaty.[28]

Autorzy Nauczania języka polskiego w klasie VII[29] dzielą notatki w zależności od materiału, na podstawie którego są sporządzane. W takim ujęciu można wyróżnić notatki sporządzane: z lektury; w czasie lekcji na podstawie czytania (cichego i głośnego), z wykładu i treści samej lekcji (w postaci: wniosków; podsumowań; informacji; wypunktowania toku pracy lekcyjnej; definicji; zapisu słownictwa; argumentów); w czasie wycieczki, z audycji itp.; jako pomoc w wypracowaniach.

W rozważaniach związanych z podziałem notatki na rodzaje nie powinno zabraknąć propozycji sposobu notowania, którą przedstawia Tony Buzan - specjalista w dziedzinie usprawniania pracy umysłowej. Sam autor mówiąc o opracowanej przez siebie metodzie używa nazwy mind mapping. Polscy tłumacze jego publikacji (Jerzy Morka[30] i Grażyna Walota-Czekaj [31]) notatkę powstałą w wyniku tej metody określają mianem mapy myśli. Spotkać można też inne, chyba mniej trafne określenia: mapa pamięci[32], mapa mentalna albo mind-map[33]. Szczególnie ostatnia próba adaptacji terminu na język polski wydaje się wielce dyskusyjna. Mapę myśli można dodać jako ósmy, obok siedmiu podanych powyżej propozycji Józefa Bara, z podstawowych rodzajów notatki. Zostanie ona omówiona szerzej w następnym rozdziale, w jego części dotyczącej ćwiczeń związanych notatką w klasach gimnazjalnych.

Przypisy:
1. M. in.: J. Bar, Dydaktyka ćwiczeń w mówieniu i pisaniu. Skrypt dla studentów filologii polskiej. Opole 1982, s.188; M. Nagajowa, Kształcenie języka ucznia w szkole podstawowej. Warszawa 1985, s. 158.
2. M. Nagajowa, j. w., s. 158.
3. J. Bar, j. w., s.188 - 189.
4. J. Kijas, Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu. [w:] Metodyka nauczania języka polskiego w szkole średniej - praca zbiorowa pod redakcją W. Szyszkowskiego i Z. Libery. Warszawa 1968, s. 205 -206; J. Kulpa, W. Pasterniak, Metodyka nauczania języka polskiego w klasach V - VIII. Warszawa 1976, s. 98 - 99.
5. M. Nagajowa, j. w., s. 158.
6. J. Bar, j. w., s. 191.
7. J. Półturzycki, Wdrażanie do samokształcenia. Warszawa 1983, s. 190 - 191.
8. M. Nagajowa, j. w., s. 158. Warto dodać, że Nagajowa (podobnie: P. Wierzbicki, Ćwiczenia stylistyczne. Warszawa 1977, s. 139) wymienia w tym podziale tylko plany ramowe i szczegółowe.
9. Józef Półturzycki, j. w., s. 190 - 191.
10. J. Bar, j. w., s. 191 - 192.
11. Józef Bar (j. w., s.192.) przytacza tu publikacje: Janiny Dembowskiej, Michała Jaworskiego, Zofii Strzeleckiej (Nauczanie języka polskiego w klasie VI. Książka przedmiotowo-metodyczna. Warszawa 1971, s. 137.), Marii Nagajowej, Anieli Świerczyńskiej, Anny Dziubałłon (Wskazówki metodyczne do nauczania języka polskiego w klasie V. Na podstawie podręcznika "W naszej ojczyźnie" . Warszawa 1971, s. 53 - 54).
12. O wszystkich czterech formach wspomina Józef Bar (j. w., s.192.).
13. Taką formę planu, obok wymienionych wcześniej, wymienia Maria Nagajowa (j. w., s. 160.).
14. J. Półturzycki, j. w., s. 190 - 191.
15. A. Bereza, Streszczenie i streszczanie, [w:] Kształcenie językowe w szkole. Red. Maria Dudzik. T. I. Wrocław 1981, s. 201-214.
16. Witold Marciszewski, Sposoby streszczania i odmiany streszczeń, [w:] Studia semiotyczne. Wrocław 1970, s. 155 i 158.
17. J. Kijas, Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu [w:] Metodyka nauczania języka polskiego w szkole średniej, red. W. Szyszkowski, Z. Libera. Warszawa 1968, s. 214 - 215.
18. J. Kulpa, W. Pasterniak, Metodyka nauczania języka polskiego w klasach V - VIII. Warszawa 1976, s. 115.
19. J. Bar, j. w., s.142.
20. K. Pojawska, Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu w klasach V - VIII. Warszawa 1965, s. 58.
21. J. Wójcik, Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu, [w:] J. Dietrich, J. Wójcik, Nauczanie języka polskiego w klasie 6. Książka przedmiotowo-metodyczna. Warszawa 1985, s. 102-103.
22. J. Bar, Formy wypowiedzi w programie języka polskiego szkoły podstawowej i średniej. (Materiały pomocnicze dla studentów filologii polskiej WSP i WSN). Opole 1976, s. 11.
23. J. Fras: Dziennikarski warsztat językowy. Wrocław 1999, s. 69-70.
24. Bar oparł się głównie na podziale Józefa Półturzyckiego (Wdrażanie do samokształcenia. Warszawa 1983.).
25. J. Bar, Formy wypowiedzi w programie języka polskiego szkoły podstawowej i średniej. (Materiały pomocnicze dla studentów filologii polskiej WSP i WSN). Opole 1976, s. 86-89.
26. J. Kijas, j. w., s. 232.
27. S. Bortnowski, Spory o notatkę, [w:] Ścisłość i emocja. Szkice polonistyczne. Warszawa 1977, s. 137-163.
28. P. Wierzbicki, Ćwiczenia stylistyczne. Warszawa 1977, s. 143-145.
29. M. Nagajowa, S. Sufin, J. Tokarski, Nauczanie języka polskiego w klasie VII, Warszawa 1977, s. 35-38.
30. Mowa o: T. Buzan, Rusz głową. Łódź 1996.
31. Mowa o: T. Buzan, Podręcznika szybkiego czytania. Łódź 1999.
32. Mowa o: A. Smith, Przyśpieszone uczenie się w klasie. Katowice 1997, w tłumaczeniu Alicji Gałązki.
33. Mowa m. in. o: W. Kozak, Mapa mentalna czyli twórcza technika notowania. Kielce 1999 i K. Rzeźniczak, Jak się uczyć, żeby się nauczyć? Notatka tradycyjna i mind-map. Konspekt zajęć dla klas VII-VIII. "Biblioteka w Szkole" 1998 nr 11-12, s. 14-15.

 

Opracowanie: Agnieszka Magda-Pyzocha

Wyświetleń: 6613


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.