Walka czy ucieczka - wpływ stresu na uczenie się

Stres jest reakcją na zagrożenie. Reakcja stresowa przygotowuje do psychicznego i fizycznego podjęcia działania obronnego. Instynkty przetrwania zaostrzają wrażliwość na otoczenie, wzmacniają siłę mięśni, przepływ krwi i dystrybucję tlenu.

Życie w nieustannym stresie wiąże się z poważnymi konsekwencjami. W niniejszej pracy zwraca się szczególną uwagę na siły dynamiczne stresu, jego wpływ na układ nerwowy i odpornościowy dziecka oraz efekty jego działania na zdrowie i możliwości uczenia się.

Co się dzieje kiedy jesteśmy w stanie gotowości?

Kiedy jesteśmy w stanie konfrontacji z niebezpieczeństwem, jedną z reakcji naszego ciała jest wydzielanie adrenaliny, która wywołuje reakcje przetrwania - walki lub ucieczki. Adrenalina wydzielana jest tak długo, jak długo nasz organizm postrzega daną sytuację jako zagrożenie lub niebezpieczeństwo.

Adrenalina wzmacnia główne systemy obronne ciała przez większy przepływ krwi do serca, płuc i dużych mięśni, szczególnie rąk i nóg, pomijając układ trawienny i mózg.

Lęk powoduje wydzielanie adrenaliny, co z kolei odciąga krew z układu trawiennego do dużych mięśni i powoduje skurcze żołądka. Narządy zmysłów stają się nadwrażliwe, czujne na wszystko, co się dzieje w środowisku. Nawet oczy poruszają się po obwodach i źrenice rozszerzają się, aby lepiej przyjąć każdy aspekt otoczenia, który może stanowić zagrożenie. W tym samym czasie, w miarę jak kurczą się mięśnie, w gotowości na walkę lub ucieczkę, wytwarzają one ciepło. Aby ochronić przed tym ciepłem delikatne organy wewnętrzne, ciało poci się tracąc wodę i zmniejszając polaryzację błony komórkowej. Mniejszy potencjał błony sprawia, że jesteśmy bardziej czujni na najmniejszy bodziec, co obniża nasze możliwości selektywnego skupienia i kontrolowania myśli. W takich sytuacjach uczenie się jest bardzo trudne. Zanim poczujemy się znowu zupełnie spokojnie, wątroba musi odtruć (rozłożyć) cała adrenalinę.

W czasie stresu kora nadnerczy wydziela również kortyzol, który kurczy naczynia krwionośne przy powierzchni ciała, co wzmaga przepływ krwi do wnętrza ciała i do mięśni. Badania na Uniwersytecie McGill wykazały, że większa ilość kortyzolu wiąże się z mniejszą możliwością uczenia się i słabszą pamięcią, a także z problemami w koncentracji. Kiedy jesteśmy zestresowani, z reguły pamiętamy mniej, aniżeli zapamiętalibyśmy bez stresu.

Gdy jesteśmy w stanie gotowości, przygotowani do walki lub ucieczki, cały organizm jest bardzo wyczulony na najdrobniejsze bodźce zewnętrzne (błyskawiczny ruch, szept, upadek długopisu, itp....). Fale mózgowe stają się szybsze i natychmiast reagujemy. Dzieci, w sytuacjach, które postrzegają jako stresujące, reagują roztargnieniem i walczą.

