Rola atlasów w nauczaniu treści geograficznych

Jan Flis definiuje atlas geograficzny jako "systematycznie ułożony zbiór map, opracowany wg jednego planu".
Definicja ta jednak nie oddaje w pełni wielkiej roli jaką posiada atlas geograficzny w nauczaniu treści geograficznych od najmłodszych lat nauki szkolnej.
Trafniej definicję atlasu geograficznego ujął Stanisław Piskorz: "Atlas,
którego dobór i układ map oraz ich treść jest dostosowany do programowych treści nauczania geografii i poziomu nauczania nazywamy szkolnym atlasem geograficznym".

W polskiej literaturze z zakresu dydaktyki geografii wiele miejsca poświęcono atlasowi, jako najważniejszemu środkowi poglądowemu w procesie nauczania - uczenia się treści geograficznych.

Jako pierwszy na ogromną wartość dydaktyczną atlasu zwrócił uwagę Eugeniusz Romer, wybitny nauczyciel - geograf, twórca "Atlasu geograficznego" po raz pierwszy wydanego już w 1908r. Atlas ten stanowił pierwszą na świecie pełną syntezę hipsometryczną kontynentów i oceanów. Późniejsze lata pracy Romera zaowocowały wieloma dziełami stanowiącymi nowość wśród rozwiązań kartograficznych w ówczesnych czasach (m. in. Geograficzno - statystyczny atlas Polski, 1916r., Powszechny atlas świata, 1934r.).

Rola mapy w nauczaniu treści geograficznych była tematem licznych prac, referatów i wystąpień Romera. W 1903r. na zebraniu Sekcji Geograficznej Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych we Lwowie Romer wygłosił referat, na temat roli podręcznika w nauczaniu geografii, po wygłoszeniu, którego zebrani dochodzą do jednoznacznego wniosku: "Podstawą nauki geografii może być tylko atlas, książka jest tylko tekstem uzupełniającym atlas, jego komentarzem, zawierającym to, czego mapa nie może zawierać".

Dość szczegółowo opisuje znaczenie atlasu w nauczaniu geografii Zdzisław Batorowicz. Podkreśla on zalety atlasu wynikające z dużej różnorodności treści map, a także różnorodności typów map w nim zawartych m. in. zwraca uwagę na wielkie znaczenie mapek niewielkich obszarów oraz ilustrujących pewne zagadnienia, pogłębiające zainteresowania i wiedzę ucznia o ciekawych obszarach Ziemi i nadających się do samodzielnych opracowań przez uczniów. Atlas wg Batorowicza daje zatem możliwość analizy pojedynczych zjawisk, jak i złożonych, oraz ogólnych ujęć wielu tematów. Umożliwia prowadzenie różnorodnych ćwiczeń, a także w pewnym stopniu indywidualizuje nauczanie.

Wg Jana Winklewskiego jednym z zasadniczych zadań w nauczaniu treści geograficznych jest kształcenie wyobrażeń zgodnych z rzeczywistością. Cel ten można osiągnąć poprzez analizę map w atlasie szkolnym, w połączeniu z innymi środkami poglądowymi, która powinna prowadzić do odtworzenia warunków środowiska geograficznego. Praca z atlasem wymaga więc dużej wyobraźni i jednocześnie wyobraźnię u uczniów rozwija.

Aby spełnić cele, które stawiane są przed atlasem geograficznym konieczne jest wykorzystanie tego środka dydaktycznego zarówno w pracy ucznia na lekcji pod kierunkiem nauczyciela, jak i w domu indywidualnie. Ważne zatem jest indywidualne posiadanie atlasu przez każdego ucznia, jak i wyposażenie w atlasy szkoły.

Zalety szkolnych atlasów geograficznych wynikają nie tylko z ujęcia szerokiego zakresu zagadnień, zawartości różnych typów map itp., ale również z przystosowania do aktualnych programów nauczania i dostosowania do możliwości percepcyjnych uczniów.

Te problemy często były przedmiotem analizy wielu autorów. Często podkreślano fakt, że o ile zgodność treści atlasu z programem nauczania jest jego niewątpliwą zaletą, to znaczne wykraczanie poza ramy programu są raczej niekorzystne z punktu widzenia możliwości uczniów.

Szczególne kontrowersje wzbudziło wydanie atlasu "Polska - atlas geograficzny" w 1966r., w którym wprowadzenie dużej ilości map bardzo szczegółowych, szczegółowych zakresem informacji przekraczającej potrzeby i możliwości szkoły było przedmiotem częstej krytyki.

