Katalog

Ewa Szwalec
Różne, Referaty

Wartości w wychowaniu - refleksje na temat wybranych wartości i norm postępowania oraz powinności wychowawczych nauczycieli

- n +

Referat dla nauczycieli - Wartości w wychowaniu

REFLEKSJE NA TEMAT WYBRANYCH WARTOŚCI I NORM POSTĘPOWANIA ORAZ POWINNOŚCI WYCHOWAWCZYCH NAUCZYCIELI

"Takie będą Rzeczpospolite,
Jakie ich młodzieży chowanie"


Czasy, w których przyszło nam żyć i przemiany, których jesteśmy świadkami są nie tylko ciekawe, ale i trudne. Jesteśmy świadkami wojen, kataklizmów, ataków terrorystycznych; zatruwamy środowisko, niszczymy przyrodę i samych siebie. Wszystko to powoduje, że jesteśmy podejrzliwi, nieufni w stosunku do drugiego człowieka, poddajemy weryfikacji zasady i normy moralne, w których zostaliśmy wychowani.

Poza frustracjami, jakie niesie ze sobą XXI wiek, pojawiają się trudności związane z przemianami gospodarczymi, przede wszystkim rosnące bezrobocie i kryzys polskiej rodziny, spowodowany głównie utratą poczucia bezpieczeństwa socjalnego. Rezultatem niewydolności społecznej i gospodarczej naszego kraju jest rozczarowanie, niezadowolenie, uczucie bezradności i pokrzywdzenia. Na uwagę zasługuje niepokojące obniżanie się wskaźnika urodzeń (w ciągu ostatniej dekady o ponad 40 ) powodującego największy w naszej historii niż demograficzny, który właśnie obejmuje szkolnictwo podstawowe.

Wszystkie zasygnalizowane procesy mają ogromny wpływ nie tylko na jakość życia polskich rodzin, ale także na wychowanie dzieci i młodzieży w tych rodzinach. Często upowszechniane są wartości negatywne, promujące szczególny rodzaj cwaniactwa społecznego, w którym do rangi symbolu urasta przeświadczenie, że "pierwszy milion należy ukraść", jeśli marzy się o własnym biznesie, a bez "znajomości" nie można zrobić kariery.

Nasuwa się pytanie czy wiek XXI będzie okresem kryzysu wartości? Czy możliwe jest życie w społeczeństwie bez wartości i respektowania podstawowych norm moralnych?

J. Mellibruda pisze, że "człowiek przy całej świadomości zewnętrznych uwarunkowań, w których przebiega jego życie, ma jednak poczucie, ze jest autorem tego życia i jest za nie odpowiedzialny. (...) W każdym momencie możliwe jest dokonanie wyboru posuwającego człowieka naprzód i przyczyniającego się do realizacji wartości albo wyboru cofającego człowieka na drodze rozwoju jako osoby".

Wartości stanowią integralną część wychowania, tym samym więc wychowanie jest wprowadzeniem dziecka w świat wartości. Dlaczego ważne jest wychowanie do wartości? Dlatego, gdyż brak konkretnego celu opartego na pewnych wartościach jest częstą przyczyną frustracji, agresji, smutku, zagubienia. Jedną z przyczyn nasilenia się w ostatnich latach samobójstw i zabójstw wśród młodzieży jest, wydaje się, wyszydzenie systemu wartości. Bombardowanie "antywartościami", propagowanie postawy tzw. luzu, nie może pozostać bez wpływu na nieustabilizowaną jeszcze psychikę młodego człowieka.

Ogromna wydaje się tutaj rola nauczyciela, która będzie polegać na stymulowaniu uczniów do ustalania i realizowania celów. Nauczyciel może i powinien być konsultantem w realizowaniu wytyczonych celów jako osoba, która ma więcej doświadczeń i jest autentyczna, jest źródłem wartości.

Należy podkreślić, iż Kościół i autorytety z nim związane np. osoba papieża Jana Pawła II, to ostoja norm moralnych i wartości ponadczasowych. W dzisiejszej rzeczywistości ogromnie cenne wydaje się nawoływanie do tworzenia kultury pokoju, tolerancji, sprawiedliwości, propagowanie etyki współistnienia i współdziałania.

Słowa ks. prof. Józefa Tischnera, który mówi, że zadaniem etyki jest "towarzyszyć człowiekowi na drodze jego życia i pokazywać jednoznacznie, wśród jakich wartości biegnie jego los" w sposób nie pozostawiający wątpliwości wskazują, że wspieranie wychowania nauką Kościoła jest ze wszech miar pożądane.

