Rola słuchu fonematycznego oraz umiejętności analizy i syntezy słuchowej w przygotowaniu do nauki czytania

1. Analiza treści programowych pod kątem wyrabiania gotowości do nauki czytania - ćwiczenia słuchu fonematycznego, analizy i syntezy słuchowej.
2. Pojęcie słuchu fonematycznego.
3. Metody stosowane w przygotowaniu do nauki czytania.
4. Wybrane przykłady zabaw kształcące słuch fonematyczny
i umiejętność dokonywania analizy i syntezy słuchowej.
5. Wnioski.

1. Analiza treści programowych pod kątem wyrabiania gotowości do nauki czytania - ćwiczenia słuchu fonematycznego, analizy
i syntezy słuchowej.

Reforma systemu oświaty i wychowania w 1973 roku objęła wychowanie przedszkolne . Reforma ta dotyczyła dwóch spraw:
1. Wprowadzenie do programu wychowania w przedszkolu treści o charakterze dydaktycznym.
2. Upowszechnienia wychowania przedszkolnego dla wszystkich sześciolatków.

W 1977 roku został wprowadzony program pracy przedszkola, który w odniesieniu do dzieci 6 letnich przewidywał kształtowanie elementarnej umiejętności czytania . Program wzbogacono o treści w zakresie nauki czytania (biorąc pod uwagę kształtowanie słuchu fonematycznego, analizy i syntezy słuchowej) .

Wyrabianie gotowości do czytania to:
- Rozwijanie słuchu przez dostrzeganie, rozpoznawanie i różnicowanie dźwięków z otoczenia (np. barwy głosu, instrumentu itp.)
- Poprawne wymawianie wszystkich głosek i grup spółgłoskowych
- Doskonalenie umiejętności wyrazistego mówienia
- Wyróżnianie, rozpoznawanie i powtarzanie głosek
- Analiza i synteza dźwiękowa (głoskowanie) wyrazów o prostej budowie fonetycznej zgodnej z zapisem
- Globalne czytanie wyrazów.

Etapy nauki czytania takie jak: pierwszy -wyrabianie gotowości do czytania i drugi etap - wprowadzenie elementów czytania (tzn. zaznajomienie z istotą symbolu graficznego, wprowadzenie zapisu graficznego, tworzenie i odczytywanie prostych wyrazów, analiza i synteza słuchowo - wzrokowa) łączą się ze sobą i tworzą całość. "Pierwszy etap (koncentrowanie się na sferze słuchowej) poprzedza drugi etap (koncentrowanie się na znaku graficznym) , ale nie kończy się w momencie wprowadzenia litery. Bowiem ćwiczenia z zakresu rozwijania słuchu fonematycznego... powinny być kontynuowane przez cały okres pobytu dziecka w przedszkolu" [1]

2. Pojęcie słuchu fonematycznego.

Podstawowym warunkiem decydującym o efektach pracy w przygotowaniu do czytania jest prawidłowy słuch dziecka. Zaburzenia w słyszeniu utrudniają dziecku dostrzeganie subtelnych różnic między nimi. Rozwój analizatora słuchowego postępuje szybciej niż rozwój aparatury artykulacyjnej. "Gdy dziecko zaczyna mówić, jego analizator słuchowy jest już w zasadzie gotowy do różnicowania prawie wszystkich dźwięków" .[2]

Kształtowanie formy dźwiękowej mowy dziecka wraz ze stosowaniem elementów żywego słowa łączy się nierozerwalnie z pracą nad rozwojem słuchu fonematycznego.

"Słuch fonematyczny to zdolność precyzyjnego słyszenia i różnicowania dźwięków mowy." [3]

Doskonalenie słuchu fonematycznego zaczyna się od wyodrębniania dźwięków mowy ludzkiej spośród szumów otoczenia. Tak więc ćwiczenia słuchowe z dziećmi 3 letnimi, takie jak rozróżnianie w otoczeniu naturalnych dźwięków (np. syczenie pary, głosu gęsi - sss, brzęczenie muchy - bzz) prowadzą w rezultacie do analizy dźwiękowej wyrazów. Ważne jest więc, aby kształcenie słuchu u dzieci w przedszkolach realizowane były od grup najmłodszych do najstarszych. Służą temu wszystkie zajęcia umuzykalniające, słuchowe i rozróżnianie głosów otoczenia, a także zabawy polegające na spostrzeganiu, różnicowaniu i określaniu zjawisk akustycznych (rozróżnianie dźwięków znanych instrumentów muzycznych, środków lokomocji, głosów kolegów) . W zabawach tego typu dzieci określają nie tylko źródło dźwięku, ale także kierunek, z którego dany głos dochodzi, siłę dźwięku (głośno, głośniej itp.) , przeliczają kolejne dźwięki.

