ROZWÓJ PSYCHO - FIZYCZNY DZIECI W OKRESIE UCZĘSZCZANIA DO SZKOŁY PODSTAWOWEJ I GIMNAZJUM, A OCENA Z ZACHOWANIA.

Dom i szkoła to miejsca, gdzie dziecko rozpoczyna naukę podstawowych praw współżycia społecznego. Dziecko uczy się odpowiednich zachowań w obcowaniu z dorosłymi i rówieśnikami, z rodzicami, kolegami, nauczycielami. Swoją edukację społeczną może od razu sprawdzać i wybierać te elementy, które zaspakajają jego potrzeby. Otrzymuje informacje, które zachowania są akceptowane, a które nie.

W szkole otrzymywana ocena z zachowania to informacja dla dziecka, rodzica, nauczyciela o sposobie funkcjonowania dziecka jako człowieka w społeczeństwie. Jest ona bardzo ważna. Aby ocena ta była właściwa i rzetelna, należy najpierw poznać rozwój psycho-fizyczny dziecka w danym okresie życia oraz te jego elementy, które zasadniczo wpływają na jego zachowanie.

Ważne jest, aby wiedzieć o pewnych prawidłowościach i właściwościach wieku, i uwzględnić je przy ocenie zachowania dziecka. Łatwiej będzie wtedy określić wymagania stawiane dziecku oraz ocenić zachowanie w kategoriach "dobre" albo "złe".

Dziecko przychodzi na świat z różnorodnymi możliwościami przystosowania się do warunków życia, a w miarę dojrzewania możliwości te stale się poszerzają. Następują przeobrażenia pod względem fizycznym i psychicznym.

Do zasadniczych czynników wpływających na rozwój psychiczny, należą przede wszystkim warunki biologiczne: dziedziczenie, rozwój poszczególnych narządów i tkanek, a szczególnie układu nerwowego i hormonalnego oraz warunki środowiska społecznego tj. rodzina, szkoła, rówieśnicy.

Bardzo ważną rolę w rozwoju i działaniu człowieka odgrywają procesy psychiczne, kształtowane głównie pod wpływem środowiska. Odpowiednie środowisko dostarcza dziecku bodźców pobudzających jego rozwój i stwarza sposobność do opanowania, a następnie utrwalania rożnych funkcji poprzez stałe kontakty z ludźmi, którzy poruszają się, działają, mówią. Rozwój funkcji ruchowych, sprawności manualnych, a zwłaszcza rozwój funkcji psychicznych jest właśnie wynikiem stałego i systematycznego wpływu otoczenia na dziecko. Ważne jest aby środowisko nie tylko stymulowało rozwój, ale aby bodźce to robiące były zróżnicowane i odpowiednie do możliwości dziecka.

W warunkach korzystnych, dzięki wpływom pozytywnym dziecko rozwija się prawidłowo. Jeśli jednak to środowisko jest niewłaściwe może się zdarzyć, że nie będzie się tak rozwijać. Środowisko, w którym dziecko przebywa musi je do tych zmian prawidłowo przygotować. Jeśli to nie nastąpi powstają reakcje patologiczne, które utrwalając się wpływają na nieprawidłowy rozwój osobowości dziecka.

Każdy kolejny okres rozwojowy przynosi dziecku inne, nowe zainteresowania i rodzi inne potrzeby psychiczne, także inne obowiązki i wymagania.

Rozwój psycho-fizyczny dzieci mimo dużych różnic indywidualnych między poszczególnymi dziećmi, przebiega w sposób podobny u dzieci w tym samym wieku tak, że występują cechy typowe i charakterystyczne dla kolejnych okresów życia dziecka tzw. właściwości wieku.

Właściwości te zmieniają się w różnym tempie i rytmie. Im wyższy i bardziej skomplikowany jest okres rozwojowy, tym dłużej trwa i tym bardziej zmienne i nieokreślone stają się jego granice. Dlatego też właściwości wieku należy rozumieć jako rysy typowe dla okresów rozwojowych, które mogą trwać od kilku tygodni do kilku lat, a nie jako cechy, które charakteryzują dziecko w każdym roku życia.

Na uwagę zasługuje charakterystyczne przyspieszenie tempa rozwoju fizycznego w okresie, który nas interesuje. Otóż w wieku 6-7 lat notujemy pewne przyspieszenie tempa przyrostu wymiarów i masy ciała zwane "skokiem szkolnym", a w wieku 11-12 lat u dziewcząt i 14 -15 lat u chłopców "skokiem pokwitaniowym".

