Barokowy kościół pw Matki Bożej Nieustajacej Pomocy w Malborku

Jednym z najbardziej godnych uwagi zabytkowych obiektów w Malborku jest kościół pod wezwaniem Matki Bożej Nieustającej Pomocy. To niezwykły zabytek, a jego powstanie wiąże się z okresem państwowości Zakonu Krzyżackiego. Dokładne określenie roku jego budowy uniemożliwia brak jakichkolwiek przekazów historycznych. Pierwsze wzmianki dotyczące tego obiektu informują, iż Wielki Mistrz fundował dla Kościoła świece wielkanocne w latach 1403, 1406,1408. Można wiec przypuszczać, iż już w tym okresie posiadał on dość duże znaczenie. Prawdopodobnie funkcjonował jako kaplica przy szpitalu p.w. Św. Jerzego, w którym leczono chorych na trąd.

W czasie trwania wojny trzynastoletniej 1454-1466 budynki kaplicy i szpitala zostały poważnie uszkodzone i dopiero w 1472 roku rozpoczęto prace związane z ich odbudową. Prawdopodobnie według ryciny zachowanej w szwedzkim archiwum wojennym w Sztokholmie, kościół był niedużą dwunawową budowlą z małą absydą.

Pierwsze kazania ewangelickie wygłosił w nim w 1522 roku Jakub Knade z Gdańska. W 1523 roku Zygmunt I Stary zabronił Radzie Miejskiej Malborka szerzenia nowinek religijnych w duchu reformacji pod groźbą kary pieniężnej. W 1527 roku Jakub Knade oficjalnie jednak głosił doktrynę nowej wiary. W konsekwencji władze miejskie powierzyły mu w kościele p.w. Św. Jerzego funkcję pastora. Fakt ten stanowił wyraz akceptacji głoszonych przez reformatora poglądów przez lokalne władze, a także obaw związanych z naciskami ze strony ówczesnej opinii publicznej. Ostatecznie decyzją króla Jakub Knade został zesłany do Prus Królewskich. W wyniku reformacji uznane były w Malborku dwa wyznania: rzymsko-katolickie i ewangelicko-augsburskie (luterańskie). Skutkiem tych przemian Kościół Św. Jerzego przestał być w 1522 roku katolickim, a stał się zborem ewangelicko-augsburskim.

W czasie tzw. drugiej wojny szwedzkiej w 1658 roku powtórne działania militarne spowodowały częściowe zniszczenie tego sakralnego obiektu. Zburzony wówczas również całkowicie zostaje gmach szpitala. Pokój oliwski zawarty w 1660 roku doprowadził do dalszej dewastacji świątyni, ponieważ zubożali mieszkańcy Malborka nie byli w stanie podołać kosztom jej remontu. Ponowną odbudowę Kościoła, stanowiącego budowlę o konstrukcji szachulcowej o płaskim dachu ukończono w 1670 roku. Plan miasta sporządzony w 1695 roku przez Puffendorfa, podwładnego króla szwedzkiego Karola X zawierał naniesiony nań rzut poziomy kościoła. Z biegiem lat świątynia okazała się jednak zbyt mała i skromna jak na potrzeby wzrastającej liczby wyznawców. Powstał wówczas projekt rozbudowy, a bryłę Kościoła powiększono o jedną trzecią jego długości w kierunku wschodnim. W czerwcu 1707 roku nadzór sprawował budowniczy Jacob Gronau z Malborka i cieśla Michel Roseműller z Gdańska. Położono kamień węgielny, a w 1708 roku wykonano szczyty, na których później oparto równoległe dachy siodłowe.

Wszelkie kataklizmy oraz klęski wojenne, takie jak wojna północna czy epidemia dżumy oraz nieprzychylne nastawienie władz polskich w latach 1708-1710 zahamowały w poważnym stopniu dalsze postępy w pracach budowlanych. W 1712 roku wybudowano w całości jedynie zakrystię. W tym okresie chcąc uzyskać odpowiednie fundusze na prowadzenie budowy, gmina luterańska wysłała do Niemiec dwóch kwestorów Johanna Ilgenea i Christoffa Rosemayera prosząc o wsparcie finansowe. Przedsięwzięcie to jednakże nie powiodło się, a pomoc otrzymano od mieszkańców Gdańska i Królewca, co pozwoliło na wykonanie w latach 1712-1714 zasadniczych prac budowlanych.

