Katalog

Marzanna Cendrowska
Język polski, Scenariusze

Tam, gdzie piękno łączy się z prawdą, czyli o malarstwie Leonarda da Vinci

- n +

Tam, gdzie piękno łączy się z prawdą, czyli o malarstwie Leonarda da Vinci

Projekt lekcji do wykorzystania na lekcji języka polskiego lub wiedzy o kulturze

Cele
Uczniowie:

- zapoznają się z prekursorem renesansu Leonardem da Vinci i jego twórczością;
- zwracają uwagę na idee epoki renesansu (wcześniej poznane na podstawie tekstów z tej epoki) przyświecające artyście: wszechstronność zainteresowań (uomo universale), kult rozumu i możliwości twórczej człowieka, antropocentryzm;
- zapoznają się z poglądami Leonarda na sztukę, naukę i pojmowanie piękna;
- potrafią analizować obraz posługując się odpowiednim słownictwem (np.: światłocień, dominanta kompozycyjna);
- zapoznają się z techniką malarską mistrza zwaną sfumato i potrafią ją scharakteryzować, rozpoznać;
- zaznajamiają się z cechami malarstwa Leonarda;
- potrafią notować i wyciągać wnioski z obserwacji i wykładu;
- zauważają wpływ biografii na interpretację dzieła (analiza ikonologiczna);
- zapoznają się z historią obrazu "Damy z gronostajem", który wpisał się w kulturę polską;

Metoda:
wykład, metoda ikonograficzna analizy i interpretacji dzieła sztuki

Czas:
dwie godziny lekcyjne po 45 min.

Materiały i środki:

podręcznik do klasy pierwszej "Między tekstami", cz. 2; reprodukcje obrazów: "Dama z gronostajem", "Mona Lisa" i in. M. Rzepińska "Siedem wieków malarstwa europejskiego", Warszawa 1979 lub reprodukcje zaczerpnięte z Internetu;

Przebieg zajęć:

1. Przybliżenie sylwetki artysty- wykład nauczyciela lub referat ucznia, np.:

- ur. 15 kwietnia 1452r. w Vinci k. Florencji- nieślubny syn miejscowego notariusza;
- w wieku 17 lat rozpoczyna naukę malarstwa w pracowni Verrocchia we Florencji; wykazuje się niezwykłym talentem "zmuszając" mistrza do porzucenia malarstwa i zajęcia się rzeźbą;
- w 1480r. zostaje przyjęty do akademii założonej przez Lorenzo de' Medici; słabo zna łacinę, ma braki w wykształceniu, stąd nie udaje mu się wejść we florenckie kręgi intelektualne, podąża więc własną drogą;
- w 1482r. wyjeżdża do Mediolanu, gdzie wykonuje prace na zamówienie rodziny Sforzów (przygotowuje budowę mediolańskiej katedry, zostaje głównym inżynierem prac związanych z wodociągami miejskimi); tu maluje "Madonnę w grocie", a w 1495r. rozpoczyna "Ostatnią wieczerzę";
- w 1499r. udaje się do Mantui (portret Izabelli d'Erste), potem do Wenecji (inżynier wojskowy przy wschodnich granicach republiki); wraca do Florencji i zajmuje się geometrią;
- 1502r.- zostaje głównym architektem i inżynierem na dworze księcia Cesare Borgii;
- 1503- maluje Giocondę, wykreśla plany przesunięcia koryta rzeki Arno (w związku z oblężeniem Pizy); rok później przeżywa śmierć ojca;
- bieda i chaos panujące w Mediolanie zmuszają artystę do wyjazdu do Rzymu;
- zaprzyjaźnia się z królem Francji, Franciszkiem I, gdy ten wkracza do Lombardii- przyjmuje zaproszenie władcy do zamku Cloux we Francji;
- w wieku 64 lat opuszcza Włochy i nigdy już nie powraca;
- umiera 2 maja 1519r. i zostaje pochowany w Ambroise k. Cloux;

Leonardo jako człowiek wszechstronny:

- malarz, rzeźbiarz, teoretyk sztuki (napisał "Traktat o malarstwie"), architekt;
- interesował się muzyką, filozofią, fizyką, chemią, geologią itd.
- studiował anatomię, botanikę, matematykę, optykę, mechanikę, sztukę- samodzielne badania, doświadczenia; głosił jedność nauki i sztuki;
- wynalazca: łodzi podwodnej, wozu pancernego, karabinu maszynowego, spadochronu, kostiumu nurka, śmigłowca, lotni, opancerzonych wozów bojowych, maszyny włókienniczej, tokarki kołowej, szlifierki, soczewki itd.
- Spuścizna to 5700 kart manuskryptu

Dlaczego tak wrażliwy człowiek, artysta projektował machiny wojenne?