Psychologia i pedagogika zwróciły uwagę na wymienione prawidłowości rozwoju dziecka, wyróżniając oddzielne okresy z charakterystycznymi dla nich cechami rozwoju psycho-fizycznego.

W literaturze psychologiczno-pedagogicznej czas uczęszczania dzieci do szkoły podstawowej i gimnazjum przypada na 2 okresy: MŁODSZY WIEK SZKOLNY i WIEK DORASTANIA

Dziecko rozpoczynające naukę w szkole podstawowej powinno charakteryzować się tzw. "dojrzałością szkolną".

Dojrzałość szkolną można ujmować jako moment równowagi między wymaganiami szkoły, a możliwościami rozwojowymi dziecka lub też jako proces przemian psycho-fizycznych, które prowadzą do przystosowania się dziecka do szkolnego systemu.

W Polsce dzieci rozpoczynają systematyczne nauczanie w wieku 7 lat i rok ten jest uważany za granicę dzielącą okres przedszkolny od nowego stadium rozwojowego-młodszego wieku szkolnego - co przypada na okres od 1 do 4 klasy. Ale możliwe jest rozpoczęcie wypełniania obowiązku szkolnego o 1 rok wcześniej lub o 1 rok później.

Odzwierciedla ono rzeczywisty stan nierówności rozwojowych u progu szkoły. Przyspieszenie rozwoju u jednych, a niedobory u innych dzieci 6,7 letnich sięgają 1-2 lat, a nawet niekiedy 3 i 4 lata w stosunku do normy ustalonej dla tego wieku.

Największą liczbę stanowią dzieci o normalnym i harmonijnym rozwoju. Ale dużą liczbę stanowią także dzieci z odchyleniami w rozwoju psychicznym i ruchowym, uwarunkowanymi biologicznymi czynnikami patogennymi oraz zaniedbaniami w opiece nad rozwojem dziecka. Odchylenia od normalnego rozwoju są przyczyną zaburzeń wyrażających się w zachowaniu dziecka i obniżeniu jego funkcji percepcyjno-motorycznych. Kiedy zaburzenia te nie są wyrównane u progu szkoły, stają się źródłem poważnych trudności w czasie pobytu w szkole i powodują liczne niepowodzenia.

WIEK rozpoczęcia nauki w szkole nie jest jedynym czynnikiem wpływającym na tempo i poziom rozwoju dzieci w wieku szkolnym. Istotny wpływ ma, szczególnie na sferę społeczno-moralną i intelektualną środowisko rodzinne i opiekuńcze.

DOM RODZINNY jest najbliższym środowiskiem dziecka, które niezależnie od różnych nieprawidłowych układów cechuje współpraca i silna więź społeczna. Tam dziecko uczy się reakcji uczuciowych i je w miarę rozwoju różnicuje i udoskonala. To czy będzie działać pobudzająco lub hamująco zależy od ich intensywności i rodzaju. Dziecko pozbawione bodźców pobudzających, a więc uczuć przyjemnych nie osiągnie poziomu umysłowego, który odpowiada jego zdolnościom i możliwościom. Ograniczenie możliwości przeżywania miłości, radości, szczęścia prowadzi do nieprawidłowego, wypaczonego rozwoju osobowości dziecka, a nawet gorszego rozwoju fizycznego. Brak uczuć pozytywnych wypacza rozwój uczuciowy dziecka, pogłębia egocentryzm, wyzwala i utrwala lękliwość i nieufność, prowadzi do postaw agresywnych.

Kolejnym czynnikiem jest sama SZKOŁA, czyli programy, treści i metody nauczania w szkole, nauczyciel jako osoba znacząca dla młodych i grupy rówieśnicze.

Wstąpienie do szkoły to wielka zmiana dla dziecka. Przejście od zabawy do nauki szkolnej oznacza pojawienie się poważnego obowiązku osobistego i społecznego. Zmienia się codzienny tryb życia i zajęć dziecka. Wejście dziecka w środowisko szkolne oznacza też konieczność nawiązywania kontaktów z rówieśnikami, a więc jest to miejsce gdzie dziecko uspołecznia się.

Środowisko szkolne ma bardzo silny wpływ na rozwój psychiczny dziecka. Prawidłowy rozwój psychiczny uzależniony jest od właściwych kontaktów ucznia z nauczycielami i kolegami, od stopnia zaangażowania w pracę wychowawczą zarówno nauczycieli jak i uczniów, od intelektualnego poziomu dziecka, od fachowego przygotowania wykładowców.

