Katalog

Jadwiga Bielawska
Edukacja czytelnicza, Artykuły

Czynniki fizykochemiczne szkodzące zbiorom bibliotecznym

- n +

Czynniki fizykochemiczne szkodzące zbiorom bibliotecznym

Często zastanawiamy się, skąd na poszczególnych egzemplarzach wzięły się dziwne plamy lub dlaczego papier przybrał dziwną barwę. Zapominamy wszakże o tym, że wśród kart zgromadzonych woluminów mogą znajdować się wirusy i grzyby powodujące nieodwracalne zmiany w strukturze papieru, prowadząc w konsekwencji do zniszczenia księgozbioru. Aby temu zapobiec należy zwrócić uwagę na to, aby nie stwarzać korzystnych warunków do ich występowania.

Ważnym czynnikiem wpływającym na trwałość zbiorów jest ulokowanie lokalu, w jakim one się znajdują. Niekorzystne jest usytuowanie budynku na terenach podmokłych lub będących w pobliżu zbiorników wodnych. Przyczynia się to do powstawania dużej wilgotności w pomieszczeniach stwarzając groźbę zawilgocenia zbiorów i wystąpienia wielu szkodliwych procesów niszczących bezpowrotnie książki. Jest to niezwykle ważny czynnik mający bardzo duży wpływ na stan książek zgromadzonych w bibliotece.

Wpływ stopnia wilgotności powietrza na procesy niszczące księgozbiór przedstawia zamieszczona poniżej tabela.
 
L.p. Procent wilgotności powietrza Zachodzące procesy
1. poniżej 40 % nieodwracalne uszkodzenia materiałów pochodzenia organicznego
2. poniżej 50% kruszenie materiałów pochodzenia organicznego
3. 63 % uaktywniają się niektóre gatunki bakterii i grzybów
4. 70 - 80 % ułatwiony przebieg niekorzystnych reakcji chemicznych
5. powyżej 80 % doskonałe warunki do rozwoju bakterii i grzybów
6. około 100 % rozpuszczanie się klejów roślinnych, zwierzęcych
Jak widać spustoszenie wśród księgozbioru może spowodować zarówno zbyt niska, jak i również zbyt wysoka wilgotność, gdyż przy wilgotności powietrza wynoszącego poniżej 40 % powstają trwałe uszkodzenia tkanki skóry i papieru, a przy wynoszącej około 100 % - następuje rozpuszczanie się klejów zarówno roślinnych jak i zwierzęcych powodując rozpadanie się farb, tuszów i atramentów. W połączeniu z mikroskopijnymi drobinami kurzu i innych zanieczyszczeń unoszących się w powietrzu, przyczyniają się one do powstawania plam na kartach książek i na ich okładkach, bardzo trudnych lub niekiedy niemożliwych do usunięcia.

Optymalną wilgotnością dla przechowywanych zbiorów jest wilgotność utrzymująca się w przedziale 50 - 62 %. Można ją uzyskać poprzez odpowiednie ogrzewanie i wietrzenie lokalu, w którym znajduje
się księgozbiór.

W przypadku zbyt niskiej wilgotności można zastosować np. nawilżacze powietrza lub umieścić na kaloryferach naczynia z wodą. Bardzo przydatny w bibliotece jest higrometr, który pozwala nam na zorientowanie się, jaka aktualnie wilgotność powietrza występuje w określonym pomieszczeniu.

Kolejnym szkodliwym czynnikiem dla zbiorów jest wysoka temperatura. Powyżej 200 Celsjusza powstają bowiem dobre warunki do rozwoju owadów.

Wraz ze wzrostem temperatury wzrasta także prędkość zachodzenia niekorzystnych procesów chemicznych, które trwale zmieniają strukturę papieru czy absorbują siarkę zawartą w spalinach samochodowych.

Za optymalną przyjmuje się temperaturę zawartą w przedziale 10 - 180 Celsjusza. Należy jednak pamiętać, że w zależności od rodzaju zbiorów podana temperatura może ulegać nieznacznym zmianom, i tak w przypadku takich materiałów jak: mikrofilmy, taśmy video i zbiory fonograficzne wynosi ona w granicach 10 - 160 Celsjusza.