Doskonalenie percepcji słuchowej następuje przede wszystkim w toku sytuacji naturalnych, rozmów, czynności podejmowanych przy różnych okazjach, w toku przedszkolnego dnia. Praca nad doskonaleniem słuchu fonematycznego w ciągu paru lat, od grupy 3 letniej do 5 letniej daje rezultaty w najstarszej grupie, gdy przedmiotem zainteresowania staje się dźwięk mowy ludzkiej, jakim jest głoska.

W takim toku przygotowania już dzieci pięcioletnie radzą sobie dobrze z wyodrębnieniem pierwszych i ostatnich głosek w wyrazach, a przy umiejętnie i systematycznie prowadzonej pracy, zdolne są do dokonania analizy i syntezy łatwych krótkich wyrazów. Ważne jest, aby przed rozpoczęciem nauki czytania w grupie 6 latków nauczycielka zorientowała się czy dzieci prawidłowo dokonują analizę i syntezę słuchową wyrazów. Niewystarczające umiejętności w tym kierunku opóźnią naukę czytania.

W placówkach jednorocznych nauczycielka podejmuje pracę nad doskonaleniem słuchu dopiero w grupie 6 letniej.

3. Metody stosowane w przygotowaniu do nauki czytania.

W pracy nad wyrabianiem gotowości do nauki czytania stosuje się różne metody. Jedną z najwcześniejszych stosowanych w przedszkolu metod była - metoda syntetyczna . Polegała ona na tym, że naukę czytania zaczynało się od poznawania izolowanych części wyrazów i sylab, a najczęściej liter. Dzieci poznawały najpierw wszystkie litery alfabetu, a dopiero potem uczyły się je łączyć w sylaby lub wyrazy. Odwrotnością tej metody była metoda analityczna , polegająca na poznawaniu i odczytywaniu wyrazów w sposób globalny, bez wyodrębniania ich części składowych, co nie stanowiło podstawy do poznawania i czytania nowych wyrazów.

Wymienione metody stosowane przez wiele lat w nauczaniu elementarnym, sprawiały dzieciom bardzo wiele trudności przy opanowywaniu umiejętności czytania, a proces ten był długi. Osiągnięcia naukowe, szczególnie w psychologii wykazały , że u podstaw kształtowania się umiejętności czytania leżą dwa podstawowe procesy - analiza i synteza, co doprowadziło do wyodrębnienia metod analityczno - syntetycznych. Istotą tych metod jest jednoczesne występowanie procesów analizy i dokonywania syntezy zarówno w sferze słuchowej, jak i wzrokowej. "Metody analityczno - syntetyczne, symptomatyczne dla właściwości języka polskiego, są obecnie dominującym sposobem kształtowania umiejętności czytania" .[4] Metody analityczno - syntetyczne mogą mieć różne postacie:
- Wyrazowa
- Sylabowa
- Głoskowa

Metoda analityczno- syntetyczno - wyrazowa odpowiada właściwościom psychicznym dziecka 6 letniego. Sześciolatek kojarząc poszczególne głoski z odpowiadającymi im znakami graficznymi - literami powinien odczytać, czyli wytworzyć wyobrażenie konkretnego znanego mu przedmiotu lub zjawiska.

Metody te wykorzystuje się w prowadzeniu ćwiczeń słuchu fonematycznego. Ćwiczenia słuchu należą do najtrudniejszych. Program tych ćwiczeń obejmuje trzy główne działy:
- Analizę i syntezę wyrazów i zdań
- Analizę i syntezę sylabową wyrazów
- Analizę i syntezę głoskową wyrazów.