Nauka rozwija czynnie umysł dziecka. Powiększa zasób jego wiedzy i kształtuje zdolność zastosowania jej w sposób aktywny, a nawet twórczy, co pozwala dziecku na doskonalenie form myślenia, głównie przyczynowo-skutkowego. Wymagania i obowiązki stawiane dziecku przez szkołę rozwijają jego wolę, postawy moralno-społeczne i uczuciowe. Pomimo dużych różnic rozwojowych na starcie, które szkoła stara się wyrównywać w procesie wychowania i nauczania, okres ten posiada szereg przeobrażeń wspólnych i typowych, ujmowanych jako właściwości rozwojowe tego wieku. Można w tym okresie wyróżnić 2 fazy:

FAZA "A" - obejmuje wiek 7 - 8 lat związany z przekroczeniem przez dziecko progu szkoły, adaptacji do środowiska i wymagań, do nauczycieli i rówieśników. W zasadzie fizycznie dziecko jest w stanie temu podołać. Bardzo intensywne są przeżycia natury społecznej. Dziecko szuka oparcia w osobach dorosłych, szczególnego znaczenia nabiera nauczyciel - wychowawca, przewyższa nawet autorytet rodziców.

Między sobą dzieci obcują na zasadzie KONTAKTÓW INDYWIDUALNYCH, stopniowo ucząc się współdziałania i współpracy. Życie społeczne dzieci przebiega pod okiem nauczyciela i przez niego jest kierowane. Dzieci uczą się kierować swoimi procesami poznawczymi, stają się coraz bardziej zdolne do koncentracji uwagi, do spostrzegania i obserwacji zjawisk. Rozwijają się podstawowe funkcje sfery intelektualnej. Dzieci o obniżonym poziomie rozwoju w zakresie podstawowych funkcji intelektualnych lub niedojrzałe społecznie wyrównują niedobory w okresie dwu pierwszych lat nauczania jeśli mają odpowiednie ku temu warunki.

FAZA "B"- obejmuje wiek 9 - 10 lat. Charakteryzuje się wyraźnymi zmianami w sferze intelektualnej i całej osobowości dziecka. Rozwija się intensywnie mowa i myślenie. Wzrasta sprawność posługiwania się językiem ojczystym. Bogaci się mowa i słownictwo dzięki kontaktom z wiedzą różnych dziedzin i literaturą. Opanowanie umiejętności czytania i pisania rozszerza możliwości poszerzania wiedzy o świecie i jego orientacje w otoczeniu. Myślenie dziecka rozwija się w kierunku aktywności i samodzielności zależnych od metod nauczania w szkole i kierunku wychowawczego w rodzinie. Następuje wzrost samodzielności, co wpływa na motywację do uczenia się i zgodnego z normami zachowania się. Zachodzą przeobrażenia w stosunkach dzieci z dorosłymi i szukania u nich życzliwego oparcia i pomocy. Dzieci nie uznają już ich autorytetu w sposób bezwarunkowy, skłaniając się do racjonalnej, rzeczowej, a częściowo nawet i krytycznej ich oceny. Narasta potrzeba obcowania i współdziałania z rówieśnikami, prowadząc do tego, że dzieci zaczynają kierować się normami współżycia wytworzonymi i obowiązującymi w grupie. Zdanie rówieśników w początkach tej fazy równoważy się ze zdaniem dorosłych, a w końcowym etapie zaczyna nawet w różnych sytuacjach zyskiwać przewagę. Następuje wzrost aktywności społecznej. W tej fazie zachodzą już liczne zjawiska zbliżające dziecko do następnego progu rozwoju: są to objawy dorastania w sensie biologicznego dojrzewania i przeobrażeń psychicznych w wieku 10 - 11 lat.

W tym miejscu chciałabym wymienić te elementy rozwoju, które w szczególny sposób wpływają na zachowanie dziecka.

