Rozwój dziecka w młodszym wieku szkolnym

Rozwój jest pojęciem ogólnym i złożonym. Pojęcie to jest od stuleci przedmiotem zainteresowania zarówno filozofów jak i wielu nauk szczegółowych (m.in. biologii, geografii, historii, antropologii i psychologii). Zostało ono wprowadzone przez Arystotelesa, jako pomocne w udzielaniu odpowiedzi na pytanie, jak pojmować istotę tego, co leży u podłoża różnorodnych zmian w zjawiskach (W. Tatarkiewicz, 1978).

W. Okoń podaje następującą definicję rozwoju: "jest to proces polegający na dokonywaniu się w danym przedmiocie określonych zmian ilościowych i jakościowych, jest procesem przemian następujących jako wynik ścierania się przeciwstawnych sił" (1987, s. 26).

Według W. Szewczuka jest to "proces ukierunkowany, w którym zachodzą zmiany i mają swoiste właściwości. Rozwój jest procesem nieodwracalnym w toku, którego obiekt rozwijający się stopniowo ulega różnicowaniu, z prostego staje się bardziej złożony" (1979, s. 255-256).

Przez M. Żebrowską rozwój rozumiany jest jako "proces polegający na ilościowym wzroście oraz na jakościowych przemianach ważnych funkcji i właściwościach psychicznych, na powstawaniu w toku poznania i działania nowych wyższych form odzwierciedlenia rzeczywistości. Te nowe właściwości, nowe jakości decydują o przechodzeniu rozwoju przez kolejne, coraz wyższe etapy (okresy i fazy)" (1986, s. 153).

Pojęcie rozwoju zawsze więc dotyczy zmian. Oznacza ciąg przemian o określonym ukierunkowaniu niezależnie od tego, czy ich kierunek oceniany jest pozytywnie, czy nie.

Działanie dziecka, które kształtuje jego psychikę i świadomość, rozwija się pod wpływem zarówno właściwości wrodzonych jak i środowiskowych, a także dzięki organizującej i kierującej roli wychowania i nauczania.

W psychologii rozwojowej przyjmuje się obecnie periodyzację rozwoju psychicznego opracowaną przez M. Żebrowską (1977), a dotyczącą okresu dzieciństwa i młodości, aż do osiągnięcia przez człowieka dojrzałości psychicznej. Autorka wyróżnia sześć następujących okresów rozwoju dzieci i młodzieży:
Niemowlęcy - pierwszy rok życia,
Wiek poniemowlęcy - od 1 do 3 lat,
Wiek przedszkolny - od 3 do 7 lat,
Młodszy wiek szkolny - od 7 do 11-12 lat,
Wiek dorastania - od 12-13 do 17-18 lat,
Wiek młodzieńczy - od 17-18 do 24 lat.

"Okres nazywany młodszym wiekiem szkolnym trwa od wstąpienia dziecka w wieku 7 lat do szkoły, do ukończenia przez nie IV klasy w wieku około 11 lat" (M. Przetacznikowa, 1980, s. 124). Wyodrębnienie tego okresu rozwojowego wiąże się ze specyfiką rozwoju psychicznego i fizycznego dziecka w pierwszych latach pobierania przez nie nauki szkolnej.

Rozwój fizyczny i motoryczny

Rozwój fizyczny określa się "jako ciągły i długotrwały proces, przebiegający nierównomiernie i skokowo, jako skomplikowany łańcuch przemian prowadzący do ukształtowania złożonego i precyzyjnego toru, jakim jest dojrzały i doskonalszy ustrój ludzki" (Z. Bartkowiak, 1986, s. 20).

Dziecko 7-letnie jest pod względem rozwoju fizycznego znacznie silniejsze i dojrzalsze od dziecka, które w swoim czasie rozpoczynało okres przedszkolny. Jego mięśnie, kości i układ nerwowy wzmocniły się i okrzepły. Wzrasta ogólna sprawność ruchowa. Wydoskonaliły się mimowolne i dowolne ruchy wykonywane rozmaitymi zespołami dużych grup mięśniowych. Wzmocniły one działalność układu krwionośnego i oddechowego, ulepszyły trawienie i przemianę materii. Rozwija się także sprawność prac w zakresie drobnych mięśni, ale wcześniej rozwijają się mięśnie duże. W związku z tym dzieci młodsze w wieku szkolnym wykonują dużo ruchów zbytecznych i szybkich, silnych i zamaszystych. Prędzej męczą się przy wykonywaniu czynności wymagających precyzji.