Rodzinę polską cechuje silne poczucie solidarności i jednolitość poglądów oraz podobieństwo w realizacji celów życiowych. Badania CBOS ukazują tylko nieznaczne różnice w zakresie hierarchii wartości i celów życiowych w kolejnych pokoleniach. Należy podkreślić rosnącą (wg badań) rolę, jaką w polskiej rodzinie odgrywa instytucja dziadków (opieka nad wnukami, pomoc materialna). Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem, kiedy to wymuszona przez warunki gospodarki rynkowej pogoń za zarobkiem zaowocowała, paradoksalnie, umocnieniem więzów rodzinnych. Okazuje się, że również sytuacje zagrożenia ożywiają związki rodzinne np. bezrobotni spotykają się ze wsparciem finansowym i psychicznym oraz pomocą w poszukiwaniu pracy ze strony innych członków rodziny. Jednak nie ulega wątpliwości, że takie czynniki jak: bezrobocie, widoczne znamiona ubóstwa, komercjalizacja usług zdrowotnych, utrudniony dostęp do dóbr kultury i kształcenia młodzieży odebrały większości rodzin poczucie bezpieczeństwa, a co za tym idzie nie wpływają korzystnie na ich funkcjonowanie.

Rodzina, określana, jako najbardziej naturalna, podstawowa, elementarna społeczność podlega współcześnie kryzysowi. Kryzysem zagrożone jest także przekazywanie systemu wartości młodszemu pokoleniu. Trudno dopatrzyć się zbawiennego wpływu transformacji na funkcje wychowawcze rodziny, na świat jej wartości i celów. Bez wątpienia, ogromne znaczenie może tu mieć wspieranie rodziny przez instytucje do tego powołane, w tym głównie szkołę i kościół.

Do głównych wartości moralnych należy zaliczyć dobro. O dobru i jego odmianach takich jak uczciwość, altruizm, bezinteresowność, szlachetność, życzliwość traktuje przede wszystkim etyka, ukazując dobro jako przeciwieństwo zła, podłości, kłamstwa, niegodziwości. Człowiek wychowany w duchu etyki chrześcijańskiej ma pewność, że dobro to Bóg i ściśle wiąże się obowiązkiem posłuszeństwa Bogu. Rodzi to z kolei, jeśli nie nakaz miłości, to przynajmniej życzliwego stosunku do drugiego człowieka.

Za wartość podstawową uznać trzeba również godność. W czasach, w których przyszło nam żyć trzeba mieć świadomość, że warto dążyć do wyznaczonych sobie celów, ale nie za wszelką cenę. Nie za cenę utraty poczucia własnej godności, szacunku do samego siebie, nie za cenę dezintegracji moralnej. Pięknym, choć skrajnym przykładem na potwierdzenie tej tezy są losy Janusza Korczaka i ojca Maksymiliana Kolbe. Dobrowolnie podjęli oni decyzję, której następstwem była śmierć, do końca pozostając wiernymi wyznawanym wartościom. Dziś nikt nie wymaga od nas podobnego poświęcenia, ale wielu z nas chciałoby, by uznano nas za ludzi godnych, zachowujących godność w trudnych chwilach.

Cenną wartością moralną jest również odpowiedzialność. W najbardziej elementarnym znaczeniu filozofia określa odpowiedzialność jako możliwość świadomego i rozumnego kierowania swoim postępowaniem. Człowiek odpowiedzialny to taki, który ma świadomość konsekwencji swego postępowania i dąży do wypełnienia swoich zobowiązań. W dzisiejszych czasach nazbyt często mamy do czynienia (np. w życiu politycznym) z ludźmi, którzy nie potrafią być odpowiedzialnymi, a kiedy nie sprostają zadaniom nawet nie starają się usprawiedliwić swoich czynów.

Właściwie każdy człowiek poszukuje w życiu miłości i przyjaźni. Prawdziwa przyjaźń to wielka wartość. Nie jest ona możliwa bez wzajemnego zrozumienia bliskich sobie ludzi. Wymaga podobieństwa poglądów, wzajemnego zaufania, czasem tolerancji dla wad i słabości drugiego człowieka.

W rozważaniach nad wartościami w wychowaniu nie można nie odnieść się do norm moralnych. Wskazują one, jak człowiek powinien postępować w relacjach z innymi ludźmi oraz wobec samego siebie. Jedne mają charakter zakazu, a więc zabraniają pewnych czynów, np. "nie kłam", "nie zabijaj", inne nakazu - "bądź życzliwy dla innych". Normy moralne obejmują również umiejętność opanowania niechęci i uprzedzeń do drugiego człowieka, nieujawniania złego nastroju oraz wskazują na takie cechy jak dyskrecja, punktualność, słowność, uprzejmość, umiejętność słuchania.

W 1999 r. przeprowadzono badanie hierarchii wartości na grupie sześciolatków. Poproszono, aby dzieci narysowały coś, czego nie chciałyby nigdy stracić, o co najbardziej by płakały. Oto wykres obrazujący wyniki badań.