Ćwiczenia prowadzi się w następującej kolejności:
1. Stwierdzenie, że wyraz składa się z głosek.
2. Wyodrębnienie pierwszej głoski w wyrazie.
3. Wyodrębnienie ostatniej głoski w wyrazie.
4. Poszukiwanie wyodrębnionych o poznanych w izolacji głosek w środku wyrazu.
5. Liczenie głosek w wyrazie.

U podstaw umiejętności czytania leży zdolność dokonywania syntezy i dlatego zarówno na etapie głoski, jak i później - litery, obok analizy powinna zawsze wystąpić synteza. U dzieci, z którymi przeprowadzono wiele ćwiczeń w analizie wyrazów, a nie uwzględniono w dostatecznym stopniu jednoczesnego dokonywania syntezy, mają często trudności w odczytywaniu wyrazów, chociaż prawidłowo wybrzmiewają wszystkie głoski i odczytują litery.

4 Wybrane przykłady zabaw kształcących słuch fonematyczny i umiejętność dokonywania analizy i syntezy słuchowej.

Wielkim odkryciem dla dziecka jest wiadomość, że mówimy zdaniami, w których są wyrazy. Podział zdania na wyrazy fascynuje dziecko, gdyż jest to dla niego coś zupełnie nowego. Do zabawy, podczas której wyodrębnia się wyrazy z zdania należy wybierać zdania proste, zrozumiałe, np. Kasia szyje. Pan stoi. Mama gotuje obiad. Ciocia kupiła chleb.

Zdania wypowiada nauczyciel, a zadaniem dzieci jest klasnąć tyle razy, ile jest wyrazów w zdaniu. Jeżeli dzieci potrafią wyodrębnić wyrazy w zdaniu można przejść do wyodrębniania sylab na początku i na końcu wyrazu, a w końcu wyszukiwania wyrazów z określoną sylabą. Przykładem może być zabawa:

Nauczyciel podaje sylabę np. ra -, dzieci klaszczą, gdy usłyszą wymawiany przez nauczyciela wyraz zawierający daną sylabę (radio, rama, rakieta, masa , kara, guma) .

Jeśli dzieci wykonują ćwiczenia bezbłędnie, należy przejść do wyodrębniania głosek w nagłosie, wygłosie lub w pozycji śródgłosu.

Wyodrębnianie głosek na początku i na końcu wyrazu, może zawierać różny stopień trudności. Na początku najłatwiej określić dziecku samogłoskę, która stanowi sylabę np. e - kran, E - la, i - gła, o - set itp. Natomiast na końcu wyrazu łatwiej jest wyodrębnić spółgłoskę niż samogłoskę, gdyż słyszy się ją niejako oddzielnie, np. ryba - k, kra - n, bere - t itp. Sytuacja odwrotna - wyodrębnianie spółgłoski na początku i samogłoski na końcu zawiera większy stopień trudności. Przykład zabawy doskonalącej umiejętność wyodrębniania samogłosek i spółgłosek na końcu wyrazu:

Przy stoliku siedzi pięcioro dzieci. Każde z nich ma kopertę zawierającą kilka różnych obrazków. Nauczycielka ma również kopertę z obrazkami i proponuje dzieciom zabawę w "Dobieranie obrazków" , która polega na tym, że wykłada ona na stół jeden obrazek i pyta co słychać na początku lub na końcu wyrazu. Zadanie, dzieci jest:
- nazwać przedmiot
- określić głoskę zgodnie z poleceniem nauczycielki
- znaleźć u siebie i dołożyć obrazek zaczynający się lub kończący taką samą głoską.

Innym przykładem zabawy może być:

Nauczycielka przygotowała kartony do rysowania, na których w górnym lewym rogu ponaklejała małe obrazki z pojedynczymi przedmiotami (sarna, lis, parasol, motyl i inne) . Wyjaśniła dzieciom, że w znajdujących się na kartkach okienkach będą rysowały przedmioty których nazwa zaczyna się taką samą głoską, jak nazwa przedmiotu naklejonego na kartce.
Przykład następnej zabawy zawiera już zadanie trudniejsze, gdyż wymaga od dziecka dokonania analizy i syntezy całego wyrazu. Jedno dziecko wychodzi z sali, w tym czasie nauczycielka mówi zagadkę o jednym z przedmiotów. Dzieci określają nazwę przedmiotu, a następnie jedno wymawia ten wyraz dzieląc go na głoski (analiza) . To, które wykona zadanie poprawnie, w ten sam sposób mówi wyraz koledze, który w tym momencie został zaproszony do sali i ma określić przedmiot zagadki, czyli dokonać syntezy.