Układ kostny dziecka w młodszym wieku szkolnym zawiera znaczną ilość tkanek chrzęstnych, co umożliwia dalsze wzrastanie organizmu, ale jednocześnie sprawia, że kościec jako całość jest miękki i plastyczny. Nieprawidłowa postawa przy siedzeniu może powodować deformację kośćca i stawów.

W okresie tym trwa proces wyrastania dalszych stałych zębów. Uzębienie w końcu tego okresu staje się prawie pełne. W młodszym wieku szkolnym odbywa się stały rozwój półkul mózgowych. Masa mózgu zwiększa się równomiernie z rozwojem jego różnorodnych funkcji.

Okres ten cechuje się też przewagą wewnętrznego rozrastania się i dojrzewania organizmu nad powiększeniem się wysokości ciała (L. Wołoszynowa, 1967). Zwiększa się ogólna sprawność dziecka, ulepsza się praca układu oddechowego, wzrasta pojemność płuc, objętość klatki piersiowej. Bardzo sprawnie funkcjonują analizatory. W młodszym wieku szkolnym zjawiska typowe i odbiegające od średniego poziomu rozwoju szczególnie wyraźnie występują w sferze motorycznej. Tempo rozwoju cech motorycznych, jak pisze L Wołoszynowa (1967), nie jest równomierne, a poza tym bywa różne dla chłopców i dla dziewcząt.

Rozwój umysłowy

Dla wszystkich dzieci początek nauki stanowi bardzo ważny okres w ich życiu. Zmianie ulega cała psychika dziecka. Ulegają istotnym przeobrażeniom te procesy poznawcze, psychiczne, które przyczyniają się do orientacji dziecka w otaczającym je świecie.

Głównym czynnikiem rozwoju dzieci szkolnych staje się nauka. W poczuciu obowiązku uczenia się rozwija się charakter i wola ucznia.

"Równolegle za zdolnością dobrowolnego podejmowania trudu nauki, rozwija się też w wieku szkolnym zdolność panowania nad sobą i podporządkowania się normom i celom uznanym za użyteczne i dobre - czyli charakter" (S. Szuman, 1985 s. 73).

Uczenie się staje się z chwilą rozpoczęcia przez dziecko w szkole główną formą jego działalności, ale nie jedyną. Wielką potrzebą tego wieku jest w dalszym ciągu potrzeba aktywności o charakterze zabawowym. Zabawa ulega zmianie zarówno pod względem formy, jak i treści. Zaczynają dominować zabawy zespołowe, oparte na pewnych zasadach - gry. Zabawa zmienia swój charakter, jak i funkcję. Dziecko szkolne coraz bardziej zaczyna obchodzić jej wynik, rezultat, dlatego też zabawa powinna być ukierunkowana na jakiś cel.

Inną sferą aktywności dziecięcej stanowi twórczość plastyczna. Rysunki dziecka mają charakter schematu. Stopniowo zanika spontaniczność rysunków, przestają być ekspresyjne i nowatorskie, a stają się coraz lepszym odbiciem rzeczywistości. Opierają się w większym stopniu na pamięci niż na wyobraźni. Dzieci bardziej myślą o tym, co rysują, niż przeżywają emocjonalnie sam proces rysowania (M. Żebrowska, 1986). W drugiej fazie młodszego wieku szkolnego przybywa dziecku nowa sfera aktywności - czytelnictwo. Odgrywa ona rolę pobudzającą wyobraźnię twórczą dziecka i stanowi nieustające źródło wiedzy i informacji.

W młodszym wieku szkolnym obserwuje się dynamiczny rozwój procesów poznawczych: spostrzegania, uwagi, pamięci, mowy i myślenia.

Rozwój spostrzegania polega na tym, że dziecko nabiera umiejętności skupienia się nad przedmiotem spostrzeganym lub obserwowanym. Spostrzeżenia stają się bogatsze, zróżnicowane, trwałe, dokładne i skuteczne. Zmianom rozwojowym podlega również wyobraźnia, która w tym okresie stopniowo przekształca się z mimowolnej w dowolną, wyodrębniając się z czynności percepcyjnych, staje się samodzielną funkcją psychiczną. "Dziecko zdolne jest do świadomego oddzielania fikcji od rzeczywistości" (B. Sawa, 1987, s. 23). Uwaga zaczyna nabierać cech dowolności i trwałości. Od wieku szkolnego dziecko uczy się koncentrować, skupiać nie tylko na tym, co nie jest dla niego w danej chwili zbyt ciekawe.