Dnia 9 lipca 1712 roku położono kamień węgielny pod budowę wieży, która ukończono 25 listopada tego roku. Autorem projektu hełmu wieży był Jacob Gronau. Ściany boczne kościoła po raz olejny wzniesiono w szachulcowej konstrukcji, gdyż decyzja władz polskich spowodowała ponowny zakaz budowania na tych terenach masywnych murów. W 1713 roku gdański rzeźbiarz Paul Weiss wykonał portal z piaskowca przy wejściu głównym do świątyni.

Trudności natury finansowej i politycznej występujące na przestrzeni wieków, a związane z rozbudową świątyni nie wpłynęły ujemnie na jakość wykonywanych prac, do których używano materiałów najwyższej jakości.

Dnia 25 marca 1714 roku w niedzielę palmową odbyło się poświęcenie kościoła. Jego nowa bryła o wymiarach 24,5 m x 37,6 m dotrwała w tej formie do dnia dzisiejszego.

Kościół p.w. Matki Bożej Nieustającej Pomocy, dawniej pod wezwaniem Św. Jerzego usytuowany jest na południe od dawnego centrum miasta.



To budowla orientowana na planie wydłużonego prostokąta - łacińskiego krzyża. Ściany szczytowe tej budowli znajdujące się po stronie wschodniej i zachodniej są masywne, natomiast strona południowa jest o konstrukcji szachulcowej. Wieża kościoła o podstawie kwadratu jest centralnie dostawiona od strony zachodniej. Świątynię przykrywa podwójny, dwuspadowy dach siodłowy, ścięty od strony wschodniej. Od strony północnej dostawiono budynek katechetyczny, przykryty także dwuspadowym dachem. Proste witraże osadzone zostały w sfazowanych oknach ściany wschodniej i zachodniej. Dwa bliźniacze szczyty zachodniej ściany zwieńczono prostymi sterczynami, na które nałożono trójkątne gzymsowania. W płaszczyznach szczytów umieszczono po jednym otworze okiennym, wyciętym prosto i zakończonym półkoliście.

Wejście główne do kościoła proste, półkoliste zamknięte usytuowane jest u podstawy wieży.



Osadzone na nim masywne drzwi barokowe wykonane zostały z szerokich listew na tzw. jodłę. Podobne nieco mniejsze otwory i drzwi znajdują się po bokach wieży. Główne wejście w wieży dodatkowo ozdobione zostało barokowym portalem z szerokim gzymsem, nad którym umieszczona została owalna płycina z małym, witrażowym okienkiem w środku i odchodzącymi od niego złocistymi promieniami. W dolnej partii zachodniej fasady zawieszone są cztery kamienne epitafia - trzy z lewej, a jedno z prawej strony wieży. Ściana południowa podzielona została rytmem dziesięciu otworów okiennych, półkoliście zamkniętych wypełniających jej górną partię. Do południowej części Kościoła przystawiono dwa ganki, przykryte prostymi dwuspadowymi daszkami. Przestrzeń pomiędzy gankami wypełnia parterowa przybudówka, ozdobiona siedmioma prostokątnymi, oknami zdobionymi witrażami. Strona północna posiada analogiczny układ, częściowo zakłócony sąsiedztwem budynku katechetycznego, z którego przejście do kościoła zlokalizowane jest w miejscu drugiego ganku.

Wszystkie trzy ganki w swojej części parterowej posiadają po jednym prostym oknie i otwory drzwiowe po bokach, w których osadzono płycinowe drzwi w stylu klasycystycznym.

Wnętrze kościoła posiada układ trójnawowy. Nawy oddzielone są rzędami ośmiobocznych kolumn, wyciosanych z pali drewnianych, zwieńczonych kompozytowymi głowicami. Sklepienie krzyżowo-kolebkowe wykonane jest z prostych desek.