Odruch ochrony ścięgna

Innym przykładem ważnej i doskonałej reakcji umysłu - ciała na stres, jest odruch ochronny ścięgna. Ten automatyczny proces uruchamiany stresem, skraca mięsnie łydki i blokuje tył kolana, przygotowując ciało do pozycji stojącej i walki lub ucieczki przed niebezpieczeństwem. Odruch ochrony ścięgna jest mechanizmem z informacją zwrotną, który chroni przed nadmiernym napięciem ścięgna i powiązanych z nim mięśni. Powoduje to, że mięśnie połączone ze ścięgnem Achillesa (mięsień brzuchaty łydki) kurczą się, podczas gdy antagonistyczne mięśnie (piszczelowe) rozluźniają się, przenosząc ruch do palców nogi. Kiedy podczas stresu blokuje się tył kolan, a ciało przesuwa się do przodu na palce nóg, aby zachować równowagę, pozostała część ciała musi się dostosować. Mięśnie dolne pleców i szyja kurczą się, aby utrzymać ciało prosto i w równowadze. To unieruchomienie kręgosłupa obniża również naturalny przepływ płynu mózgowo - rdzeniowego. Odruch ochrony ścięgna pojawia się, gdy przygotowujemy się do walki lub ucieczki. Ale dzisiaj w naszym społeczeństwie wiele ludzi ma tak wysoki poziom stresu, że w efekcie końcowym ma nieustannie zablokowane kolana, dolną część pleców i szyję.

Skrócenie mięśni łydki, np. przy chodzeniu na palcach, często występuje u osób autystycznych i z problemami w mowie. W ciągłym stresie mięsnie łydki mają naturalną tendencję do skracania się i w tym samym czasie hamowana jest mowa.

Stres chroniczny

Gdy stres jest przenikliwy i długotrwały, musimy płacić za to coraz większą cenę. Stała reakcja na stresujący świat zachowaniem ukierunkowanym na przetrwanie odbija się negatywnie na układzie nerwowym.

Ludzie żyjący w dużym stresie nieodpowiednio rozwijają drogi nerwowe, tworzące fundamenty dla nowego uczenia się, rozumowania i twórczości. Wynikiem braku efektywnego zarządzania stresem jest ograniczenie naszych twórczych zdolności i zmniejszenie potencjału życiowego.

Przekazywanie stresu dzieciom

Nasze reakcje stresowe mogą zacząć się wcześnie, nawet już w łonie matki. Płód może być pod wpływem podwyższonego poziomu adrenaliny matki. Niemowlęta są bardzo wrażliwe na emocje ich opiekunów. Potrafią natychmiast odczuć lęk i napięcia wokół nich i same mogą stać się zestresowane. Jest to szczególnie wyraźne u pierwszych dzieci, zwłaszcza u chłopców. Dzieci matek cierpiących na depresję poporodową są ospałe i płaczliwe. Objawiają napięcie wierceniem się, wiciem i garbieniem pleców. Po opanowaniu chodzenia mają tendencję do szczególnej wrażliwości, co w późniejszym okresie może stwarzać problemy w zachowaniu. Rodzina jest miejscem, gdzie pojawiają się wszystkie pierwsze wzorce zachowania. Jeżeli rodzice i inni opiekunowie prowadzą bardzo stresujące i burzliwe życie, ich dzieci mogą nosić ślady tych doświadczeń w swoim własnym układzie nerwowym.

Uczniowie, którzy osiągają słabe wyniki często pochodzą z rodzin posiadający niski socjoekonomiczny status w społeczeństwie. Często są oni źle odżywiani, pozbawieni stymulujących zabawek, przeżywają stres lub nawet przemoc. Zestresowane dzieci z dysfunkcyjnych domów bardzo cierpią. Tak stresujące doświadczenie jak bycie świadkiem przemocy w rodzinie lub bycie wykorzystywanym, uaktywnia hormony, które uszkadzają normalny rozwój mózgu. Hormony te w zasadzie mogą zniszczyć komórki nerwowe kontrolujące późniejsze zdolności i mogą doprowadzić w dorosłym życiu do problemów intelektualnych i problemów z zachowaniem.

Stres i zdrowie

Stres wiąże się z poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi. Ponieważ adrenalina i inne wydzielane przez stres neurotransmitery obniżają polaryzację błony komórkowej, stres zagraża zdrowym komórkom.

Bakterie i wirusy atakują przede wszystkim komórki z obniżoną polaryzacją błony.

Zachowanie przez dłuższy czas wysokiego poziomu stresu i adrenaliny pozostawia ciało otwarte na takie choroby jak dziecięca chroniczna infekcja ucha.