- ROZWÓJ UCZUCIOWY - sfera emocjonalna ulega zmianom w kierunku intelektualizacji emocji oraz rozwoju uczuć wyższych. Uczniowie klas 1 i 2 wyrażają swoje emocje w sposób burzliwy np. w sytuacjach zabawy, zwłaszcza ruchowej. Z wiekiem zachodzą zmiany i w fazie "B", głównie w związku z życiem w zespole dochodzi do niwelacji labilności uczuć i do coraz lepszego panowania nad reakcjami emocjonalnymi. Dziecko staje się zdolne do przeżywania trwających dłużej stanów emocjonalnych niż te, które powstają pod wpływem sytuacji i zdarzeń mających istotne znaczenie dla potrzeb i dążeń dziecka. Mogą one być pozytywne i negatywne. Jako przykład charakterystyczny dla tego okresu można przedstawić aktywność i ruchliwość dziecka. Jeśli stwarza się dziecku odpowiednie warunki i prawidłowo organizuje tę aktywność, spokojne działania przeplatają się z zabawami ruchowymi, zjawia się u dziecka trwały pozytywny nastrój. Jeśli natomiast próbuje się tę aktywność zahamować częste stają się "wybuchy" afektu, które powinny w tym wieku zanikać, a ponieważ stykają się z negatywną oceną otoczenia są powodem niezadowolenia dziecka z siebie i źródłem negatywnych stanów uczuciowych. Inne źródło negatywnych uczuć to niepowodzenia w nauce albo rodzina dziecka.

- ROZWÓJ SPOŁECZNY - ściśle związany z rozwojem uczuciowym, rozumie się go jako szereg zmian w osobowości jednostki, dające zdolność uczestniczenia w społeczeństwie. Porównanie dzieci z klasy 1 i klasy 4 pod względem stopnia ich społecznego rozwoju wykazuje duże różnice. Uczniowie klasy 1 dążą do towarzystwa rówieśników i do wspólnego działania, ale nie mają jeszcze poczucia wspólnoty celów i zadań. Wspólna jest uwaga skierowana na nauczyciela, lecz w istocie każde dziecko w klasie jest jakby odizolowane od innych. Dzieci są przeważnie staranne w wykonywaniu poleceń nauczyciela, ale nie interesują się opinią klasy. W klasie 1 i w klasie 2 opinia taka prawie jeszcze nie istnieje. Dzieci z tych klas często np. indywidualnie skarżą się na kolegów, nie mają jednak intencji zaszkodzenia koledze, lecz pragną zachować porządek w klasie lub usunąć coś, co im przeszkadza w wykonywaniu zadania. Nauczyciel pracujący nad wytworzeniem opinii społecznej w klasie osiąga to, że w klasie 3 i 4 skargi indywidualne bywają przez kolegów potępiane i hamowane tak samo jak "krycie" złego zachowania się kolegi. Wszystkie ważniejsze wypadki omawia się zbiorowo w klasie i dzieci zaczynają liczyć się z opinią społeczną. Uczniom klasy 1 nie sprawia żadnej różnicy, czy nauczyciel zrobił im uwagę w cztery oczy, czy wobec klasy. Dla uczniów klasy 3 i 4 stanowi to różnicę, nagany udzielane wobec klasy przeżywają o wiele silniej. Poważne zmiany zachodzą w stosunkach koleżeńskich między dziećmi. Uczniowie klasy 1 nie mają przy ich nawiązywaniu specjalnych wymagań. Obcują ze sobą dzieci, które blisko siebie mieszkają, siedzą razem w ławce lub się bawią. Zmiana tych sytuacji rozwiązuje stosunki koleżeńskie. W toku rozwoju zmieniają się kryteria oceny kolegów. W klasie 1 dobry kolega to ten, kto się dobrze uczy, w klasie 2 i 3 dobrym kolegą jest ten, kto pomaga innym, z kim można wszystko robić wspólnie, kto broni kolegi. W klasie 4 kryterium oceny kolegi staje się wyraźnie moralne, dobry kolega powinien być sprawiedliwy, śmiały i.t.p. Dzieci aktywnie starają się uzyskać określoną pozycję w zespole, zdobyć autorytet u kolegów. Stanowi to bodziec i jeden z motywów ich pracy. W charakterystyce OSOBOWOŚCI dzieci dużą rolę odgrywają motywy działania, ponieważ stanowią główną siłę napędową do podejmowania wszelkich aktywności i jej rozwoju. W okresie rozpoczynania nauki dzieci cechuje ogólna motywacja do uczenia się tj. do realizacji tej cenionej przez otoczenie nowej działalności dziecka, która daje mu poczucie poważniejszej pozycji społecznej i wpływa pobudzająco na jego aktywność. Stopniowo w miarę przechodzenia do konkretnych zadań ( czytanie, pisanie i.t.d. ) różnicują się motywy szczegółowe, pobudzające do ich wykonywania. Jednocześnie osiągnięcia dziecka w dziedzinie rozwoju umysłowego i społecznego rozszerzają jego kontakt z rzeczywistością. Ma to wpływ na wszystkie procesy motywacyjne, które zwiększają zasięg i pogłębiają się. Motywacja dziecka szkolnego zmienia się w kierunku panowania nad pobudkami zachowania i do kierowania swoim zachowaniem się, zgodnie z postawionymi celami i świadomymi dążeniami. W miarę rozwoju osobowości dowolne motywy stają się dominujące i coraz bardziej trwałe.