Maria Czekańska w omówieniu tegoż atlasu nie ogranicza się jedynie do głosu krytyki, ale podkreśla również fakt, iż wszystkie działy programu nauczania geografii w szkole średniej znalazły wyraz w ujęciu kartograficznym w tym atlasie, zauważając jednak, iż "nie wszystkie mapy odpowiadają dydaktycznym potrzebom nauczania geografii Polski, nawet na poziomie licealnym".

O ile ww. atlas spotkał się z licznymi głosami dezaprobaty, to kolejny "Atlas geograficzny Polski" z 1974r. zyskał przychylniejsze opinie, ponieważ szereg uchybień poprzedniej publikacji zostało tu wziętych pod uwagę i atlas ten cechuje większa czytelność i przejrzystość map.

Bardzo trudno ocenić wartość metodyczną atlasu z racji bogatego materiału w nim zawartego, zapewne atlasy geograficzne są bardzo ważnym źródłem wiedzy geograficznej. Znaczenie atlasu jako zbioru map zawierającego bogate i różnorodne informacje wynika z samej istoty geografii jako nauki. Trafnie określił je Stanisław Pawłowski: "Najlepsze i najbardziej literacko ujęte opisy geograficznych zjawisk, bez pomocy mapy nie zdołają dokonać tego, czego dokona z lekcji na lekcję oglądana przez ucznia na ścianie czy w atlasie mapa. Geograficzna przestrzenność zjawisk nie da się pomyśleć bez pomocy mapy. Częste zaś posługiwanie się tym środkiem pomocniczym wyrabia u uczniów specjalną pamięć topograficzną."

Ważną zaletami stawiającymi mapę ponad inne środki i sposoby przekazu jak opis, film, rysunek jest jej symboliczny i zwięzły zapis, który pozwala przedstawić wiele szczegółów geograficznych danego obszaru w jasny i syntetyczny sposób.

Na treść mapy składa się ukształtowanie poziome i pionowe, sieć rzeczna, drogi komunikacyjne, miasta itd., ponadto mapy tematyczne przedstawiają szczegółowe zagadnienia np. budowę geologiczną, zjawiska klimatyczne, rozmieszczenie ludności, surowców mineralnych itd.

Z powodu dużej ilości faktów zawartych na mapie, pozwalających dostrzegać je na tle całej powierzchni Ziemi, staje się ona dla ucznia nie tylko źródłem wiadomości, ale równocześnie pobudza do myślenia, umożliwia przeprowadzenie porównań, pozwala dostrzec wzajemne powiązania jakie występują między różnymi zjawiskami na danym obszarze Ziemi.

Szkolny atlas geograficzny jako podstawowy środek dydaktyczny w nauczaniu - uczeniu się treści geograficznych odgrywa bardziej znaczącą rolę aniżeli mapa ścienna, ze względu na bogatszą treść map w nim zawartych. Ponadto w atlasie znajdują się mapy o różnej treści, wykonane w różnych skalach.

Stanisław Piskorz pisze: "W odróżnieniu od map ściennych, atlas jako systematyczny zbiór map podręcznych, stwarza szersze możliwości indywidualizacji nauczania, stosowania zadań i ćwiczeń. Duża różnorodność map w atlasie, zarówno co do treści i sposobu jej przedstawiania, jak i różnych podziałek, wybitnie sprzyja geograficznemu kształceniu."

Bibliografia

Batorowicz Z.; Mapa w nauczaniu geografii, Warszawa, PZWS.
Chałubińska A.; Różne drogi nauczania geografii. Warszawa, PZWS.
Czekańska M.; Metodyka geografii a praktyka szkolna. Warszawa, PZWS.
Czekańska M.; Zarys metodyki geografii. Warszawa, PZWS.
Flis J.; Szkolny słownik geograficzny. Warszawa, WSiP.
Metodyka nauczania geografii. Praca zbiorowa pod red. J. Barbara. Warszawa, PZWS.
Mścisz M.; Zarys metodyki geografii. Warszawa, PZWS.
Pawłowski St.; Geografia jako nauka i przedmiot nauczania. Lwów, Książnica - Atlas.
Piskorz St.; Zarys dydaktyki geografii. Warszawa, WSiP.
Winklewski J.; Metodyka nauczania geografii. Warszawa, PZWS.
 

Opracowanie: Agnieszka Modras

Wyświetleń: 2681