Zdawał sobie sprawę, że człowiek to istota doskonała, ale i destrukcyjna, zdolna do wielkiego dobra, ale też do bestialstwa. Projektował różne machiny wojenne ze względu na ich potrzebę (wojny były wówczas częste) i spodziewane dochody. Niezwykle zdolny, pełen pasji, borykał się z ludzkimi słabościami: nie szła mu nauka łaciny, szukał różnych możliwości zdobycia pieniędzy. Choć potępiał wojnę, projektował broń, chcąc się przypodobać królom. Całe życie był samotny (miał tylko jednego ukochanego ucznia- Francesco Melziego, któremu przekazał swoje wszystkie rysunki oraz przybory i pisma), nie pasował do otoczenia, niezrozumiany (nikt nie wierzył, że jego wynalazki mogą się do czegoś przydać), ale był odważny i niezależny. Stał się modelowym człowiekiem renesansu- realizował ideały swej epoki, ucieleśniał wiarę w możliwości człowieka, był "uomo universale" (ideałem wszechstronności).

2. Pojęcie piękna wg Leonarda da Vinci- krótki wykład nauczyciela:
- nie boskie natchnienie, lecz boska wiedza wynosi artystę ponad innych ludzi

- koncepcja piękna ma służyć prawdzie;
- artysta jest twórcą mającym udział w boskości: "boska natura wiedzy malarza przekształca jego umysł w obraz boskiego umysłu, skoro przystępuje on ze swobodną wolą do płodzenia rozmaitych istot, różnych zwierząt, roślin, owoców, ziem, krajów i podobnie";
- wiedza jest u niego warunkiem wszelkiego, nawet uczuciowego stosunku do świata: "praktyka musi być budowana na dobrej teorii"
- "mądrość jest córką doświadczenia", wynik doświadczenia musi być ujęty w pojęciach matematycznych;
- "umysł malarza musi być podobny zwierciadłu, przekształcającemu się stale w barwę obiektu swego..."
- piękno nie jest normą, piękna są tak różne, jak różne są piękne rzeczy, a więc piękno istnieje tylko w rzeczach, jest czymś realnym, nie idealnym. "Tyle jest rodzajów piękna, ile pięknych twarzy i oceniających sędziów";
- zarzuca kanony proporcji i tworzy doświadczalną antropometrię, której celem nie jest sformułowanie ideału, lecz ustalenie przeciętnie przyjętych kryteriów piękna; "każde ciało- żywe, zmienne w ruchu, naturalne- ma swe miary i proporcje wiążące jego części w estetyczną całość";
- w naturze nie istnieją właściwe linie, pomiędzy naszym okiem a przedmiotem leży warstwa powietrza, która pochłania zarysy rzeczy tak, że stają się zatarte, zamglone, byłoby więc wbrew prawdzie fizycznej i wbrew prawom widzenia obrysowywać je ścisłym, wyrazistym konturem. Przedmioty bliższe oka są wyraźniejsze niż dalsze, ale nawet przedmiotów bliskich nie należy otaczać konturem, gdyż "coś takiego jak linia nie istnieje w naturze". Granice przedmiotów są stycznymi, a więc mają charakter linii matematycznej, bezcielesnej. Ruch oka sprawia, że kontury trudno jest ustalić nawet z bliska, a co dopiero z daleka, gdy warstwa powietrza rośnie, pochłaniając kształty i kolory.