- ROZWÓJ MORALNY - dziecko rozpoczynające naukę w szkole uznaje za sprawiedliwe wszelkie nakazy i zakazy formułowane i wysuwane przez dorosłych. Groźby, kary i wszelkie sankcje zewnętrzne są powodem dla którego należy przestrzegać reguł moralnego postępowania. Faza druga młodszego wieku szkolnego zawiera pierwsze oznaki autonomii moralnej, polegającej na szacunku do reguł wynikających ze wzajemnego porozumienia, poszanowania dla zasady wzajemności oraz brania pod uwagę przy ocenie nie tylko samego czynu , ale i intencji sprawcy. Jest to raczej faza przejściowa do autonomii. Przeobrażenia te dokonują się niejednocześnie we wszystkich dziedzinach sądów moralnych i w wielu wypadkach istnieje chwiejność w postawach dzieci, kształtują się one w sytuacjach życia społecznego. Silne poczucie więzi z grupą i odczuwanie swojej od niej zależności, ukształtowane u większości dzieci przy końcu tego okresu może dla niektórych z nich rodzić w poszczególnych wypadkach sytuacje konfliktowe z nauczycielami, rodzicami, w których dziecko ulega grupie. Niejednokrotnie takie zachowanie jest świadome i zaplanowane. Przechodzenie na wyższy poziom rozwoju moralnego zależy od warunków życia dziecka i oddziaływań wychowawczych.

Następny okres rozwojowy to WIEK DORASTANIA. Wiek ten jest tym okresem, w którym dokonują się przeobrażenia dziecka w osobę dorosłą. Na przestrzeni stosunkowo krótkiego czasu zachodzą radykalne zmiany fizyczne i psychiczne, które umożliwiają spełnienie zadań właściwych człowiekowi dorosłemu. Proces dorastania jest bardzo skomplikowany. Obejmuje wiele dziedzin osobowości, a rozwój tych dziedzin nie przebiega równolegle. Dziecko dojrzewa pod względem fizjologicznym. Następuje rozwój umysłowy w zakresie myślenia, przejście od etapu myślenia konkretnego do etapu myślenia abstrakcyjnego. Zwiększa się efektywność uczenia się i zdolność rozwiązywania problemów praktycznych i teoretycznych, rozumienie związków między zjawiskami, lepszej orientacji w otoczeniu.

Ważny aspekt rozwoju stanowi DOJRZEWANIE EMOCJONALNE. Pobudliwość i niestałość emocjonalna ustępuje stopniowo miejsca stałości i równowadze. Zwiększa się skala przeżyć emocjonalnych, wzbogaca treść uczuć, wzmaga się rozwój uczuć wyższych - moralnych, społecznych, estetycznych. Tak szybkie tempo przeobrażeń wywołuje u młodzieży trudności w przystosowaniu się do nowych sytuacji i nowych zadań, a od ludzi dorosłych - rodziców, nauczycieli, wychowawców - wymagają dużej plastyczności w postępowaniu z młodzieżą i umiejętności właściwego doboru metod wychowawczych. Wiek dorastania przypada na wiek od ok. 11 - 12 do 17 - 18 lat, obejmuje zarówno dojrzewanie biologiczne jak i z nim ściśle związany rozwój psychiczny i społeczny.

ROZWÓJ FIZYCZNY w wieku dorastania polega na rozwoju struktury i funkcji organizmu. Poważnym przeobrażeniom ulega układ nerwowy. Zmiany funkcjonalne układu nerwowego objawiają się w nadmiernej wrażliwości i pobudliwości tego układu oraz w zachwianiu równowagi podstawowych procesów pobudzania i hamowania. Przewagę uzyskuje proces pobudzania. W związku z tym dzieci stają się nerwowe, drażliwe, nieopanowane, przeczulone, rozdrażnione i niespokojne.

