Drama w naucziu języka angielskiego

Drama to psychologiczno-pedagogiczna metoda pracy z grupą lub pojedynczymi osobami, służąca osobistemu rozwojowi. Pomaga w nabyciu umiejętności konstruktywnych zachowań w kontaktach z ludźmi - zarówno w życiu osobistym jak i zawodowym. Pozwala uczestnikom spotkań na poszerzanie świadomości siebie.

Drama wywodzi się z pedagogiki i psychologii krajów anglosaskich. Wybitnym jej reprezentantem, dziś już klasykiem, jest Brian Way. Od psychodramy, stosowanej szeroko w psychoterapii, różni się tym, że osoby biorące udział w spotkaniu, odgrywają scenki z życia innych osób. Wchodzą w rolę (nieaktorską), by, ćwicząc, zmieniać niepożądane wzorce i zastępować negatywne zachowania pożądanymi.

Obecnie w szkolnictwie angielskim, a także w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, dramę stosuje się w dwojaki sposób:
- jako technikę uzupełniającą, dydaktyczną (na lekcjach różnego rodzaju, np. literatury, języków obcych, historii, geografii, a także matematyki, ekonomii itp.),
- jako przedmiot artystyczno-wychowawczy, często fakultatywny, na równi z zajęciami plastycznymi i muzycznymi (ten przedmiot w różnych krajach ma trochę odmienne nazwy: "gry dramatyczne", "drama", "teatr" - za krajami anglosaskimi, szczególnie Anglią, w Polsce przyjęła się nazwa "drama").

Termin "drama" pochodzi od greckiego "drao" - działam, usiłuję. Jak twierdzi K. Pankowska, "podstawą dramy jest fikcyjna, wyobrażeniowa sytuacja, która powstaje, gdy kilka osób we wspólnej przestrzeni przedstawia coś, co nie jest w danych czasie obecne, używając jako środków wyrazu swoich ciał i głosów".

Drama wykorzystuje spontaniczną, właściwą naturze człowieka, ekspresję aktorską oraz skłonność do naśladownictwa i zabawy. Może być zarówno techniką samodzielną, wychowawczą, służącą rozwijaniu osobowości dzieci i młodzieży, jak i pomocniczą, dydaktyczną, wykorzystywaną w szkole na lekcjach języków obcych, historii, geografiii literatury, a także na zajęciach artystycznych, takich jak plastyka i muzyka, czy nawet w przedmiotach przyrodniczo-matematycznych.

Drama rozwija i wzbogaca słownictwo młodzieży, umożliwia prowadzenie ćwiczeń językowych, zwłaszcza w partiach poświęconych omówieniu prezentowanych rzeźb i żywych obrazów, postaci bohatera i konfliktów międzyludzkich. Uczniowie muszą nazywać cechy osobowe bohatera, wartościować jego zachowanie, formułować samodzielne sądy i oceny jego postępowania. Ta forma omawiania utworów wytycza niejednoznaczne wnioski. Drama bowiem wolna jest od tradycyjnego dydaktyzmu. Uczestnicy takich zajęć nie muszą mieć zdolności aktorskich, ale powinni się głęboko zaangażować i uwierzyć w fikcyjną sytuację. W dramie trzeba wczuć się w postać, być, działać, a nie "grać".

Podstawą struktury dramy są role i dyskusje. Nauczyciel wprowadza problem poprzez określoną fikcyjną sytuację, a uczniowie z wielkim zaangażowaniem, w rolach, starają się go rozwiązać.

Przebieg dramy najczęściej wygląda następująco:
- wprowadzenie przez nauczyciela (opowiadanie, zdarzenie, sytuacja wyjściowa, inicjująca fikcję dramatyczną),
- przygotowanie się uczestników do wejścia w role w formie różnych technik (rozmowy, dyskusje, scenariusz sytuacji, charakteryzowanie i "rozpisanie" ról),
- odegranie ról przez uczestników,
- omówienie pracy uczniów (analiza ćwiczenia, pytania, rozmowy, komentarze, dyskusja).

Wejście w role związane jest z trzema poziomami znaczeniowymi odgrywanych faktów:
- osobistym (odwoływanie się do doświadczeń uczestników, np. ja w roli podróżnego), wynikającym z fikcyjnego zdarzenia, z kontekstu sytuacyjnego (ja w roli człowieka podróżującego samolotem, statkiem, pociągiem czy autobusem, problemy z tym związane),
- symbolicznym, uniwersalnym (ja podróżujący jestem symbolem każdego człowieka w podróży).