Stopień koncentracji i umiejętności skupienia uwagi zależą w dużej mierze od cech indywidualnych dziecka.

Z chwilą rozpoczęcia nauki szkolnej przed pamięcią dziecka zaczynają być stawiane inne wymagania. Pamięć mechaniczna zaczyna przekształcać się w pamięć logiczną. Przejawem tego jest zapamiętanie materiału lekcyjnego ze zrozumieniem, ustępowanie uczenia się przez powtarzanie i dosłownego odtwarzania materiału.

Rozwój pamięci przebiega w związku z rozwojem myślenia dziecka. Proces ten dokonuje się stopniowo. Według J. Piageta (1966) w młodszym wieku szkolnym dziecko znajduje się w okresie kształtowania i organizowania operacji konkretnych. Zasób pojęć i wyobrażeń dziecka nie tylko wciąż się powiększa, ale też stale się przekształca. Treścią myślenia staje się nie tylko najbliższa otaczająca je rzeczywistość, lecz także rzeczy i zjawisko, z którymi dziecko jeszcze się nigdy nie stykało. Wiele dzieci odznacza się szybkim tempem myślenia, połączonym z logiczną jego prawidłowością.

Rozwój emocjonalny

Osiągnięcie przez jednostkę pełnej dojrzałości emocjonalnej jest procesem długotrwałym i nie każdy człowiek dojrzałość tę osiąga. "Początek nauki szkolnej otwiera nowy okres w życiu emocjonalnym dziecka. Życie to jest coraz bogatsze. Dziecko nawiązuje liczne więzi emocjonalne z rówieśnikami i nauczycielami" (M. Przetacznik - Gierowska, G. Makiełło - Jarża, 1992, s. 174). Wzbogaca się sfera emocjonalna, jako swoista dziedzina życia psychicznego, a tym samym również ulega wielkim przeobrażeniom w kierunku intelektualizacji emocji oraz rozwoju uczuć wyższych. W wieku przedszkolnym uczucia są zmienne, nie trwałe. Większość dzieci bywa emocjonalnie niezrównoważona. W siódmym roku życia owa pobudliwość uczuciowa obniża się i dziecko uczy się panować nad emocjami. Odznaczać się zaczyna coraz częściej trwalszymi przejawami i formami reakcji emocjonalnych. Staje się ono zdolne do przeżywania trwających dłużej stanów emocjonalnych lub nastrojów uczuciowych. Stany emocjonalne mogą być pozytywne, bądź negatywne, zależnie od tego, czy sytuacje działają w kierunku zaspokojenia, czy blokowania potrzeb dziecka. Aktywność i ruchliwość należy do charakterystycznych i najzupełniej normalnych cech dziecka w młodszym wieku szkolnym. Jeśli stwarza mu się warunki i prawidłowo organizuje tę aktywność, zjawia się u dziecka trwały pozytywny nastrój, dzięki czemu zachowanie się dziecka jest pozytywne i zrównoważone.

Szkoła jest miejscem, w którym mogą też pojawiać się zupełnie nowe reakcje np. lękowe w związku ze zmianą sytuacji, reakcji niepokoju i niepewności, które są przyczyną złego samopoczucia dziecka. "Najwyższą formą życia emocjonalnego dziecka w młodszym wieku szkolnym są rozwijające się uczucia wyższe - jako trwały, określony i już w znacznym stopniu uświadomiony przez dziecko stosunek emocjonalny do ludzi, przedmiotów, zjawisk tj. różnych stron otaczających je rzeczywistości" (M. Żebrowska, 1986, s. 626).

Rozwój uczuć wyższych pozostaje w ścisłym związku z kształtowaniem się osobowości dziecka w młodszym szkolnym.

Rozwój społeczny

Rozwój społeczny polega na zdobywaniu dojrzałości do współżycia w społeczeństwie. Dziecko wstępując do szkoły powinno umieć współżyć w dużej grupie dziecięcej. Polega to m. in. na umiejętności podporządkowania własnych chęci celom ogólniejszym, wymaganiom aktywnie mu stawianym, umiejętnościom dostosowania się, ustępowania. Dziecko musi też mieć poczucie obowiązku i wykazywać pewną samodzielność oraz zaradność życiową.