Jeśli chodzi o DOJRZEWANIE PŁCIOWE to u dziewcząt i chłopców nie jest jednakowe. Dziewczęta dojrzewają szybciej o ok. 2 lat od chłopców. Różnice indywidualne w procesie dojrzewania wynikają z różnych przyczyn. Mają one charakter genetyczny lub środowiskowy, ale zazwyczaj występują łącznie, wzajemnie się warunkując. SPOSTRZEŻENIA u młodzieży w porównaniu z poprzednim okresem rozwoju wykazują coraz wyższy poziom. Stają się dokładniejsze, bogatsze w szczegóły i bardziej świadomie ukierunkowane. Sprawność poszczególnych zmysłów osiąga swój szczytowy rozwój, a doskonalenie się uwagi dowolnej i procesów myślowych umożliwia dokładniejszą analizę i syntezę spostrzeganej rzeczywistości. W procesach spostrzegania coraz więcej miejsca zaczyna zajmować obserwacja. Udział procesów myślowych czyni ją ukierunkowaną, planową i systematyczną.

W zakresie PAMIĘCI zmiany wyrażają się w tym, że dorastające dzieci zaczynają się posługiwać w większej mierze niż dotychczas pamięcią logiczną ( sensowną ). Skok w rozwoju tej pamięci następuje w klasie 5. Od klasy 6 następuje przekształcenie pamięci mimowolnej w dowolną.

Tak jak już wspominałam centralne znaczenie w rozwoju umysłowym w tym okresie odgrywają procesy myślenia. Pogłębia się zdolność analizy i syntezy, rozwija się myślenie abstrakcyjne i logiczno - dedukcyjne.

ŻYCIE EMOCJONALNE to niezwykła intensywność i żywość przeżyć uczuciowych. Przeżycia osiągają stopień wysokiego napięcia. Smutek bywa głęboko przeżywany i często ma charakter "tragedii" , radość osiąga szczyty wysokiego uniesienia. Istnieje też łatwość oscylowania między krańcowymi nastrojami. Wiąże się z tym specjalna chwiejność emocjonalna. Ta sama osoba przejawia nieraz biegunowo przeciwne skłonności i upodobania np. raz garnie się do ludzi, innym razem od nich stroni. Chwiejności uczuciowej towarzyszy duża ich ruchliwość - nietrwałość i łatwe przechodzenie od jednych stanów uczuciowych do innych. Jako charakterystyczne wymienia się również bezprzedmiotowość uczuć. Uczucia, których doznaje nie są związane z określonym bodźcem. Dziecko samo nie wie dlaczego jest mu smutno albo wesoło. Zmieniają się także reakcje na dotychczasowe bodźce. Na niektóre bodźce przestają reagować, na inne zaczynają np. nie wywołują już emocji zabawki tylko bodźce natury seksualnej.

W miarę wzrastania sprawności fizycznych i rozwoju wszystkich funkcji psychicznych AKTYWNOŚĆ dorastających nabiera coraz bardziej cech świadomej i celowej działalności w formie pozytywnej jako dążenie do określonej czynności, bądź formie negatywnej powstrzymywanie się od jakiegoś działania. Powszechnie obserwowanym zjawiskiem jest przekora. Przejawia się jako krnąbrność i nieposłuszeństwo wobec rodziców i nauczycieli. Młodzież przeciwstawia swoją wolę woli wychowawców, wzbrania się wykonać dane przez nich polecenia, jest uparta. Całe ich zachowanie nabiera cech arogancji, bezczelności i przesadnej pewności siebie. Nieopanowany sposób bycia prowadzi do konfliktów z otoczeniem. Negatywny stosunek wobec otoczenia przechodzi niekiedy w negatywną postawę wobec całego społeczeństwa oraz wszelkich obowiązujących norm i przepisów.

RODZINA nadal zaspakaja podstawowe potrzeby dziecka materialne, uczuciowe i społeczne. Początkowo wpływ rodziny jest ogromny, ale w miarę rozszerzania się kontaktów dziecka stopniowo maleje. Następuje kryzys autorytetu rodziców - porównywanie własnych rodziców z innymi ludźmi często prowadzi do rozczarowań. Stają się zwykłymi ludźmi, zdolnymi do popełniania błędów. Młodzi ludzie tracą nieraz zaufanie do rodziców, przestają się zwierzać, szukają powierników wśród rówieśników. Ingerencję w ich życie przyjmują z protestem. Kryzys ten pojawia się ok. 12 r.ż, dochodzi do szczytu w wieku 15 - 16 lat, po czym stopniowo słabnie. Istnieją konflikty z rodzicami. Konsekwencją tego jest osłabienie więzi emocjonalnych. Objawia się to m.in. w unikaniu towarzystwa rodziców, odtrącanie objawów czułości z ich strony, zamykaniem się w sobie Zachowanie jest pełne sprzeczności - raz okazują rodzicom względy, innym razem odtrącają. Taka postawa często rodziców wprowadza w błąd. Uważają, że dzieci nie potrzebują ich uczucia i odwracają się od nich. W rzeczywistości młodzież potrzebuje oparcia i dowodów miłości. Na tle ich chwiejności potrzebują pewności, że są przez rodziców akceptowani i mogą liczyć na ich zrozumienie i pomoc. Wzmaga to poczucie bezpieczeństwa i rozładowuje napięcie emocjonalne.