Drama wyrosła z praktyki ludzi teatru, łączących pasje artystyczne z pedagogicznymi. Przenieśli oni na grunt teoretyczno-naukowy i do pracy pedagogicznej terminologię w większości zapożyczoną z tej dziedziny sztuki. Jest to przyczyną wielu kłopotów popularyzatorów tej techniki, którzy borykają się z niejasnością i niedokładnym zakresem nazewnictwa.

Nawet w Anglii istnieją różne "szkoły" dramy. Jedni nauczyciele prowadzą ćwiczenia, zabawy i gry dramatyczne, inni opracowują spektakle teatralne, a jeszcze inni pełną dramę.

Należy zwrócić uwagę na następujące cechy odróżniające dramę od teatru:
- w dramie nie ma podziału na aktorów i widzów; w teatrze aktorzy grają przedstawienie, a widzowie je oglądają,
- w dramie najważniejszy jest pełny, całościowy rozwój indywidualności człowieka, uczestniczącego w fikcyjnym zdarzeniu; w spektaklu aktor spełnia funkcję medium, wyzwala uczucia widzów i prowadzi ich do katharsis,
- w dramie uczestnicy zachowują się naturalnie i logicznie, koncentrując się i angażując w pełni na określonej sytuacji; w przedstawieniu uwaga aktora jest podzielona między uczucia postaci, którą odgrywa, a świadomością obecności widza, dla którego tę postać przedstawia artystycznie, to znaczy "sztucznie", wykorzystując do tego znaną mu technikę aktorską, dobrą dykcję, nośny, dobrze postawiony głos, wyrazisty gest czy dynamiczne i plastyczne ciało,
- w dramie uczestnicy improwizują, to znaczy pracują bez scenariusza; w spektaklu aktorzy wypowiadają na pamięć tekst literacki (mamy na myśli teatr dramatyczny, z tekstem), a także działają zgodnie z opracowanym szczegółowo na próbach scenariuszem sytuacji i zachowań, które nie zmieniają się w zasadzie podczas kolejnych spotkań z publicznością.

Te cechy dramy wpływają na sposób realizacji wszystkich ćwiczeń z dziećmi i młodzieżą. Najważniejsze, że pedagog nastawia się nie na formę wypowiedzi, ale na przeżycia uczniów. Dlatego odpowiednio organizuje przebieg zajęć. Na początku, kiedy uczniowie są bardzo niepewni i nieśmiali, ćwiczenia są wykonywane przez wszystkich w tym samym czasie. Obserwuje je tylko nauczyciel. Później, kiedy prowadzący dojdzie do wniosku, że uczniowie mogą nawzajem oglądać swoje etiudy i improwizacje, poleca im, żeby je omawiali pod kątem treści, zdarzenia i uczuć wykonawców lub żeby wyjaśniali sytuacje niezrozumiałe i niejasne dla oglądających. Na ostatnim etapie obserwatorzy mogą wprowadzić zmiany w oglądanych obrazach i scenach improwizowanych. Są to jednak przede wszystkim propozycje dotyczące zmian postaw, rozwiązywania problemu czy lepszej komunikatywności z partnerami w ćwiczeniu, a nie uwagi natury artystycznej.

Głównym sposobem pracy w dramie jest bycie w roli. Najczęściej polega to na tym, że uczeń jest sobą w nowej, nie znanej dla niego, odmiennej od codziennego życia sytuacji lub stara się być w sytuacji postaci. Mamy do czynienia z różnymi sposobami i stopniami wejścia w rolę.

Rolę nazywamy: "pełną", "realną", "realistyczną", "prawdziwą", "rzeczywistą", "naturalną", "psychologiczną". Najczęściej mówi się po prostu o roli lub "wejściu w rolę". Inne określenia to: "bycie w roli", "praca w roli", "działanie w roli", "przyjęcie roli", "wzięcie roli na siebie" lub angielskie "role-play". Rzadziej stosuje się sformułowanie "granie roli", które przywołuje skojarzenia z teatrem i grą aktorską, związaną z odpowiednimi zdolnościami i warsztatem zawodowym.

Występuje następujący podział ról:
- role wykonywane przez uczniów,
- role "grane" przez nauczyciela. Prawie we wszystkich strukturach angielskich pedagog jest w ważnej, często wiodącej roli (dyrektor szpitala), uczniowie zaś bądź w rolach "indywidualnych" (ojciec w "Tajemnicy obrazów"), bądź "zespołowych" (lekarze-specjaliści w "Tajemnicy obrazów").

Najprostszym sposobem bycia w roli jest rozmowa na określony, zadany temat. Najbezpieczniejszą zaś formą - spotkanie w zespołach dwuosobowych, rozgrywające się na kilku planach jednocześnie. Przebieg ćwiczenia w grupie dwuosobowej organizuje się w następujący sposób: partnerzy siedzą naprzeciwko siebie na podłodze lub na krzesłach, ewentualnie rozmawiają stojąc. Mają wyraźnie określony czas pracy. Po zakończeniu ćwiczenia nauczyciel prosi o relacje z rozmów na forum całej klasy.