5. Wnioski

Prawidłowy proces czytania wymaga poprawnej wymowy, umiejętności dokonywania dźwiękowej analizy słowa, a więc kształcenia słuchu fonematycznego. Od pierwszych dni w przedszkolu kontrolujemy sposób wypowiadania się dzieci, poprawność wymowy, stan i rozwój słuchu fonematycznego. Wszelkie zaburzenia w tej dziedzinie opóźniają, a nawet mogą uniemożliwić osiągnięcie dobrych wyników w nauce czytania. Przejście od etapu wyrabiania gotowości do czytania, do elementarnej nauki czytania nie oznacza, że zostają zaprzestane ćwiczenia słuchu, czy analizy i syntezy słuchowej. Jest to zrozumiałe jeżeli weźmiemy pod uwagę, że ucząc się czytać dziecko powinno kojarzyć dźwięk z jego odpowiednikiem - literą. Z tego wynika, że analiza i synteza dźwiękowa powinna wyprzedzać wprowadzenie nowych wyrazów, a także przygotować do rozpoznawania i odczytywania liter. Od syntezy i analizy słuchowej przechodzić należy do syntezy i analizy słuchowo - wzrokowej, co już stanowi proces czytania.

Nauka czytania w przedszkolu opiera się na metodzie analityczno - syntetycznej. Stosując tę metodę z 6 latkami należy pamiętać, że praca w przedszkolu ma swoisty charakter. Należy więc organizować działalność dzieci, aby "uczyły się w czasie zabawy i bawiły się podczas nauki." [5] Nauka czytania musi mieć ciekawą treść, działającą na wyobraźnię dziecka, bądź jego intelekt.

BIBLIOGRAFIA

1. Podstawy pedagogiki przedszkolnej, red. Kwiatkowska M., Warszawa 1985, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
2. Wychowanie i nauczanie w przedszkolu. Poradnik metodyczny, red. Dudzińskiej I., Warszawa 1983, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
3. Uczymy czytać w przedszkolu, Mystkowska H., Warszawa 1977, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
4. Czytanie i pisanie - nowy język dziecka, red. Brzezińska A., Warszawa 1987 , Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
5. Vademecum nauczyciela sześciolatków, red. Dunin - Wąsowicz M., Warszawa 1977, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
6. Dziecko sześcioletnie uczy się czytać, Dudzińska I., Warszawa 1986, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
7. Minimum logopedyczne sześciolatków, Demel G., Warszawa 1994, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
8. Logopedia, Beltiukow W. J., 1967, nr 7.
9. Uczymy poprawnej wymowy, Sachajska E., Warszawa 1992, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
10. O czytaniu w przedszkolu, Przyłubski F., "Wychowanie w Przedszkolu" , 1975, nr 7 - 8.

Przypisy:
1. Czytanie i pisanie - nowy język dziecka - Praca zbiorowa pod red. Anny Brzezińskiej. Warszawa 1987. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. s. 61
2. Logopedia - W. J. Beltiukow 1967, nr 7.
3. Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola - Genowefa Demel, Warszawa 1994 , Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s. 23.
4. Vademecum nauczyciela sześciolatków - Praca zbiorowa pod red. Marii Dunin - Wąsowicz, Warszawa 1977, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s. 223.
5. Wychowanie i nauczanie w przedszkolu. Poradnik metodyczny. Praca zbiorowa pod red. Ireny Dudzińskiej. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s. 479.
 

Opracowanie: MGR JADWIGA JĘDRYKA
NAUCZYCIEL
W PRZEDSZKOLU GMINNYM NR 4
42 - 100 KŁOBUCK
UL. ELIZY ORZESZKOWEJ 44

Wyświetleń: 3566