Agresja jako reakcja na brak bezpieczeństwa

Potrzeba bezpieczeństwa należy do najważniejszych, najbardziej podstawowych potrzeb psychicznych. Jej znaczenie jest tak ogromne, że uważa się ją za bliską potrzebom biologicznym, pierwotnym.

Niezaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa powoduje doraźne przeżycia lękowe, a nawet może prowadzić do trwałych zaburzeń w funkcjonowaniu układu nerwowego. [1] Zdaniem wielu psychologów u podstawy wszelkich nerwic leży lęk, a początku nastawień lękowych należy szukać we wczesnym dzieciństwie, zwłaszcza w nieprawidłowych oddziaływaniu wychowawczym i niewłaściwych postawach rodzicielskich matki i ojca.

"Nie tylko rodzice, którzy nie kochają dziecka i zaniedbują je, lecz także kochający, lecz nieświadomi skutków działania różnych czynników i sytuacji na psychikę dziecka mogą doprowadzić do wytworzenia się u niego reakcji i nastawień lękowych, które - przyswojone w pierwszych latach życia - są bardzo trudne".

Czynniki, które mogą powodować poczucie zagrożenia są bardzo liczne, dotyczące dosłownie wszystkich dziedzin życia, dlatego trudno dokonać ich klasyfikacji. Można wymienić tutaj: lęk przed bólem, niebezpieczeństwem fizycznym, lęk przed utratą miłości, przed niezaspokojeniem potrzeby akceptacji.

Ze społecznego punktu widzenia "szczególnie ważnym źródłem poczucia zagrożenia mogą być właściwości systemu organizacyjnego, w ramach którego przebiega działalność człowieka. Poczucie zagrożenia powstaje wtedy, gdy system zawiera zbyt wiele bodźców negatywnych: opiera się na groźbach kary, potępienia, dezaprobaty, krytyki, gdy formuje się dużo zakazów i ograniczeń. W tej sytuacji rozwija się stan niepewności i obawy, który zwalnia, osłabia aktywność intelektualną i ukierunkowuje ją na czynności zabezpieczające" [3].

W zaspokajaniu potrzeby bezpieczeństwa doniosłą rolę odgrywa oczywiście rodzina. Jeśli dziecko czuje się dobrze w środowisku rodzinnym, to prawdopodobne że, równie dobrze będzie się czuć w innych środowiskach.

W swojej książce Halina Filipczuk (1980) wymienia czynniki, które w mniejszym lub większym stopniu mają wpływ na zaspakajanie potrzeby bezpieczeństwa. Zalicza do nich: warunki mieszkaniowe, stabilność środowiska rodzinnego, rozstania z osobami najbliższymi, utrata osób najbliższych, zmiany w kładzie rodziny, niespokojna atmosfera rodzinna, stosunek rodziców do dziecka, nadużywanie alkoholu przez rodziców, okrucieństwo i groza zawarta w treści bajek i filmów oraz przeżycia dziecka w środowiskach innych, niż rodzina.

Brak własnego mieszkania często bywa źródłem licznych konfliktów rodzinnych. Najwięcej z tego powodu cierpią dzieci, które nie mają własnego miejsca do nauki i zabawy, są przeganiane z miejsca na miejsce.

Stabilność środowiska rodzinnego to cecha, która zapewnia rodzinie przewagę nad innymi środkami, które charakteryzują większą zmienność, związana miedzy innymi z liczebnością. W niektórych rodzinach dzieci narażone są na częste zmiany zamieszkania związane z pracą rodziców. Przeprowadzki do innych, odległych miejscowości powodują zmiany w środowisku geograficznym oraz społecznym dziecka. Przenosi się wprawdzie z cała rodziną, ale sama konieczność nawiązania coraz to nowych kontaktów ze środowiskiem poza rodzinnym, szkolnym rówieśniczym może niekorzystnie wpłynąć na rozwój dziecka. Warto dodać, co podkreśla Halina Filipczuk (1980), że pewne zmiany i z tym związane doświadczenia, są potrzebne. Każda przeżyta przez dziecko zmiana narusza wprawdzie poczucie bezpieczeństwa (konieczność zmiany nawyków, stereotypów, zachowania), ale jest również źródłem nowych doświadczeń, które często przedstawiają liczne wartości.

Na brak poczucia bezpieczeństwa w dużym stopniu wpływają rozstania z osobami najbliższymi. Dziecko przeżywa je tym mocniej, im jest młodsze, gdyż wtedy jego więzi z osobami bliskimi są najsilniejsze, potrzebuje ich opieki, ich obecności. Przyczyny rozstania mogą być bardzo różne. Może być to rozstanie z matką, która po urlopie macierzyńskim wraca do pracy, rozstanie spowodowane faktem iż musi zacząć uczęszczać do żłobka lub przedszkola.

