Rodzina wobec zagrożeń społecznych i cywilizacyjnych

Rodzina - to temat rzeka. To tysiące ludzi, tysiące odmiennych osobowości, marzeń, ideałów. Tysiące sytuacji. Każdy dom rodzinny jest inny, niepowtarzalny, posiada jedyny w swoim rodzaju klimat. Rodzinę porównuje się do podstawowej komórki społecznego organizmu. I choć jest to porównanie tak bardzo wyświechtane, że niemal trywialne, najlepiej oddaje istotę rzeczy. Rodzina, niczym komórka organizmu, pełni ważne życiowe funkcje. Wystarczy zakłócenie jej struktury, aby zaburzone zostało funkcjonowanie całej "tkanki". A ponieważ od wielu lat można dostrzec przejawy "niedomagania" komórki rodzinnej, należało więc liczyć się z tym, że "choroba" obejmie cały organizm, tzn. społeczeństwo.

Rodzina budzi coraz większe zainteresowanie nauki, a także troskę o warunki jej egzystencji i przyszłość. Czasy współczesne nie są sielanką dla rodzin. Rodzina współczesna znajduje się pod naporem wielu czynników zewnętrznych, które wpływają na jej gwałtowne wielorakie przemiany. Jedne z nich wywierają wpływ pozytywny i polepszają jej warunki życia (postęp techniczny, osiągnięcia medycyny), inne zaś powodują jej dezintegrację i dezorganizację; naruszają podstawowe normy rodzinne regulujące funkcjonowanie rodziny i jej członków w samej rodzinie i poza rodziną. Temat wydaje się niezwykle istotny i aktualny, stąd potrzeba przeanalizowania i zastanowienia się nad problemami i zagrożeniami współczesnej rodziny.

Dlaczego wiek XX (a szczególnie druga jego połowa) miał tak istotny wpływ na zmiany życia rodzin? Socjolodzy dość zgodnie dopatrują się tych przyczyn w procesach industrializacji, urbanizacji oraz zwielokrotnionej - przestrzennej i społecznej - ruchliwości ludności. Powyższy kompleks procesów, które rozpoczęły się w najbardziej zaawansowanych w rozwoju krajach już w początkach XIX wieku, miał wielki wpływ na gospodarczo - społeczne przeobrażenia Europy i świata, a szczególnie odzwierciedlił się w przeobrażeniach rodziny i jej funkcjonowaniu. Jaki był punkt wyjścia tych przeobrażeń? Rodzina współczesna stanowi pod wieloma względami przeciwieństwo rodziny okresu przedindustrialnego, który może być utożsamiany z czasami późnego feudalizmu. Była to patriarchalna, spójna rodzina podporządkowana w znacznej mierze woli i władzy ojca - także i z tego względu, że w wielu przypadkach był on "szefem" rodzinnej instytucji pracy (warsztat rzemieślniczy, sklep, gospodarstwo rolne), w której zatrudnieni byli członkowie rodziny.. Rodzina była przede wszystkim instytucją materialno - ekonomiczną oraz opiekuńczo - socjalizującą. Była wielodzietna i często wielopokoleniowa (poszerzona) oraz ściśle poddana religijnej kontroli, osadzona mocno w społeczności lokalnej. Nastąpiła ewolucja dająca członkom rodzin więcej swobody i pozwalająca na bardziej swobodne interpretowanie ról rodzinnych. Całokształt procesów industrializacji i urbanizacji osłabiał więzy rodzinne. Rozwój techniki, nauki i upowszechnienie oświaty uracjonalniły funkcjonowanie rodziny. Poza ty zmniejszyła się dzietność, nastąpił wzrost kontaktów seksualnych przedmałżeńskich i pozamałżeńskich, wzrost liczby rozwodów świadczący o nasileniu się procesów dezintegracji i dezorganizacji w życiu rodzinnym, ale emocjonalnie funkcje rodziny nabrały większego znaczenia (wzrost roli uczuć w rodzinie).

Obecne problemy i zagrożenia rodziny mają więc także swoje źródło w przeszłości. Współczesna rodzina została uwolniona od większości swoich dawnych funkcji. W pewnym stopniu pełni jeszcze rolę prokreacyjną i socjalizacyjną, ale nie jest już niczym niecodziennym ani szokującym przyjście na świat i wychowanie dziecka w rodzinie niepełnej. Kulturalne funkcje rodziny zredukowane zostały do minimum, a niekiedy i w pewnych środowiskach w ogóle zanikły. Domowe spotkania, rodzinne granie śpiewanie, dyskusje zastąpiły kina, dyskoteki, puby oraz - obecne niemal w każdym domu - komputer czy telewizja.