Zdaniem L. Wołoszynowej (1967) dla rozwoju społecznego dziecka w młodszym wieku szkolnym istotne są: układy stosunków, atmosfera, postawy, przekonania i tryb życia w domu rodzinnym, zamierzone oddziaływania nauczyciela, swobodne obcowanie z rówieśnikami.

Pierwszym środowiskiem jest dom rodzinny, który decyduje o stopniu i poziomie uspołecznienia dziecka, co pozwoli mu na włączenie się w pracę zespołu klasowego. Stosunek dziecka do szkoły i nauczycieli, jego samopoczucie w gromadzie rówieśników, w dużej mierze zależą od cech osobowości, od postaw i nawyków obcowania z ludźmi zaszczepionych dziecku przez dom rodzinny. Szczególną rolę odgrywa dom rodzinny w kształtowaniu postaw społecznych i moralnych. Specyficzną funkcją rodziny jest zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa i oparcia uczuciowego w sytuacjach nowych i trudnych.

Szkoła i nauczyciel najlepiej (oprócz domu rodzinnego) oddziałują na uspołecznienie swoich uczniów, ponieważ przekazuje im określoną sumę wiedzy, zaszczepia społeczne i moralne normy postępowania oraz ideały, kształtuj światopogląd, wyrabia postawy i przekonania zgodnie z przyjętą ideologią społeczną.

Funkcje uspołecznienia dzieci szkoła dzieli z innymi środowiskami. Wśród nich doniosłe znaczenie odgrywają formalne i nieformalne grupy rówieśnicze.

Podstawową grupę formalną stanowi klasa szkolna, w której odbywa się proces kierowanego przez nauczyciela szkolnego wychowania społecznego.

Dzięki różnorodnym kontaktom z rówieśnikami, a później także ze starszymi kolegami, zaczyna intensywnie rozwijać się świadomość społeczna. Tworzą się grupy nieformalne rządzące się swoimi zasadami i normami współżycia. Uczestnictwo dziecka w takiej grupie daje poczucie osiągnięcia pozycji społecznej, co daje poczucie legalności wobec grupy. Młodszy wiek szkolny charakteryzuje się doskonaleniem struktury całej osobowości dziecka. Zmienia się rola i siła oddziaływania różnych czynników na procesy psychiczne i czynności oraz na schematy dynamiczne stanowiące trzon osobowości. Dziecko prawidłowo rozwinięte pod względem społecznym ma przekonanie, że poradzi sobie w nowym środowisku, odnosi się z zaufaniem do nowej sytuacji, jest swobodne w zachowaniu i ciekawe tej nowej sytuacji.

Rozwój moralny

W. Okoń podaje, że rozwój moralny, to "proces stopniowych zmian zachodzących we wrażliwości moralnej dziecka, w jego stosunku do dobra i zła, do własnych czynów i ich skutków oraz do spraw innych ludzi" (W. Okoń, s. 265).

Na poziomie 7 - 11 lat "dziecko jest szczególnie wrażliwe na określenia " dobry " i " zły ", a czyn jest określony jako dobry lub zły z perspektywy tych, którzy określają reguły danego zachowania" (1966, s. 23).

J. Piaget (1966) uważa, że rozwój moralny odbywa się przez przechodzenie od niższych do wyższych stadiów. Możliwość osiągnięcia każdego z nich uwarunkowana jest osiągnięciem określonego stadium w rozwoju umysłowym. Na podstawie badań wyróżnia on dwie fazy rozwoju moralnego dziecka: okres heteronomii - zwany także okresem moralności przymusu lub realizmu moralnego i okres autonomii, nazywanym też okresem moralności współdziałania i współpracy.

W pierwszej fazie młodszego wieku szkolnego dzieci znajdują się w heteronomicznym stadium rozwoju moralnego. W okresie tym dziecko uznaje za sprawiedliwe wszelkie nakazy i zakazy formułowane i wysuwane przez dorosłych. Oznaką heteronomii jest także, według J. Piageta (1966) traktowanie groźby, kary i wszelkich sankcji zewnętrznych jako głównego powodu, dla którego należy przestrzegać reguł moralnego postępowania.