3. Nowatorstwo Leonarda:
Rozpoczął nowy styl "nadał swoim postaciom życie i oddech" (G. Vasari), rozpoczynając styl, który nazywamy nowoczesnym (maniera moderna):
Odrzucił linearność i kontury zaprzestał obrysowywania każdej formy (jak to miało miejsce u quattrocentystów) - rozpoczyna styl cinquecenta; współczesny Botticellemu, u którego pozostała ta maniera ("Narodziny Wenus"), wybrał własny styl;
Zastosował sfumato czyli "zadymienie", "zasnucie mgłą", przypomina to mroczny, przejrzysty welon ("Mona Lisa"), kontury przedmiotów łagodnie się zacierają; mroczny przejrzysty welon nadaje obrazom jedność, wspólnotę pomiędzy rzeczami a przestrzenią;
Unikał ostrych, gwałtownych kontrastów światła i cienia To stało się zasadą jego estetyki; artysta przestrzega przed malowaniem przy świetle skupionym, które jest "nieprzyjacielem wdzięku" i zaleca chmurną, bezsłoneczna pogodę jako najlepszą do malowania; radzi, aby przy portretowaniu zasłaniać okna płótnem tak, żeby uzyskać przesiane, rozproszone światło, dające miękkie, rozpierzchłe cienie, które niszczą formę;
Sposób malowania-płynny i gładki procedura dotknięcia pędzla staje się niezauważalna, powierzchnia obrazu jest niezachwiana jak tafla spokojnego jeziora, a farba ma gładkość emalii;
Portretował półfigury postaci Do tej pory spotykaliśmy się z popiersiami, dzięki Leonardo możemy poznać także gesty postaci, ich charakter, zainteresowania; pełniejszy obraz oddaje prawdę chwili, wprowadza element życia, "dynamizmu";
Wprowadził tajemniczy, magiczny krajobraz Służył on za tło, przez co dodawał obrazom niepokojącego mistycyzmu; "księżycowy" krajobraz "Madonny w grocie" czy niesamowity pejzaż "Mona Lisy"; krajobraz był novum w epoce renesansu (choć nie brakowało popredników), to tej pory postaci prezentowane były w pomieszczeniach i otoczone symbolicznymi przedmiotami, np.: vanitatywnymi (czaszka, lustro);
Zasłynął z tajemniczego uśmiechu portretowanych kobiet półuśmiech; wg przekazów malował przy muzyce fletów, pragnąc wywołać łagodny i niepowtarzalny nastrój- "Mona Lisa"; jego malarstwo określa się jako "głęboko liryczną poezję" (za A. Ligocki, Sztuka renesansu, Warszawa 1973);
Pierwiastek intelektualno- poznawczy sztuki obserwacja, wymiary, badanie, doświadczenie, np.: sekcja zwłok, jako metody poznania świata i człowieka, jego anatomii, konstrukcji;
Geometryczne obliczenia kształtów wzorzec człowieka wpisanego w koło i kwadrat, jako miara wszechrzeczy

4. Siedem zasad życia w stylu Leonarda
(wg M. J. Gelba, Myśleć jak Leonardo da Vinci.Siedem kroków do genialności na co dzień- podręcznik "Między tekstami",s.65)
a) na podstawie zawartych tam informacji ułóż "dekalog człowieka renesansu", który mógłby się stać poradnikiem dla współczesnego młodego człowieka;
b) propozycje uczniów:
I Bądź ciekawy życia!
II Łaknij wiedzy!
III Doświadczaj!
IV Bądź konsekwentny w działaniu!
V Ucz się na błędach!
VI Dbaj o kondycję fizyczną i postawę ciała!
VII Poznaj i staraj się zrozumieć więzi łączące wszystkie rzeczy i zjawiska!
VIII Ciesz zmysły pięknem świata i Natury!
IX Bądź wytrwały!
X Myśl logicznie, nie zapominając o wyobraźni!

5. Analiza jednego z dzieł Leonarda, mająca na celu zaobserwowanie cech typowych dla malarstwa mistrza- "Dama z gronostajem":


I Informacje o obrazie:

- portret namalowany przez Leonarda jest datowany na ok.1488- 1490 r., (wg niektórych 1482- 85); prawdopodobnie przedstawia Cecilię Gallerani;
- powstał być może w Mediolanie, kiedy to artysta związany był z dworem Sforzów; wówczas też powstała "Madonna wśród skał";
- dzieło nowatorskie- stworzenie psychicznej atmosfery modela
- przedłużone kosmyki fryzury, niektóre ozdoby oraz tło zostały domalowane później, przed końcem XVIII w., więc nie możemy odtworzyć znajdującego się wcześniej pejzażu, typowego dla stylistyki mistrza;