Oprócz rodziny KLASA SZKOLNA stanowi środowisko społeczne, w którym upływa część czasu młodzieży. W ramach klasy główna działalność dzieci to nauka. Tutaj jednak wyrastają różne formy kontaktów społecznych i zasady współżycia zbiorowego.

Dużą rolę odgrywa postać NAUCZYCIELA - wychowawcy, którego osiągnięcia mogą zintegrować klasę i doprowadzić ją do osiągnięć. Tam gdzie istnieje brak odpowiedniej opieki można zauważyć dezintegrację oraz np. szkodliwe formy solidarności skierowanej na osobę nauczyciela, brak dyscypliny, rzetelnej pracy.

Oprócz nauczyciela ważnym czynnikiem kształtującym rozwój społeczny młodzieży jest współżycie z rówieśnikami. Młodzież w tym okresie jest specjalnie wrażliwa na wpływy GRUPY, jej zachowanie jest determinowane przez normy grupowe, pozycję ucznia w grupie, rola jaką pełni, stopień integracji członków grupy, ogólna atmosfera klasy, stosunki międzyjednostkowe i międzygrupowe.

NORMY stanowią wytwarzane przez grupy wzory postępowania jakie oczekuje się od członków grupy np. sposoby ubierania się, spędzania wolnego czasu. Przyjęcie norm spotyka się z akceptacją, wyłamanie się z dezaprobatą. Młodzież usilnie zabiega o akceptację grupy, gotowa postąpić wbrew własnym przekonaniom, by tylko zyskać uznanie grupy. Uznanie określa pozycję w grupie. Wysokie pozycje sprzyjają dodatnio rozwojowi osobowości, niskie pozycje utrudniają uspołecznienie, wywołują zaburzenia w zachowaniu się, konflikty, frustracje.

Stosunki nauczyciel - uczeń, uczeń - uczeń wpływają na atmosferę w klasie. Między 12 - 14 r.ż. panuje między młodzieżą obojga płci ostry antagonizm, powodujący rozbicie klasy na 2 wrogie, wzajemnie zwalczające się obozy, które może wpływać na zachowanie klasy. Duża rola wychowawcy, aby powstały formy współżycia towarzyskiego i współdziałania społecznego, redukujące do minimum antagonizmy płci.
W czasie wieku dorastania występuje rozwój SAMODZIELNOŚCI jako objaw kształtowania się osobowości. Około 12- 13 r.ż. następuje odkrycie świata psychicznego. Młodzi zaczynają interesować się osobowością, porównują się z innymi ludźmi, co przyczynia się do wyodrębnienia własnej indywidualności. Dzieci próbują zdać sobie sprawę ze swoich zainteresowań, zdolności, cech charakteru i możliwości. Kształtują obraz samego siebie, ale nie potrafią do końca siebie odpowiednio ocenić.

SAMOOCENA podlega dużym wahaniom zależnym od nastroju i okoliczności. Obraz samego siebie decyduje o samopoczuciu jednostki i jej stosunku do świata. Obraz negatywny wywołuje niepokój, lęk i różne objawy nieprzystosowania. Obraz pozytywny daje pewność siebie, równowagę emocjonalną, przychylny stosunek do innych, lepsze kontakty z innymi ludźmi, lepsze wyniki w nauce. Skomplikowane procesy rozwojowe tego wieku sprawiają że dzieci mają problemy z dostosowaniem swego postępowania do nowych zadań, sytuacji, ról społecznych. Toteż często zachowanie ich odbiega od stawianych im wymogów i może przybierać niepożądane formy. Należą do nich przejawy niezdyscyplinowania, niepodporządkowywanie się rodzicom, przekraczanie regulaminu szkolnego, lekceważenie poleceń, zakazów. Takie zachowanie to wynik przekory, czy ślepego uporu. A kontakty z rówieśnikami mogą być tak silne, że rezygnuje się wtedy ze swoich zainteresowań, lepszych ocen. Specjalne trudności sprawiają przedwczesne kontakty z płcią przeciwną.