W początkach drugiej połowy XX wieku w krajach najbardziej uprzemysłowionych zaczęły stopniowo narastać zjawiska gospodarczo-społeczne, techniczne, kulturowe, informatyczne i świadomościowe. Nastąpiła dalsza znaczna liberalizacja wielu regulatorów życia społecznego w dziedzinie obyczajowości i moralności oraz zmalała skuteczność ich oddziaływania, między innymi na życie rodzinne. Konsekwencją tych zjawisk stały się olbrzymie przemiany w życiu rodzinnym, a co za tym idzie pojawiły się zagrożenia powodujące niejednokrotnie kryzys rodziny. Nastąpił rozpad rodzin dużych, wielopokoleniowych, zintegrowanych przestrzennie i społecznie na rzecz rodzin małych, dwupokoleniowych. Zaobserwowane w ostatnim okresie zmiany w strukturze rodziny będące następstwem procesów demograficznych polegają na: zwiększeniu się liczby i odsetka małżeństw bez dzieci, dominacji modelu rodziny małodzietnej i zwiększeniu się liczby rodzin niepełnych w tempie szybszym niż wzrost liczby małżeństw. Sytuacja w zakresie dzietności rodziny polskiej jest niewątpliwie konsekwencją aktywizacji zawodowej kobiet i warunków bytowo - mieszkaniowych rodzin. Tempo wzrostu aktywności zawodowej kobiet wiąże się też z podnoszeniem ich poziomu wykształcenia. Głoszona teza, że kobieta powinna pracować, bo to jej jedyna droga do emancypacji społecznej i zawodowej, nie znajduje, jak się okazuje pełnej akceptacji samych kobiet. Powracają tradycyjne argumenty za przyznaniem kobiecie zamężnej miejsca w domu przy dzieciach i obciążeniem męża obowiązkiem utrzymania rodziny. Ma to miejsce, chociaż coraz więcej mężów, mniej lub bardziej dobrowolnie, podejmuje zadania i obowiązki domowe, tradycyjnie uznawane za "kobiece". Bez wątpienia jest to jeden z pozytywnych efektów aktywizacji zawodowej kobiet zamężnych. Na coraz większą skalę prowadzenie domu i odpowiedzialność za gospodarstwo domowe stają się równym udziałem obojga małżonków. Niezależnie od swych skutków negatywnych, praca zawodowa kobiety może sprzyjać kształtowaniu się małżeństwa i rodziny jako wspólnoty.

Przemiany społeczno-gospodarcze w Polsce ostatnich lat spowodowały zmiany w poziomie aktywności zawodowej całej ludności, nie tylko kobiet. Na skutek reorganizacji rynku pracy, spadku zapotrzebowania na niektóre zawody pojawiło się zjawisko bezrobocia, które dotknęło wiele rodzin, a co za tym idzie stało się źródłem konfliktów, spadku dochodów i obniżenia stopy życiowej. Zła kondycja materialna wielu rodzin spowodowała złą kondycję psychiczną, poczucie bezradności, niemocy i zwiększyła zjawisko tzw. depresji społecznej.

W Polsce poważnym problemem społecznym od lat jest nadużywanie alkoholu. Problem alkoholowy znajduje się wśród problemów społecznych uznawany za najważniejszy. Alkoholizm jest też częstą przyczyną sieroctwa społecznego dzieci, a także przestępstw przeciwko rodzinie.

Trudności w realizacji funkcji wychowawczej i ekspresyjno - emocjonalnej wobec dzieci niejednokrotnie wynikają z nieporadności życiowej rodziców. Nieporadność ta łączy się często z niskim poziomem wykształcenia, z niemożnością sprostania kłopotom materialnym rodziny, z alkoholizmem współmałżonka (zwykle męża).

W ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby osób dorosłych skazanych za przestępstwa przeciwko rodzinie, dzieciom, młodzieży. Takie przejawy patologii społecznej związanej z alkoholizmem jak przemoc w rodzinie, zaniedbywanie rodziny, picie przez nieletnich, nielegalny rynek alkoholu znajduje z pewnością wysoki stopień potępienia społecznego.