To w jaki sposób postrzegamy i przetwarzamy nasze doświadczenia, decyduje o tym, czy zajmujemy się nimi spokojnie, czy też włączamy reakcje stresowe. Umysł ludzki jest bardzo aktywny i może tworzyć przyszłe scenariusze wytwarzające stres, które powodują, że się martwimy i żyjemy w lęku. Ten lęk kosztuje nas nasze zdrowie. Gdy silne emocje, szczególnie strach, złość lub wściekłość nie są lub nie mogą być wyrażone, pozostają nierozładowane.

Nierozładowane emocje ostatecznie zostają przekazane do sympatycznego układu nerwowego, gdzie mogą eksplodować jako przemoc lub zamanifestować się wewnętrznie jako choroba. W każdym przypadku, gdy stymulowana jest reakcja stresowa, powoduje ona, że organizm jest bezbronny wobec chorób, a proces uczenia się jest hamowany.

Chronicznie podwyższony poziom adrenaliny niszczy neurony, które są bardzo ważne dla procesu myślenia i pamięci. Wyrażanie emocji chroni przed sytuacją, kiedy kumulowany stres staje się chroniczny. Gdy potrafimy prawdziwie wyrazić żal, potrafimy również wyrazić głęboką radość. Wtedy życie staje się bogatą, żywą, pełną pasji przygodą uczenia się i zdrowia.

Telewizja - ukryty stresor

Zbyt długie oglądanie programów i przeżywanie przemocy telewizyjnej może wpływać na trudności w uczeniu się.

Mózg jest bardzo wrażliwy na szybkie ruchy, gwałtowny hałas i zmiany koloru, które mogą sygnalizować niebezpieczeństwo, żeby można było przygotować się do walki lub ucieczki. Ponieważ gdy ogląda się telewizję nie można dać upustu impulsom, wówczas widz rozwija przereagowanie, frustrację i irytację, które wpływają na inne obszary jego życia.

Telewizja bombarduje widzów zbyt szybkimi do wchłonięcia przez młody mózg, ciągle zmieniającymi się potokami obrazów, słów i ruchu. Dziecko może powtórzyć to, co usłyszało, ale nie będzie miało głębszego zrozumienia tego, co powtarza. A to właśnie głębia zrozumienia, która powstaje z integracji nowych doświadczeń z istniejącymi wzorcami prowadzi do kształtowania wyobraźni i twórczego, logicznego myślenia.

Zdolność dziecka do przetwarzania informacji wyczerpuje się na skutek zbyt dużej liczby bodźców. To powoduje, że oczy dziecka przechodzą do blokady wzrokowej (gapienia się), słuch jest rozkojarzony (nie ma powiązania pomiędzy słowami a obrazami). Oglądanie telewizji ma długotrwały wpływ na uczenie się dziecka. Wiek od dwóch do pięciu lat to bardzo ważny okres dla rozwoju mózgu. Mózg jest przygotowany do uczenia się, jak przyjmować informacje i jak tworzyć związki informacji. Kiedy dzieci oglądają telewizję, są przyzwyczajone do takiego sposobu uczenia się, w którym brak jest fizycznego, emocjonalnego, a nawet sensorycznego (zapach, smak) zaangażowania. To przyzwyczajenie będzie miało przez całe życie wpływ na wzory uczenia się.

Kontrola stresu oznacza korzystanie w bardziej efektywny i zdrowy sposób z całego układu ciało - umysł. Wymaga to świadomych zmian utrzymania koncentracji i energii układu umysł - ciało z daleka od środków przetrwania i rozprzestrzenianie jej w sposób zrównoważony do wszystkich innych obszarów. Nie możemy oczekiwać od siebie, naszych dzieci czy innych ludzi, by w cieniu stresu uczyli się optymalnie. Umiejętność rządzenia stresem w każdej chwili naszego życia otwiera nam drzwi do uczenia się.

Literatura:
1. J. Reykowski, Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu Psychologicznego, Warszawa, PWN
2. Dr Carla Hannaford, Zmyślne ruchy, które doskonalą umysł, Warszawa, Medyk Sp. z o.o.

Opracowanie: mgr Teresa Kulesza

Wyświetleń: 3564