Nie wszystkie dzieci rozpoczynające naukę spełniają warunki fizycznej i psychicznej dojrzałości szkolnej. Są właściwie uodpornione przeciwko negatywnym wpływom naszego środowiska. U uczniów słabszych psychicznie występują dość często ZABURZENIA W ZACHOWANIU I REAKCJE NERWICOWE. Przyczyny takiego stanu rzeczy mogą tkwić zarówno w środowisku rodzinnym, jak i szkolnym.

Na zachowanie dziecka wpływają układy rodzinne, często nieprawidłowe, zła atmosfera domowa lub niewłaściwy stosunek uczuciowy rodziców do dziecka. Na rozwój neurotycznych cech osobowości wpływa SYSTEM WYCHOWANIA, a w szczególności:
ˇ WYCHOWANIE RYGORYSTYCZNE - z nadmierną surowością i karami, z przesadnym ograniczeniem swobody dziecka. Zbyt wygórowanymi żądaniami w stosunku do jego rzeczywistych możliwości i uzdolnień.
ˇ WYCHOWANIE LIBERALNE - z przesadnym pobłażaniem i zbyt wczesnym, niewłaściwym usamodzielnianiem lub nadmiernym ochranianiem.
ˇ WYCHOWANIE NIEKONSEKWENTNE - niejednolita postawa rodziców wobec dziecka. Rzutuje ono chyba najbardziej na rozwój uczuciowy dziecka.

Zaburzenia te z dominującym poczuciem stałego zagrożenia często nasilają się lub dopiero wtedy ujawniają się, gdy dziecko rozpoczyna naukę szkolną.

SZKOŁA w tych przypadkach może stać się wtórnym terenem dalszego nerwicowania się dziecka, a niekiedy jest bezpośrednią przyczyną pojawienia się objawów nerwicowych. Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi i zagrożone w swym poczuciu bezpieczeństwa będą miały duże trudności w przystosowaniu się do nowych obowiązków. Stan napięcia i niepokoju nie opuszcza dziecka przez cały czas pobytu w szkole, utrudnia koncentrację. Niepowodzenia w opanowaniu materiału szkolnego pociągają w domu wymówki rodziców. W konsekwencji wzrasta coraz bardziej poczucie mniejszej wartości własnej dziecka, niechęć do lepiej radzących sobie kolegów, żal do rodziców i lęk przed nauczycielem.

Szczególnie łatwo dochodzi do postawy lękowej u dzieci z fragmentarycznymi zaburzeniami rozwoju. Zła analiza i synteza wzrokowa, słuchowa lub nieprawidłowa koordynacja wzrokowo- ruchowa, nieustalona lateralizacja stają się przyczyną niepowodzeń dzieci w szkole. Nie tylko początkowe lata nauki szkolnej mogą zaważyć na rozwoju neurotycznej postawy dziecka. Także w klasach starszych u wielu uczniów obserwuje się stan ciągłego zagrożenia i narastanie lęku przed niepowodzeniami w nauce, bo ciągle słyszą, iż jakość ocen na świadectwie końcowym może zaważyć na dalszym wyborze szkoły.

Trudności w przystosowaniu do regulaminu szkolnego mają dzieci NADPOBUDLIWE RUCHOWO. Nowe wymagania wpływają pobudzająco. Toteż przeszkadzają na lekcji. Mimo dobrego rozwoju umysłowego wyniki w nauce stają się gorsze - dzieci nie potrafią się skupić w czasie lekcji. Narastające zaburzenia w zachowaniu powodują zniecierpliwienie nauczyciela, uwagi w dzienniczku i wymówki rodziców, które jeszcze bardziej nasilają nadpobudliwość. Dołączają do nich zaburzenia somatyczne i neurowegetatywne. Zaburzenia nerwicowe to także obgryzanie paznokci, skubanie wargi, skubanie rogów chusteczki - narastają w sytuacjach stresowych. Niekiedy też niepokój wyzwala u dzieci liczne mimowolne, niecelowe i powtarzające się skurcze mięśni lub przejawia się w fobiach. Nerwice u dzieci łatwiej się leczy niż u dorosłych. W porę uchwycone symptomy łatwiej znikają bez trwałych zaburzeń osobowości.

Problematyka tu przedstawiona jest niezwykle złożona. Coraz lepsze poznanie praw rozwojowych dzieci uczących się w szkole, może wpłynąć na doskonalenie metod wychowawczych, przydatnych do profilaktyki, reedukacji, sposobu oceny umiejętności i wiadomości oraz oceny zachowania dzieci.

Opracowanie: mgr Arleta Stankowska
psycholog