Innym sposobem pracy w roli jest wywiad. Wywiad może być prowadzony po cichu, intymny, dwuosobowy, i oficjalny, prowadzony przez całą grupę z jedną czy kilkoma osobami. Wywiady mogą uczniowie prowadzić w rolach (np. detektywów, dziennikarzy, lekarzy, urzędników) i poza rolami, pozostając sobą.

Obie konwencje bycia w roli, rozmowa i wywiad, jako bardzo bezpieczne, nie wymagają umiejętności aktorskich; angażują emocjonalnie, rozwijają myślenie i wyobraźnię, doskonale nadają się do ćwiczeń w mówieniu.

Najwięcej niejasności i dowolności terminologicznej wiąże się z techniką improwizacji. W publikacjach angielskich pojawiają się takie terminy, jak:
- improwizacja (z tekstem; z tekstem i sytuacjami),
- scenka improwizowana,
- przedstawienie improwizowane,
- inscenizacja.

Trzy pierwsze są technikami improwizacyjnymi z tekstem powstającym na żywo, podstawą czwartej techniki jest tekst literacki.

O improwizacji można mówić wtedy, gdy jedna lub więcej osób otrzymuje role oraz temat i próbuje działać w związku z postawionym zadaniem. Podstawą jej jest tekst tworzony na gorąco, w trakcie rozwijającego się sporu i konfliktu z partnerem.

Scenka improwizowana tym różni się od "czystej" improwizacji, że uczniowie budują ją według zasady rozwoju akcji, z początkiem, punktem kulminacyjnym i zakończeniem-rozwiązaniem. Przeprowadzają próbę, bardziej lub mniej precyzyjnie szkicują sytuacje i działania, aby na końcu zaprezentować kolegom efekt swojej pracy. Nauczyciel nie przerywa sceny, pytania stawia dopiero po jej zakończeniu. Ćwiczenie zostaje omówione pod kątem ujęcia problemu lub, w zależności od celu akcji (np. edukacja teatralna), wykonania aktorskiego, zamysłu inscenizacyjnego, wartości improwizowanego dialogu.

Przedstawienie improwizowane trwa długo, z reguły przez całe zajęcia. Biorą w nim udział wszyscy uczniowie. Mogą oni, ale nie muszą, przez cały czas utrzymywać się w tych samych rolach. Przedstawienie improwizowane odbywa się na podstawie opowiadania nauczyciela, może mieć także charakter odtwórczy w stosunku do utworu literackiego. Przedstawienie nie powinno być oglądane przez inne grupy. Spełnia bowiem funkcje dydaktyczne wobec uczestników, a nie jest nastawione na efekty artystyczne.

O inscenizacji (spektaklu) mówimy wtedy, gdy występuje wyraźny podział na scenę i widownię, na aktorów i publiczność. Punktem wyjścia inscenizacji jest scenariusz (dramat, adaptacja sceniczna, montaż). Pod kierunkiem reżysera aktorzy starannie opracowują sytuacje i działania. Uczą się tekstu na pamięć.

Jedną z technik dramy są ćwiczenia głosowe. Oprócz recytacji indywidualnej i zespołowej, rytmizacji tekstu i melorecytacji można wprowadzić wygłaszanie utworu na podkładzie muzyczno-wokalno-dźwiękowym. Głosowa gra dramatyczna rozluźnia, "otwiera" i integruje grupę, usprawnia "aparat mówienia" (poprawia oddech, emisję, dykcję), rozwija wrażliwość słuchową i wyobraźnię.

Inna technika - "plany, makiety, mapy topograficzne" należy do technik manualno-plastycznych i przyczyniają się do wszechstronnego rozwoju osobowości człowieka. Plany, makiety, topografie pobudzają aktywność sensomotoryczną, umożliwiającą ekspresję plastyczną, rozwijają wyobraźnię i fantazję, wpływają na harmonijny rozwój wszystkich aspektów osobowości. Ułatwiają uczniom głębsze wejście w rolę, wiążąc ich z fikcyjnym miejscem akcji; zbliżają do epoki, pomagają w zrozumieniu utworu literackiego. W sposób naturalny, organiczny, wyzwalają swobodne mówienie, przyczyniając się do wzbogacenia słownictwa uczniów.

Kolejna technika - "list" rozpoczyna serię ćwiczeń w pisaniu i czytaniu. Jest to technika ściśle związana z rolą. List wprowadza się często wtedy, kiedy fikcyjny bohater, którego problemami się zajmujemy, nie żyje, zaginął, wyjechał daleko lub jest chory psychicznie. List przybliża nieobecną postać, rzuca nowe światło na dramat tego człowieka, pomaga odkryć jego tajemnicę.