Wiele zabytkowych elementów kościoła jest ciekawych i decyduje o jego barokowym charakterze, jednak na największą uwagę zasługuje ołtarz główny.



Powstał on w okresie budowy kościoła w latach 1712-1714, wykonany przez rzeźbiarza pochodzącego z Elbląga. Trzykondygnacyjny ołtarz barokowy o wysokości około pięciu metrów ustawiony został na tle ściany wschodniej. Boki ołtarza ujęte są w bogato rzeźbione uszaki składające się ze splotu kwiatów, wstęg i liści akantu.

Najbardziej okazałym elementem ołtarza jest dolna kondygnacja tzw. retabcelum, od góry zamknięte rozbudowanym gzymsem architektonicznym. W tej części umieszczony jest współczesny obraz Matki Boskiej Częstochowskiej flankowany dwiema smukłymi kolumnami oraz dwoma pilastrami na cokołach z ornamentem roślinnym. Po bokach kolumn ustawiono po dwie figury. Z lewej strony są to postacie: św. Piotra i św. Jana Ewangelisty, zaś z prawej strony postacie: św. Bartłomieja i św. Pawła. Poniżej obrazu umieszczona zastała prostokątna kwatera tzw. predella przedstawiająca "Ostatnią Wieczerzę", wyprzedzająca stylowo czas wykonania ołtarza. Nad gzymsem zasadniczej kondygnacji umieszczona jest sześcioboczna kwatera ze sceną "Złożenia do grobu". Jest ona ograniczona kręconymi kolumienkami, a za nimi figurami apostołów; z lewej św. Jakuba Starszego i św. Tomasza, a z prawej św. Tadeusza i św. Andrzeja. Trzecią kondygnację tzw. wieńczącą wypełnia płaskorzeźba ze scena "Zmartwychwstania". Po jej bokach umiejscowiono także figury apostołów; z lewej św. Mateusza i św. Jakuba Młodszego, a z prawej św. Macieja i św. Filipa.

W zwięczeniu usytuowana jest postać Chrystusa na tronie w obłokach z osowato zamkniętym gzymsem. Ołtarz po dziś dzień utrzymany jest w kolorze kości słoniowej i złotym.

Niezwykle interesującym zabytkiem prezentowanej świątyni jest również barokowa ambona, bogato rzeźbiona, widoczna po lewej stronie nawy głównej. Twórcą jej był prawdopodobnie Salomon Scengler z Malborka, który swe dzieło ukończył w 1713 roku. Ambona składa się z trzech zasadniczych części; z podium wspartego na filarze, schodów prowadzących do podium oraz baldachimu. Charakteryzuje się bogactwem rzeźby. Podium i schody osłonięte są balustradą zamkniętą od dołu i od góry architektonicznymi gzymsami. Z zewnętrznej strony balustrada rozczłonkowana jest rytmem płycin o owalnym kształcie, które wypełnione są pojedynczymi postaciami Apostołów. Między płycinami znajdują się kolumienki z bazami i głowicami. Wejście na ambonę zamykają płycinowe drzwi od góry ograniczone także gzymsem, a po bokach kolumnami o bogatych bazach i głowicach. Wąski zaplecek łączący główny korpus ambony z baldachimem wzbogacony jest ażurowymi pasami wici roślinnej liścia akantu.

Bardzo często jako motyw ozdobny pojawia się w tym kościele liść akantu, znamienny dla epoki baroku. Na narożach ośmiobocznie ustawionego baldachimu znajduje się osiem figur aniołów. Miedzy nimi widoczny jest także ażurowy ornament liścia akantu. Zwierciadłem tej części ambony jest niewątpliwie rzeźba pelikana w gnieździe, ułożona na ośmiu esownicach. Na ich spodzie znajduje się niezwykle bogato profilowany gzyms. Na uwagę zasługuje fakt, iż do tej pory kolorystyka ambony utrzymana jest w tonacji brunatno-brązowej.