Bardzo ważne jest także usytuowanie zbiorów od źródła ciepła. Należy zwrócić uwagę, aby nie znajdowały się one w bezpośredniej styczności z nimi.
Bardzo niekorzystne dla książek jest ogrzewanie pomieszczeń za pomocą pieców kaflowych. Taki sposób ogrzewania pomieszczeń powoduje bowiem duże skoki temperatury, a także znaczne jej podwyższenie w okolicach źródła powstania ciepła, czyli pieca.

Wręcz niedopuszczalne jest stosowanie piecyków żelaznych ze względu na ogromne zagrożenie pożarowe.

Niekorzystne dla zbiorów są także promienie świetlne. W znacznym stopniu uszkadzają one głównie materiały pochodzenia organicznego takie jak: papier, płótno, skórę i barwniki. Ich stopień szkodliwości określany jest jako wprost proporcjonalny do ilorazu natężenia światła i czasu oddziaływania promieniu słonecznych, odwrotnie proporcjonalny do długości fal.

Najbardziej szkodzi zbiorom promieniowanie ultrafioletowe. To działanie powoduje miejscowy wzrost temperatury i szybko przyczynia się do przesuszenia materiałów pochodzenia organicznego, głównie włókien lnu, bawełny, konopi.

Jeżeli chodzi o oświetlenie sztuczne najkorzystniejsze jest równomiernie rozproszone światło, np. obite od sufitu. W pomieszczeniach magazynowych należy zadbać o to, aby oświetlona została wyłącznie ta część zbiorów, w której jest to konieczne.

Szkodliwym czynnikiem dla zbiorów jest także kurz. Zawiera on bowiem duże ilości zarodników mikroorganizmów. Także dymy, pyły przemysłowe, spaliny powodują powstawanie niekorzystnych dla zbiorów różnorakich reakcji chemicznych lub przyspieszają ich przebieg. Do nich należy zaliczyć m.in.: tworzenie się kwasu siarkowego i siarkawego, a także rozkładanie cząsteczek celulozy (następujące w papierze), kolagenu (występujące w skórze), oraz różnych składników farb i atramentów.

Aby należycie zadbać o zbiory biblioteczne, należy pamiętać o tym, że nieodzowne jest wietrzenie pomieszczeń a także magazynów. Takie postępowanie zmniejsza możliwość rozwoju pleśni oraz zapobiega występowaniu i rozmnażaniu się owadów. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że chłodne powietrze wpływając do ciepłego pomieszczenia, podnosi w nim wilgotność.

Czas otwarcia okien uzależniony jest od pory roku, różnicy temperatur wewnątrz budynku i na jego zewnątrz. Niemały wpływ mają także aktualne działanie kaloryferów oraz aktualnie panujące warunki atmosferyczne.

Nie bez znaczenia dla posiadanych zbiorów jest wyposażenie pomieszczenia bibliotecznego. Zaniedbane, drewniane regały mogą stać się siedliskiem owadów. Z tego też powodu muszą być często konserwowane. Malowanie ich lakierem czy farbą, zmywanie wodą ze środkami czyszczącymi i dezynfekcyjnymi oraz odkurzanie zapobiegną przykrym niespodziankom i nie pozwolą zadomowić się w nich niechcianym "gościom".

Mniej kłopotliwe byłyby zapewne regały metalowe, jednak są najodpowiedniejsze do lokali wyposażonych w klimatyzację, gdyż nie są one higroskopijne i przy wietrzeniu pokrywają się rosą.

Zarówno regały drewniane jak i metalowe, należy ustawiać zawsze bokiem do okien. Tak postępując pozbędziemy się problemów wynikających ze zbytniego nasłonecznienia (działanie promieni słonecznych) lub zawilgocenia (konieczność wietrzenia pomieszczenia) zbiorów. Należy jednak pamiętać, aby pozostawić odstęp pomiędzy ścianą a regałami w celu zapewnienia odpowiedniej cyrkulacji powietrza.

Bibliografia:
Pawłowska A.T.: Profilaktyka i jej zastosowanie w konserwacji zbiorów bibliotecznych. "Archiwa Bibliotek i Muzea Kościelne" 1990, T.59,
s.172- 178.
Wieprzkowski J.: Vademecum konserwacji książki. Warszawa 1983.
Zyska B.: Ochrona zbiorów bibliotecznych przed zniszczeniem. Katowice 1991.

 

Opracowanie: Jadwiga Bielawska
Zespół Szkół nr 19
Bydgoszcz

Wyświetleń: 1144


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.