II Kompozycja dzieła:
Dominanta kompozycyjna Postać kobiety trzymającej zwierzątko
Charakterystyka postaci - młoda kobieta o szczupłej twarzy i spadzistych ramionach
- półfigura, pozycja siedząca, lekki półobrót torsu i twarzy ujęte na ¾
- lewa ręka podtrzymuje zwierzątko, prawą gładzi jego futerko
- widoczna duża dłoń, subtelna i nerwowa, o długich palcach
- żywość spojrzenia kobiety (i gronostaja, którego ciało jest miękko skręcone);
- postać zwrócona gestem i spojrzeniem poza pole widzenia, nie jest skamieniała, ujęta w sztywnym profilu, ale ruchliwa
- czerwona sukienka, z dyskretnym złotym haftem, z kwadratowym, czarno oblamowanym wycięciem dekoltu;
- ciemne włosy rozdzielone pośrodku, ujęte wąską przepaską i przykryte; haft na sukni to powtarzający się motyw na rysunkach L., m.in. widoczny na szacie "Madonny w grocie" lub strojach kobiet z kręgu leonardowskiego;
- z lewego ramienia zwisa płaszczyk błękitny ze złotożółtą podszewką;
- długi sznur paciorków przecina jasną strefę welonem, tak przejrzystym, że prawie niewidocznym;
- boczne kosmyki włosów zachodzą na podbródek, zwężając owal twarzy i sprawiając wrażenie ciemnego czepeczka;
- cienki nos, drobne usta, duże ciemne oczy, wąskie łuki brwi
- twarz inteligentna, sprytna, prześwietlona młodzieńczą wesołością, choć usta się nie uśmiechają;
Znaczenie
(symbolika) zwierzęcia- łasica czy gronostaj?:
- gronostaj, to gatunek łasicy w szacie zimowej; to symbol czystości zaś łasica rozwiązłości;
- gronostaj był emblematem Anny Bretońskiej, żony Ludwika XII, greckie słowo gale, oznacza gronostaja i wchodzi w skład nazwiska Gallerani, bo obraz może przedstawiać Cecylię Gallerani, kochankę Lodoviko Moro, uroczą kobietę na dworze mediolańskim (miała wtedy 16 lat); urokowi Cecylii uległ Leonardo, o czym świadczy zachowany fragment listu;
Kolorystyka obrazu kolory nie są jaskrawe, całość ma blask i głębię emalii;
wyróżnia się czerwona suknia, którą okrywa błękitny płaszcz ze złotożółtą podszewką oraz jasna karnacja ciała dzięki mrocznej przestrzeni postać wydaje się cofnięta w jej głąb;
Technika malarska - obraz formatu 54,8 cm na 40,3 cm- malowany na desce orzechowej
- farby olejne, ciepłe, niekrzykliwe; metoda laserunku (cienka warstwa przezroczystej farby położona na powierzchni obrazu olejnego w celu uzyskania silniejszych efektów barwnych)
- warstwa malarska jest gładka i jednolita;

- pociągnięcia pędzla widać najlepiej na futerku gronostaja- na podstawie makrofotografii stwierdzono, że wykonane są lewą ręką- (L. posługiwał się przy pisaniu oboma rękoma, lecz paraliż prawej ręki utrudniał mu malowanie);
- rozświetlona postać; źródło światła pada z prawej strony i wydobywa te kształty i kolory, które zwrócone są ku niemu;
- zacienienie łagodzi kontur;
Wymowa całości dzieła Postać na obrazie Leonarda zyskuje pełnię trójwymiarowej egzystencji, dzięki miękkim, nie ostrym cieniom, które nadają im formę. Malarz położył kres malarstwu "rysunkowemu" i otwierał wiek nowego, klasycznego malarstwa, zmierzającego do oddania prawdy wizerunkowi.
Nie tworzył twarzy idealnych, upodobał sobie twarze harmonijne w ciemnych chwilach zmierzchu, więc idealizował je nieświadomie przez wybór tej chwili.
L. da Vinci rozwinął sztukę portretu nowożytnego- w średniowieczu akcentowano zajmowaną przez portretowanego pozycję, godność, nie zaś indywidualne cechy osobowości. W XV w. włoscy malarze nawiązywali do portretów antycznych ukazujących osoby z profilu i w sposób statyczny. Leonardo stworzył portrety podkreślające indywidualizm postaci, czego przykładem jest "Dama z gronostajem".
Nie jest ona idealna, badacze zwracają uwagę na niesymetryczną, zbyt dużą dłoń, a także na dziwacznie wykręcone zwierzę.
Spełnione jest jednak w tym obrazie twierdzenie mistrza, że "każde ciało, które żyje, jest w ruchu ma swe miary i proporcje wiążące jego części w estetyczną całość". Dzięki temu mamy do czynienia z bliskim prawdy wizerunkiem, a podobieństwo do oryginału było ważną cechą malarstwa mistrza, zaś odzwierciedlenie urody czy nastroju chwili czyniły artystę i jego model nieśmiertelnymi.