Przemoc to poważny problem współczesnej rodziny. Wywołuje ona głęboki uraz psychiczny, poczucie bezradności, zamknięcia się w sobie ofiary i mniej lub bardziej złożony "zespół stresu".

Patologie w rodzinie, brak właściwej opieki nad dziećmi, zaniedbania, niewłaściwe wzory zachowań w rodzinie stają się przyczyną nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży, które przejawiają się z ich strony piciem alkoholu, paleniem papierosów, wagarami, kradzieżami, narkomanią.

Jak wynika z badań czynnikiem mającym największy wpływ branie narkotyków przez dziecko jest nieprawidłowa spójność rodziny, a więc skrajności wychowawcze - brak lub poważne zaburzenia więzi emocjonalnych z dziećmi, konflikty na tle kulturowym, ogólna atmosfera domu rodzinnego.

Gdy rodzina będzie wewnętrznie spójna zapewne obroni się przed zagrożeniami społecznymi
i cywilizacyjnymi jakie niosą dzisiejsze czasy.

Wiek XX zdominowany został prze osiągnięcia nauki i techniki. Żyjemy w czasach komputerów, wszechobecnej informatyki, automatyzacji, środków masowego przekazu. To wielkie dobrodziejstwa, ale i zagrożenia. Dla większości ludzi szczególnie telewizja stała się wręcz medium domowym - stała się "życiem codziennym" - pisze R. Silvestrone, jeden z naukowców zajmujących się rolą technologii w życiu człowieka.

Każda rodzina to różny styl życia, różne doświadczenia i wzorce.

Jedną z fundamentalnych jej podstaw jest zdolność do stałego komunikowania się. Niezdolność porozumienia się jest jednym z najpowszechniejszych problemów współczesnej rodziny. Komunikacja jest po prostu głównym sposobem obopólnego poznania Przejawem kryzysu polskiej rodziny już od początku lat 50 - tych jest nietrwałość małżeństwa. Bogata jest lista motywów prowadzących do decyzji rozwodowych. Na jej czele - w subiektywnym odczuciu badanych i według motywacji pozwów sądowych - znajdują się niewierność małżeńska oraz alkoholizm współmałżonka, potem kłopoty finansowo- mieszkaniowe oraz zazdrość o współpartnera.

Zagrożenia budzą zawsze lęk, niepokój, chęć uniknięcia kryzysu czy sytuacji konfliktowych.

O rodzinie mówi się często jako o czymś, co jest.

Rodzina jest pewnego rodzaju procesem dynamicznym, procesem napięć, w którym tylko migawkowo możemy uchwycić jakiś stan. W gruncie rzeczy nie możemy mówić, że rodzina jako taka jest zagrożona. Zagrożenie dotyczy tylko pewnych elementów życia i pewnego modelu współczesnej rodziny. Walka o swe prawa, przyjemności i korzyści, ciągłe stawianie drugiemu wymagań w imię małżeńskich, rodzinnych obowiązków to bardzo nieprawidłowa i niebezpieczna sytuacja. Wtedy różnice potrzeb, ale i inne sprawy i okoliczności - nawet błahe - stają się przyczyną konfliktów wiodących do rozłamu w rodzinie.

Duży niepokój budzić powinno coraz mniej efektywne wypełnianie przez współczesne rodziny funkcji socjalizacyjno - wychowawczej. Zabezpieczenie przyszłości dziecka wymaga od rodziny dodatkowych świadczeń materialnych na rzecz jego wykształcenia.

Niewydolność funkcjonalna wielu współczesnych rodzin uwarunkowana jest w związku z tym procesami rozgrywającymi się w skali całych społeczeństw i zmianami, jakie w nich zachodzą. Czy zatem rośnie, czy spada znaczenie rodziny?

Wielu badaczy rodziny uważa, że mamy do czynienia z jej kryzysem.
Ale czy kryzys rodziny jest powszechny i stanowi dla niej totalne zagrożenie?

Jaka będzie przyszłość rodziny, jakie są szanse jej przetrwania?

Można powiedzieć, że "rodzina naszych czasów jest jak statek, który znalazł się w zasięgu burzy, ale mimo to płynie nadal, wprawdzie z nadłamanym masztem i wodą w swych najgłębszych czeluściach, co jednak nie znaczy, że ten statek nie dobije do swego portu".