Kolejne formy dramy - dziennik, pamiętnik - podobnie jak list, należą do ćwiczeń w mówieniu i pisaniu. Wprowadza się je w identycznych jak poprzednie okolicznościach. Dziennik lub pamiętnik może być odczytywany przez osobę, która go pisała, może też być odnaleziony po latach i czytany przez ludzi bliskich autorowi lub zupełnie mu obcych.

Angielscy aktorzy i pedagodzy z Greenwich Young People's Theatre bardzo często rozpoczynali dramę od rozgrzewki, czyli zabawy zatytułowanej "Drwale i niedźwiedzie". Cała grupa w rolach drwali wykonywała proste etiudy ruchowe (rąbanie, piłowanie, opuszczanie drzewa), połączone z dźwiękiem. Pojawiały się "niedźwiedzie", głodne, żarłoczne. Nie atakowały tylko zmarłych, a więc nieruchomych. Zabawa polegała na tym, że drwale musieli zatrzymać się w pozie i trwać w bezruchu. Któremu choćby drgnęła ręka czy głowa, natychmiast zostawał zjedzony przez niedźwiedzia. Ćwiczenie powtarzało się kilkakrotnie, zwycięzca (drwal, który nie dał się sprowokować ani śmiechem, ani łaskotkami) otrzymywał rzęsiste brawa.

Sala, w której odbywa się drama, powinna spełniać określone warunki. Ideałem jest pracownia teatralna, odizolowana od pozostałych pomieszczeń szkolnych, wyciszona, o łagodnym, skupiającym świetle. Sala nie może być za duża, aby prowadzący nie tracił kontaktu z uczniami i miał ich stale w zasięgu wzroku, co ułatwi mu organizację zajęć i panowanie nad grupą, ani za mała, aby młodzież mogła swobodnie przygotować się do ćwiczeń, a potem prezentować je w przestrzeni.

Przed lekcją uczniowie wynoszą stoły na korytarz. Jeżeli na podłodze nie ma wykładziny, na zajęciach stosuje się koce, poduszki lub materace. Czasami uczestnicy siedzą na krzesłach. Nie należy prowadzić zajęć dramy w pozbawionym atmosfery skupienia, ze złą akustyką, ogromnych stołówkach, holach i salach gimnastycznych.

Czterdziestopięciominutowy system lekcyjny jest bardzo niekorzystny dla dramy. Jedno tylko ćwiczenie Dorothy Heathcote na pięć stopni rozumienia obrazu, realizowane sumiennie i precyzyjnie z trzydziestoosobową grupą, może trwać do 60 minut.

Każde ćwiczenie dramowe zabiera dużo czasu, bowiem składają się na nie:
- polecenie nauczyciela,
- etap przygotowania się zespołu do realizacji (rozmowy, dyskusje, wybranie jednego wspólnego pomysłu, skupienie się przed wejściem w rolę,
- przedstawienie efektu pracy zespołowej,
- omówienie prezentacji przez obserwatorów i wykonawców.

Nauczyciel nie musi całych zajęć prowadzić techniką dramy. Ale jeżeli zaproponuje jedno tylko ćwiczenie, najprostsze, np. rzeźbę, to i tak pochłonie ono co najmniej jedną trzecią czasu jednostki lekcyjnej.

Najczęściej zajęcia dramy trwają około 90 minut. Od fachowości pedagoga (przemienność technik, uzależnienie ich rodzaju od zespołu) będzie zależało, czy utrzyma on zainteresowanie uczniów przez półtorej lub dwie godziny bez przerwy.

Każdy człowiek, bez względu na wiek, może być uczestnikiem dramy. Nie musi mieć zdolności aktorskich, ale powinien:
- chcieć pracować w roli,
- umieć utrzymywać się w roli i pracować w niej w skupieniu i powadze,
- umieć istnieć i działać w fikcji dramatycznej,
- podporządkować się zasadom "gry", jakie w zajęciach narzuci nauczyciel.

Nauczyciel powinien dokładnie określić cel każdego ćwiczenia, przewidzieć, jak będzie ono realizowane, i zastanowić się, jakie korzyści przyniesie w nauce. Właśnie cel jest najważniejszy w dramie - jemu podporządkowuje nauczyciel temat, całą strukturę dramy i organizację pracy. Mając go przed oczyma, elastycznie prowadzi zajęcia, łatwo zmieniając koncepcję lekcji, improwizując pod wpływem sugestii, pomysłów i możliwości uczniów, jednocześnie konsekwentnie realizując wytyczone zadania.

Opracowanie: Maria Bąkowska

Wyświetleń: 5219