Jak to się dzieje, że małe dziecko ceni rodzinę, przyrodę, sacrum, a młody człowiek gubi się w świecie wartości? Myślę, że zbyt brutalne jest przejście ze świata marzeń i wyobraźni do realnego, codziennego trudu. Zetknięcie się z ludzkim cierpieniem, krzywdą, egoizmem, zakłamaniem prowadzą do zagubienia. Dlatego, dziecko musi widzieć, że jego rodzice, nauczyciele nie są tylko zwykłymi "zjadaczami chleba", że celem ich życia jest także realizowanie wartości intelektualnych, społecznych, duchowych.

Nie wyobrażamy sobie sytuacji, kiedy normy moralne, zasady i wartości przestaną obowiązywać. Należy, więc wciąż przywoływać słowa Immanuela Kanta "Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie".

Jak zaszczepić tę prawdę młodym ludziom, uczniom? Nie ulega wątpliwości, że wychowanie musi opierać się na wiedzy o wartościach. Aksjologia pedagogiczna mówi, że "edukacja aksjologiczna jest edukacją do świadomego wybierania wartości i określania ich hierarchii jako podstaw konstruowania własnej filozofii życiowej". Nowoczesna teoria wartości podaje szeroką paletę propozycji klasyfikacyjnych, będących wyrazem swoistego pluralizmu wartości. Na przykład czytamy o wartościach: teoretycznych, moralnych, estetycznych, ekonomicznych, politycznych, intelektualnych, poznawczych itp. Nie można także wartości sprowadzić do jednej ściśle określonej formuły. W. Okoń podaje, iż "wartościowanie zmienia się zależnie od przemian życia społecznego i kultury...jednakże pełni funkcję czynnika integrującego klasy społeczne, społeczeństwa i narody". Przy czym należy pamiętać, że w każdej dziedzinie wartości napotykamy przeciwieństwa: obok piękna - brzydotę, obok dobra - zło, obok przebaczenia - mściwość itd.

W kontekście tych rozważań jawi się pytanie, jakiego człowieka chcemy kształtować.

Jest ono tym bardziej zasadne, że efekty działań wychowawczych nie są widoczne natychmiast - często zauważamy je dopiero w następnym pokoleniu, a odpowiedzialność za podejmowane działania wydaje się ogromna. Kształtując osobowość młodego człowieka należy odwoływać się do etyki cnót i wzorców osobowych, których jednak współcześnie dramatycznie zaczyna brakować. Tym donioślejsze wydają się słowa Jana Pawła II, który mówi: "...proszę was jednak, byście się sprzeciwiali wszystkiemu, co narusza ludzką godność i degraduje obyczaje...". Pożądane byłoby, więc takie kształtowanie jednostki, która zachowując wolność przestrzegałaby jednak zasad moralnych i dochowała wierności wartościom uniwersalnym.

Jaką rolę w procesie wychowania ma pełnić nauczyciel? Czy ma to być perfekcyjnie przygotowany funkcjonariusz instytucji, której celem jest wykształcenie sprawnych, skutecznych, umotywowanych do działania jednostek? A może to przyjaciel każdego, także słabego i nieporadnego ucznia, któremu wpaja zasady i wartości, uczy wrażliwości, także znoszenia porażek? Na pewno nie ma prostej odpowiedzi na te pytania. Podkreśla się przecież, że chcemy, by młodzi ludzie byli kreatywni, sprawni, skuteczni, żeby nie ponosili porażek.

Myślę, jednak, że szkoła i nauczyciele powinni wprowadzić młodego człowieka w uniwersalny, zgodny z tradycją, kulturą i aprobowany przez społeczeństwo system wartości. Uświadamiać sens odpowiedzialności, uczyć radzenia sobie w trudnych chwilach. Te działania i ich efekty zależą nie tylko od właściwego doboru metod, celów, czy programu, ale od dobrego przykładu, właściwych wzorców osobowych i klimatu wychowawczego szkoły współdziałającej ze środowiskiem ucznia.

Wydaje się, że ostatnio podjęte w Szkole Podstawowej w Zalasowej działania mające na celu uzyskanie przez szkołę sztandaru, oraz hasła, jakie zamieszczono w projekcie - "Bóg, Honor, Ojczyzna" - dobrze świadczą o systemie wartości wpajanym naszym uczniom: poszanowaniu tradycji i szacunku dla wartości ponadczasowych.

BIBLIOGRAFIA:

1. Pecyna M.B.: Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka. WSiP, Warszawa 1998.
2. Dąbrowski K.: Zdrowie psychiczne a wartości ludzkie. PTHP, Warszawa 1974.
3. Pilch T.: Pytanie o wartości w zreformowanej szkole. Problemy opiekuńczo - wychowawcze. 1999 nr 3.
4. Wiśniewski Cz.: Wartości a wychowanie. Problemy opiekuńczo - wychowawcze. 1999 nr 3.
5. Gordon T.: Wychowanie bez porażek. Inst.Wyd. PAX, Warszawa 1997.
6. Małota M.: Świat wartości sześciolatka. Wychowanie w Przedszkolu. 2001 nr 3
 

Opracowanie: Ewa Szwalec

Wyświetleń: 10752


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.