Faza druga młodszego wieku szkolnego zawiera już pierwsze przejawy autonomii moralnej, polegającej na szacunku dla reguł wynikających ze wzajemnego porozumienia, poszanowania dla zasad wzajemności oraz brania pod uwagę przy ocenie nie tylko samego czynu, ale i intencji jego sprawcy. We wczesnym stadium tego okresu sądy dziecka cechuje pryncypialność uważa ono, że bez względu na sytuację należy przyporządkować się regule. Oceny moralne dziecka są w tym okresie bardzo surowe.

Zdarza się, że charakterystyczne dla tego wieku silne pragnienie obcowania z rówieśnikami i towarzyszące temu emocje, jeśli napotykają na przeszkodę niwelują autorytet matki czy ojca i dla zaspokojenia swoich dążeń dziecko świadomie przekracza ukształtowane we współżyciu rodzinnym i funkcjonujące na ogół reguły postępowania wobec rodziców.

Rozwój moralny, a właściwie osiągnięcie jego końcowego stadium, tj. stadium moralności autonomicznej, umożliwia nawiązanie głębokich kontaktów społecznych z rówieśnikami i podejmowanie takich form aktywności, które zakładają bardziej trwałe współdziałanie. Przyjęcie tych samych reguł postępowania umożliwia także zawieranie przyjaźni.

W sferze rozwoju moralnego różnice między dziećmi bywają szczególnie znaczne, bowiem zachodzące w niej zjawiska zależą w bardzo dużej mierze od poziomu w tej dziedzinie jego otoczenia społecznego i od wpływów jakie to otoczenie wywiera na dziecko.

Rozwój mowy

"Mowa jest aktem w procesie językowego porozumiewania się" (L. Kaczmarek, 1988, s. 19). Odgrywa ona ważną rolę w społecznych kontaktach człowieka z innymi ludźmi. Kontakty te są możliwe dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych. Mowa jest podstawowym narzędziem komunikacji społecznej, sposobem zdobywania wiadomości oraz wyrażania myśli jednostki ludzkiej. W. Doroszewski ujmuje mowę jako "zasób wyrazów, wyrażeń, zwrotów i form używanych w celu porozumiewania, sposób mówienia, wymowa" (1988, s. 124).

Mowa, jak pisze H. Mystkowska "towarzyszy działaniu, pobudza do działania, organizuje je" (1974, s. 57).A. Balejko podaje, iż "mowa jest najstarszym sposobem porozumiewania się ludzi ze sobą" (1995, s.7,8).

"Mowa jest reakcją na bodźce, których mózgowi ludzkiemu dostarczają zjawiska świata zewnętrznego, bądź też procesy zachodzące wewnątrz naszego organizmu" (A. Balejko, 1995, s. 80.

Wreszcie J. Styczek stwierdza, że "mowa jest dźwiękowym porozumiewaniem się ludzi. W celu porozumiewania się ludzie posługują się językiem, który jest systemem wyrazów i reguł gramatycznych. Mowa jest procesem jednolitym, ale zależnie od aspektu badań można w nim wyodrębnić czynności nadawania mowy, czynności odbioru mowy oraz wytwór mówienia, czyli tekst" (1980,s. 25).

Prawidłowe kształtowanie i rozwój mowy dziecka stanowi podstawę rozwoju wieku jego sfer osobowości. Dzięki rozumieniu mowy dziecko poznaje otaczający go świat, dzięki umiejętności mówienia jest w stanie wyrazić swoje uczucia i spostrzeżenia, nawiązać kontakt społeczny z otoczeniem. Mowa nie stanowi odrębnej, niezależnej od innych dziedziny rozwoju dziecka. Jest ona ściśle powiązana z funkcjami psychicznymi, a zwłaszcza z procesami myślenia.

Zdolność językowego porozumiewania się należy do cech nabytych, co oznacza, że mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, ale wyuczoną. Kształci się stopniowo pod wpływem wielu czynników. Na rozwój mowy dziecka bardzo ważny wpływ wywiera środowisko, w którym ono żyje. Dziecko uczy się mówić i wypowiadać nie tylko dzięki przebywaniu w odpowiednim środowisku, lecz dzięki obcowaniu z otoczeniem, a zwłaszcza dorosłymi.

Rozwój mówienia i mowy jest więc procesem długotrwałym i jako taki podlega istotnym zmianom. Znajomość rozwoju psychicznego dziecka w danym przedziale umożliwia dotarcie doń, poznanie i zrozumienie trudności i problemów z jakimi boryka się nieukształtowana w pełni osobowość. Zdrowe normalnie słyszące i normalnie rozwijające się dziecko, przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych 5 - 6 lat. Mowa ma bardzo duży wpływ na rozwój dziecka.