Rodzina jako podstawowe środowisko narodzin i rozwoju człowieka jest fundamentem dobra wspólnego. Tam gdzie rodzina upada staje się nietrwała, emocjonalnie chłodna - nie jest w stanie "zrodzić" dla społeczeństwa pełnowartościowych obywateli. Zatem w interesie każdego społeczeństwa powinno leżeć wspieranie rodziny przez prowadzenie mądrej polityki (np. podatkowej, mieszkaniowej), ułatwiającej rodzinie wypełnianie jej podstawowych funkcji.

Zależność tych dwóch struktur społecznych podkreślają słowa Jana Pawła II "...przyszłość ludzkości idzie przez rodzinę...".

Literatura:
T. Król, Wędrując ku dorosłości, Warszawa - Kraków 1994
K. Ostrowska, Podstawowe funkcje rodziny, Warszawa 1997
Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze, nr 8/94, 9/96, 2/97, 3/99
Remedium, nr 5/98, 11/98, 2/99

WSPÓŁCZESNA RODZINA POLSKA I JEJ PROBLEMY

Wybór bibliografii

J. Bradshaw: Zrozumieć rodzinę. Warszawa 1994.
H. Cudak (red.): Rodzina polska u schyłku XX w. Łowicz 1997.
H. Cudak: Szkice z badań nad rodziną. Kielce 1995.
S. Forward: Toksyczni rodzice. Warszawa 1993.
Z. Gaś: Rodzina wobec uzależnień. Marki 1993.
D. Golec (red.): Przemoc w rodzinie. Warszawa 1992.
E. Hołoń (red.): Rodzina - jej funkcje przystosowawcze i ochronne. Warszawa 1995
M. Jarosz (red.): Patologia życia rodzinnego. Warszawa 1990.
S. Kawula, J. Brągiel. A.W. Janke: Pedagogika rodziny. Toruń 1997.
J. Kłys: Rodzina dziedzictwem ludzkości. Szczecin 1995.
K. Kosmala, H. Krzysteczko: Odpowiedzialne rodzicielstwo. Katowice 1996.
M. Kościelska: Trudne macierzyństwo. Warszawa 1998.
T. Król: Wędrując ku dorosłości. Kraków 1994.
M. Kuciarska - Ciesielska, G. Marciniak, J. Paradysz: Rozpad małżeństwa w Polsce - przyczyny i skutki. Warszawa 1993.
A. Lipowska - Teutsch: Rodzina a przemoc. Kraków 1993.
J. Majkowski: Czynniki dezintegracji współczesnej rodziny polskiej. Kraków 1997.
R. Maxwell: Dzieci, alkohol i narkotyki. Gdańsk 1999.
I. Namysłowska: Terapia rodzin. Warszawa 1997.
A. Piekarska: Przemoc w rodzinie. Warszawa 1991.
R. Praszkier: Ekologia problemów rodzinnych. Warszawa 1992.
M. Ryś: Konflikty w rodzinie niszczą czy budują? Warszawa 1994.
M. Ryś: O miłości, małżeństwie i rodzinie. Warszawa 1998.
K. Ostrowska: Podstawowe funkcje rodziny. Warszawa 1997.
E. Sujak: Sprawy ludzkie. Kraków 1985.
E. Syrek (red.): Współczesne zagrożenie w strukturach społecznych. Katowice 1993
A. M. Tchorzewski: Funkcje edukacyjne rodziny. Bydgoszcz 1990.
Z. Tyszka (red.): Badania nad rodziną, a praktyka społeczna. Poznań 1991
Z. Tyszka (red.): Rodziny polskie o różnym statusie społecznym i środowiskowym. Poznań 1991.
Z. Tyszka (red.): Rodziny polskie u progu lat dziewięćdziesiątych. Synteza rezultatów ogólnopolskich badań. Poznań 1991.
Z. Tyszka (red.): Stan i przeobrażenia współczesnych rodzin polskich. Poznań 1991.
A. Wachowiak: Socjologia rodziny w Polsce - narodziny i rozwój. Poznań 1996.
K. Wiśniewska - Roszkowska: Eros zabłąkany. Warszawa 1987.
M. Wójcik: Szczęśliwa rodzina. Warszawa 1994.

 

Opracowanie: mgr Ewa Skaba
nauczyciel historii, wos
i wych. do życia w rodzinie
w Gimnazjum Nr 1 z Oddziałami
Integracyjnymi w Rydułtowach.

Wyświetleń: 12234