Obok bogatego wyposażenia kościół ten posiada szereg innych cennych zabytków. Godnym uwagi barokowym elementem jest chrzcielnica z misą chrzcielną, cynową. Znana jest data jej ufundowania - 4 kwietnia 1685 roku. Kupiec malborski Krzysztof Franck przekazał ją jeszcze do starego kościoła. Ustawiona została w pobliżu drzwi zakrystii, oraz "Grupę Ukrzyżowania" z 1687 roku.


Ta ostatnia usytuowana jest na belce miedzy filarami czwartego przęsła. Wykonana została prawdopodobnie przez miejscowego rzeźbiarza.

Do cennego dzieła sztuki sepulkarnej należy barokowe epitafium z czarnego marmuru z drewnianą ramą z około XVII wieku poświecone ekonomowi i staroście malborskiemu - Janowi Gerhardowi Denhoffowi i jego żonie Mariannie. Umiejscowiono je po lewej stronie głównego wejścia.

Historia empor balkonowych i zdobiących jej obrazów przedstawiających sceny ze Starego i Nowego Testamentu jest niezwykła. Rozbudowywane sukcesywnie do momentu wzniesienia nowej bryły kościoła usytuowane zostały w nawach bocznych oraz przy ścianie zachodniej. Pierwsze obrazy pochodzą z 1689 roku i zdobią główną emporę zachodnią, ostatnia została wykonana w 1732 roku. Autorem większości obrazów o tematyce biblijnej był Jan Marcin Gűnter. Podobnie jak empory obrazy fundowane były przez różne cechy rzemieślnicze. W bocznych nawach empor obrazy ujęte są w proste ramy, natomiast od strony zachodniej ozdobione zostały uskokami w narożnikach oraz nakładanymi, ażurowymi złocistymi ornamentami. Spód ramy zdobi także ornament w postaci liścia akantu. Empory do dnia dzisiejszego oparte są na osobnych ośmiobocznych filarach, zwieńczonych prostymi głowicami.

Centralną część empory zachodniej podpierają polichromowane kolumny z nakładaną wicią winnej latorośli. Symetrycznie ustawione na osi głównego wejścia wyróżniają się specyficzną ornamentyką wobec pozostałych kolumn podtrzymujących empory. Okrągłe i smukłe, osadzone na prostych bazach, na górze zwieńczone są smukłymi palmetowymi głowicami. Ich trzony ozdobione są płaskorzeźbionymi łodygami winnej latorośli, spiralnie wijącej się ku górze. Latorośl dodatkowo wzbogacona jest fantazyjnymi kwiatami i ptakami unoszącymi skrzydła do lotu. Wydłużone głowice kolumn od dołu ujęte są rzędami drobnych listków. Dominuje kolorystyka brunatna oraz odcienie złota.

Na wspierającej kolumny emporze znajduje się prospekt organowy sięgający sklepienia. Empory znajdujące się od strony przybudówek również podparte są czterema okrągłymi metalowymi filarami umiejscowionymi od strony południowej. Pod emporą z lewej strony umieszczone płycinowe drzwi prowadzą do zakrystii. Utrzymane po dziś dzień w stylu barokowym, z bogatymi, kutymi zawiasami i złoconymi listwami otaczającymi płyciny i szczyt ramy drzwiowej. Obok zakrystii istnieją także dwuwahadłowe płycinowe drzwi w stylu klasycystycznym. Prowadzą one do wyjścia ze wschodniej strony kościoła.

Należy zwrócić także uwagę na zabytkową posadzkę, częściowo ułożoną ze starych nagrobnych płyt we wschodniej i północnej części kościoła. Pozostałe partie wyłożone są współczesnymi płytkami.

Kościół p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy to typowy zabytek sakralny czasów nowożytnych. Barokowy styl świątyni oraz cenne zabytki sprawiają, iż obecnie nadal stanowi ona obiekt zainteresowania ze strony turystów.

Bibliografia:
1. Archiwum Parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy - dokumentacja opisowa udostępniona przez dziekana Jana Żołnierkiewicza.
2. Górski K.; Dzieje Malborka, Gdańsk 1973
3. Jedliński W., Malbork dzieje miasta, Malbork 2000
4. Jedliński W., Malbork dzieje miasta na fotografii, Malbork 2001
 

Opracowanie: Anna Jaszkowska

Wyświetleń: 2698