Dziecko wstępując do szkoły porozumiewa się już swobodnie z dorosłymi i rówieśnikami, gdyż na ogół opanowało dobrze potoczną mowę ustną. W wieku szkolnym następuje dalszy rozwój mowy, dokonują się zmiany ilościowe, lecz także jakościowe. Specyficzną formą działalności dziecka w tym okresie jest uczenie się, co pociąga za sobą rozbudowę procesów psychicznych i kształtowania się osobowości.

Ogólną charakterystykę cech rozwojowych, występujących w tym okresie przedstawiają dwie fazy rozwojowe:

pierwsza przypadająca na 7 - 8 rok życia, charakteryzują ją złożone zjawiska związane z przekraczaniem przez dziecko progu szkoły, a także adaptacją do środowiska szkolnego, druga, obejmująca lata 9 - 10, charakteryzują ją wyraźne zmiany w sferze intelektualnej.

W okresie tym szczególnie intensywnie rozwija się mowa i myślenie, wzbogaca się słownictwo. Mowa dziecka w młodszym wieku szkolnym przeobraża się i coraz silniejszy staje się związek z myśleniem.

Według M. Żebrowskiej (1976) mowa przeobraża się w tym okresie w dwóch kierunkach: łączy się z działaniem między innymi poprzez myślową analizę sytuacji oraz uświadomienie sobie celów działania, stopniowo ulega uwewnętrznieniu się tj. przeobraża się w mowę wewnętrzną.

Równocześnie w wieku szkolnym mowa ucznia przekształca się też jakościowo, bowiem nauczanie różnych przedmiotów, a zwłaszcza przedmiotów o treściach humanistycznych wpływa na rozwój monologowej formy mowy. Ponadto, odpowiadając na lekcji na określony temat dzieci uczą się stopniowo coraz lepiej rozwijać i konstruować logicznie swoje wypowiedzi, według planu i określonej kolejności.

W szkole następuje przy tym zdyscyplinowanie procesu mówienia bowiem uczeń odpowiada na polecenia nauczyciela i to w taki sposób, w jaki się od niego oczekuje.

Największym osiągnięciem wieku szkolnego jest jednak przyswojenie umiejętności czytania, pisania oraz nauka gramatyki i ortografii.

"W młodszym wieku szkolnym następuje też wydatny wzrost ilościowy słownictwa: od 3600 do 7200 wyrazów z końcem okresu rozwojowego" (M. Przetacznikowa, 1967, s. 125).

Trudno jest zaproponować dokładną i wyczerpującą wszystkie aspekty periodyzację rozwoju mowy. Świadczy to niezbicie o tym, jak bardzo złożona jest funkcja psychiczna, w związku z czym problem ten wymaga dalszych badań.

Rozwój mowy dziecka nie u wszystkich przebiega jednakowo, u jednych szybciej, u innych wolniej. Zależy to między innymi od prawidłowo funkcjonującego aparatu mowy i wpływu środowiska.

LITERATURA

Bartkowiak Z.: Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Warszawa 1967, NK.
Balejko A.: Uczymy się ojczystej mowy. Białystok 1995, WL.
Kaczmarek L.: Nasze dziecko uczy się mowy. Lublin1988, WL.
Mystkowski H.: Rozwijamy mowę i myślenie dziecka w wieku przedszkolnym. Warszawa 1974, WSP.
Okoń W.: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1987, WPN.
Piaget J.: Studium z psychologii dziecka. Warszawa 1966, PWN.
Przetacznikowa M.: Psychologia rozwojowa. Warszawa 1967, WSiP
Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G.: Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego. Warszawa 1992, WSiP.
Sawa B.: Jeżeli dziecko źle czyta i pisze. Warszawa 1987, PWN.
Styczek J.: Logopedia. Warszawa 1980, PWN.
Szuman S.: Psychologia wychowawcza wieku dziecięcego. Warszawa 1985, NK.
Wołoszynowa L.: Rozwój i wychowanie dzieci w młodszym wieku szkolnym. Warszawa 1967 NK.
Żebrowska M.: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa 1986, PWN.
 

Opracowanie: Danuta Zaleska

Wyświetleń: 19755