III Historia obrazu- wykład nauczyciela:


1. Portret Cecylii wzbudzał sensację, sławił go m.in. dworski poeta Bernardo Bellincioni:
"Czemuż się gniewasz, komuż, Naturo, zazdrościsz?
Vinciemu, który odmalował jedną z twoich gwiazd!
Cecylia jest dziś tą najpiękniejszą,
przy której pięknych oczach słońce cieniem czarnym się zdaje.
Cześć tobie się należy, choć na jego malowidle
ona zdaje się nasłuchiwać, ale nie mówi.
Pomyśl, im będzie żywsza i piękniejsza,
tym większa moja chwała w przyszłych wiekach.
Możesz więc dziękować, Lodovico,
Leonardowi za geniusz i rękę,
które chcą przekazać jej obraz potomności.
Kto ją ujrzy- choć będzie za późno,
by ujrzeć ją żywą- powie: to wystarczy,
aby zrozumieć, czym jest natura i sztuka."

2. Od początku XVI w. do końca XVIII słuch o obrazie zaginął. Potem wiemy, że nabył go książę Adam Czartoryski podczas pobytu we Włoszech w l. 1799-1800 i ofiarował go matce Izabeli Czartoryskiej do jej zbiorów w Puławach. Po powstaniu 1830 r. Czartoryscy musieli uciekać z zagrożonych konfiskatą Puław. Udali się do Paryża i tam książę w 1842r. zakupił Hotel Lambert, gdzie umieścił też damę. Podczas II wojny św. dama znów opuściła Polskę w okolicznościach bardzo dramatycznych.

Najcenniejsze obiekty Czartoryskich przewieziono do Sieniawy, lecz gestapo odkryło kryjówkę i wywiozło. W 1939r. damę wystawiono w Berlinie w muzeum, miała być wywieziona do specjalnego muzeum sztuki w Linzu (akcja pod nazwą Furerauftrag Linz). Akcja nie doszła do skutku i 3 XII 1940r. obraz znalazł się w Krakowie, w siedzibie generalnego gubernatora Hansa Franka na Wawelu. Po długich wędrówkach trafił znów do willi Franka w Bawarii, gdzie odnalazła go komisja polsko-amerykańska i wrócił na swoje miejsce w galerii Czartoryskich (za M. Rzepińską, W kręgu malarstwa, Wrocław 1988, s.54- 61)


IV Złote myśli Leonarda:

Każdy z uczniów dostaje je na karteczce, gdyż posłużą jako punkt wyjścia do zadania domowego:

1. "Dobry malarz maluje dwie sprawy: człowieka i jego wnętrze duchowe.

Pierwsza jest łatwa, druga trudna".
1. "Im więcej się wie, tym więcej się kocha".
2. "Wobec wysiłku myślowego upada każda przeszkoda".
3. "Tyle jest rodzajów piękna, ile pięknych twarzy i oceniających sędziów".


Wybierz jedną z podanych myśli Leonarda, która będzie punktem wyjścia do napisania dłuższego wypracowania, popartego przykładami z literatury, sztuki i własnymi spostrzeżeniami.


BIBLIOGRAFIA

1. J. Białostocki, Teoretycy, pisarze, artyści o sztuce XVI wieku, t.2, Warszawa 1987
2. J. Guze, Spotkania w muzeach świata, Warszawa 1976.
3. A. Kuczyńska, Sztuka jako filozofia w kulturze renesansu włoskiego, Warszawa 1988
4. A. Ligocki, Sztuka renesansu, Warszawa 1973
5. K. Moraczewski, Od wieży Babel do drapaczy chmur. Podręcznik wiedzy o kulturze dla liceów i techników, Poznań 2002, s. 99- 102
6. S. Rosiek, R. Grześkowiak, Między tekstami. Język polski. Podręcznik dla liceum i technikum, cz. 2 Renesans. Barok. Oświecenie (echa współczesne), Gdańsk 2003, s.46- 47, 65
7. M. Rzepińska, Malarstwo Cinquecenta, Warszawa 1976
8. M. Rzepińska, Siedem wieków malarstwa europejskiego, Warszawa 1979
9. M. Rzepińska, Co wiemy o "Damie z gronostajem" z Muzeum Czartoryskich? W: W kręgu malarstwa, Wrocław 1988, s. 48-63
10. Strony internetowe:
www.leonardoartysta.fm.interia.pl
www.republika.pl/leodax/strony/leo.html

Opracowanie: Marzanna Cendrowska

Wyświetleń: 5328


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.