Niektóre jednak dzieci narażone są na rozstania, których przyczyną jest choroba dziecka wymagająca pobytu w szpitalu. Szpital stanowi dla dziecka bardzo silne przeżycie, w niektórych przypadkach równe niemal szokowi. Dzieci bardzo silnie reagują na pobyt w szpitalu, zwłaszcza wówczas gdy z przyczyn obiektywnych lub z powodu zbyt małej troski rodziców nie są odwiedzane. Istnieje zespół reakcji zwany "chorobą szpitalną". Obejmuje on poważne zmiany w zachowaniu dziecka, może prowadzić nawet do znacznego opóźnienia rozwoju. Źródłem choroby szpitalnej jest niezaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych dziecka, przede wszystkim potrzeby bezpieczeństwa, a także całej grupy potrzeb emocjonalno- społecznych: potrzeby kontaktu z osobami najbliższymi, więzi uczuciowej, przynależności [4].

Najsilniejsze poczucie zagrożenia wywołuje utrata osób najbliższych na przykład wskutek śmierci lub rozwodu rodziców. O ile śmierć jest koniecznością, o tyle rozwód dobrowolną decyzją dorosłych. Już w okresie konfliktu między rodzicami, jeszcze przed ich rozstaniem, dziecko czuje się zagrożone. Zadaje sobie wiele pytań: co się z nim stanie, które z rodziców weźmie je do siebie, jak ułożą się mu nowe stosunki z macochą lub ojczymem, czy będzie mogło widywać matkę lub ojca, z którymi nie będzie mogło już mieszkać.

Rozwód stawia dziecko w wybitnie trudnej sytuacji. Kompletnie zostaje zachwiane jego poczucie bezpieczeństwa, często czuje się zupełnie niechciane i niekochane. Osoba, która zostaje z dzieckiem z reguły nie jest w stanie pomóc dziecku w przeżywaniu tak trudnej sytuacji. Jej niepokój, przygnębienie, poczucie zagrożenia, reakcje frustracyjne są tak silne, że pogłębiają jeszcze bardziej negatywne przeżycia dziecka. Często dziecko wtajemniczane jest w sprawy rozgrywające się między dorosłymi, co zwiększa jego niepokój i powoduje tym silniejsze poczucie zagrożenia.

Poczucie zagrożenia może zostać wywołane przez zmiany w składzie rodziny, na przykład babci, która już na stałe zamieszka w domu dziecka lub narodzenie młodszego rodzeństwa. Zazdrość, jaką niektóre dzieci wówczas odczuwają wypływa z lęku że, mogą utracić część miłości rodziców, że ich pozycja w rodzinie ulegnie zmianie.

Duży wpływ na poczucie zagrożenia ma nie spokojna atmosfera panująca w rodzinie. Jeżeli rodzice są niezrównoważeni psychicznie, nadmierne pobudliwi, nerwowi jeśli często dochodzi między nimi do konfliktów, to dziecko przeżywa stany napięcia, niepewności, niepokoju. Dziecko takich rodziców nie jest w stanie przewidzieć ich humoru, postępowania wobec niego. Dużym błędem wychowawczym rodziców jest niekonsekwentoność. Dziecko jest wówczas zdezorientowane nie wie często czego można od rodziców oczekiwać, co spowoduje ich złość, gniew co narazi je na karę, a co wywoła zadowolenie, pochwałę. Stan ciągłej niepewności powoduje zachwianie poczucia bezpieczeństwa, lęk.

Ważnym czynnikiem, obok wyżej wymienionych, wpływającym na zagrożenie poczucia bezpieczeństwa jest stosunek rodziców do dziecka. Dziecko, aby mogło czuć się bezpiecznie musi mieć pewność że, jest kochane, akceptowane, że zawsze może liczyć na pomoc i opiekę rodziców. Pomoc rodziców, co podkreśla Filipczuk (1980), nie może przekreślać indywidualności dziecka, jego aktywności i samodzielności. Postawa nadopiekuńcza - wbrew pozorom - wcale nie sprzyja zaspokajaniu potrzeby bezpieczeństwa, podobnie zresztą jak postawa nadmiernie surowa. Rygorystyczne podejście rodziców do dziecka wywołuje u niego nieustanny lęk, który pojawia się wskutek stawiania mu zbyt wysokich wymagań którym nie jest w stanie sprostać. Wymagania te mogą przejawić się w zakresie przesadnej grzeczności (dziecko zawsze musi być spokojne), czystości, porządku czy też nauki szkolnej. Często zdarza się że, dziecko zdolne, a równocześnie wrażliwe, którego rodzice stawiają w sposób kategoryczny sprawę jego powodzenia szkolnego, przeżywa potknięcia, których mogłoby uniknąć, gdyby nie towarzyszyły mu stałe napięcia psychiczne. Napięcia takie dezorganizują działanie utrudniając tym samym osiąganie dobrych wyników, zwłaszcza przez dzieci o słabej odporności. Rodzice o nastawieniu rygorystycznym uciekają często do surowych kar. Poczucie zagrożenia płynie wówczas z lęku przed karą i z obawy przed utratą miłości rodziców.

Szczególnie trudne jest zaspakajanie potrzeby bezpieczeństwa w tych rodzinach, w których ma miejsce nadużywanie alkoholu. Libacje, konflikty i awantury, powodują bardzo silne poczucie zagrożenia nawet wówczas, gdy agresja pijanych rodziców nie jest skierowana bezpośrednio przeciwko dzieciom, a uderza ich wyłącznie pośrednio przez głośne zachowanie, hałasy, kłótnie czy bójki. Dzieci których rodzice nadużywają alkoholu są z reguły źle odżywiane, często pozostawione bez opieki, a przede wszystkim nie są zaspakajane ich potrzeby emocjonalne - więź między nimi i rodzicami jest najczęściej słaba, zaburzona jest potrzeba bezpieczeństwa - nigdy nie wiedzą, czy rodzice będą trzeźwi, czy pijani i jak się wówczas będą zachowywać.

Przyczyną poczucia zagrożenia może być również treść niektórych bajek, a zwłaszcza filmów. Obraz filmowy dostarcza silnych wrażeń wzrokowych. Podobnie jak towarzyszące mu słowa i podkład muzyczny, stąd też oddziaływanie ich zwłaszcza na dzieci wrażliwe jest bardzo silne. Treść wielu bajek zawiera w sobie liczne elementy okrucieństwa i grozy, które często przyczyniają się do powstawania lęków u dzieci. Jeśli dziecko ogląda filmy przeznaczone dla dorosłych, to niebezpieczeństwo powstania lęków jest większe. Takie dzieci często charakteryzują się wzmożoną nerwowością, pobudliwością i drażliwością.

Zaspokajanie potrzeby bezpieczeństwa zależy również od jego przeżyć w innych środowiskach zwłaszcza w szkole, w której spędza bardzo dużo czasu. Niejedno dziecko źle czuje się w szkole, ponieważ żyje w nieustannym lęku przed oceną niedostateczną lub słabszą od tej, jakiej życzyliby sobie jego rodzice. Lęk przed oceną staje się z kolei źródłem obawy przed klasówką, sprawdzianem, odpowiedzią. U początku lęku szkolnego leży brak wiary we własne możliwości połączony z poważnie zawyżonymi aspiracjami. Do ukształtowania zbyt wysokich wymagań w zakresie ocen przyczyniają się głównie rodzice, którzy działają zwykle pod wpływem opinii społecznej. W rezultacie dziecko zamiast koncertować swoje zainteresowanie na treściach programu szkolnego, zamiast przeżywać radość ze zdobywania nowych wiadomości, myśli o ocenach, o osiąganiu powodzenia, o uzyskaniu miejsca w wybranej szkole średniej.

Czasami poczucie zagrożenia ma swoje źródło w kontaktach z kolegami szkolnymi. Zdarza się, iż w klasie znajduje się uczeń, który dokucza innym, grozi, szantażuje. Zagrożenie tego typu przeżywa dziecko również w kontaktach z rówieśnikami poza szkołą, zwłaszcza w grupach nie otaczanych wnikliwą opieką ze strony dorosłych.

Największy jednak wpływ wywiera na dziecko rodzina. Poczucie bezpieczeństwa dzieci opiera się całkowicie na miłości najbliższego otoczenia, na które e składają się: troska, zrozumienie, uznanie ważności wywołujące wiarę we własne siły, akceptacja dająca poczucie wartości, a przede wszystkim dawanie radości życia przez utrzymywanie w domu atmosfery zadowolenia i wesołości. Niestety wielu rodziców nie daje swoim dzieciom poczucia bezpieczeństwa. Dzieci żyjące ciągle w poczuciu zagrożenia, przekonane o własnej gorszości, często same próbują zaspokajać tę podstawową potrzebę psychiczną zwykłym kłamstwem, udawaniem, ukrywaniem oraz jawną lub tłumioną agresją.

"Tam gdzie gwałt i przemoc, gdzie brak wzajemnego zaufania, zrozumienia i szczerości, kłamstwo staje się dla jednych powszechnym środkiem eksploatacji, dla innych zaś - samoobrony". [5]

Wielu uczonych twierdzi że, jeżeli jakaś potrzeba człowieka była regularnie zaspakajana przez dłuższy czas, to łatwiej znosi on ewentualne pozbawienie tej potrzeby w przyszłości. Szczególnie dotyczy to właśnie potrzeby bezpieczeństwa.

BIBLIOGRAFIA
Bandura A., 1968 - Agresja w okresie dorastania, PWN., Warszawa
Filipczuk M., 1985 - Rodzice i dzieci w młodszym wieku szkolnym, NK., Warszawa
Garczyński S., 1972 - Potrzeby psychiczne, NK., Warszawa
Reykowski J., 1976 - Z zagadnień psychologii i motywacji, WS i P., Warszawa
Tyszkowa M., 1972 - Problemy odporności psychicznej dzieci i młodzieży, PWN., Warszawa

Przypisy:
1. Filipczuk M., 1980
2. Tyszkowa M., 1972 s 68
3. Reykowski J., 1976 s 116
4. Filipczuk H., 1980
5. Nowogrodzki T., 1962 s 167; za: Garczyński S., 1972

Opracowanie: Sylwia Tomczyk

Wyświetleń: 12020