Kazimierz Wyka a Ignacy Krasicki

Bajka narodziła się w starożytnym Wschodzie. Genezę bajkopisarstwa wiązać trzeba z pierwotnym życiem rozmaitych ludów, z potrzeby ujęcia obrazowego i uogólnienia życiowych doświadczeń. W starożytnym Wschodzie, w Indiach, gdzie rozpowszechniony był pogląd na zwierzęta jako istoty czujące i posiadające duszę taką samą jak ludzie, zwierzęta weszły do fabuł bajkowych jako równoprawni z ludźmi bohaterowie. I tak pozostało do naszych czasów.

Bajka wyrastała z baśni jako gatunek literacki, który pozwalał ostro i zwięźle uogólniać ludzką wiedzę i różnorodne doświadczenia. W bajce chodzi o zwięzłe przedstawienie myśli pod postacią alegorii, której zastosowanie pozwalało zdjąć z przedstawionych postaci i treści ich piętno indywidualne na
rzecz uogólnienia.

W związku z tym w sferze treści bajka ogranicza się zazwyczaj do przedstawienia jednej tylko myśli, jednej sprawdzonej doświadczeniem prawdy. Zwierzęta są symbolami określonych cech ludzkich. Skoro ludzie spostrzegli, że dominującą cechą naturalną, np.
lisa jest  chytrość,
wilka - okrucieństwo,
pszczoły - pracowitość itd.,

a poznając naturę ludzką przekonali się, że i ludzie bywają chytrzy, okrutni i pracowici, stało się możliwe przedstawianie spraw ludzkich pod postacią alegorii osnutych na tle życia zwierząt.

Celem bajki jest pouczenie, odwołuje się ona do umysłu człowieka, odbija stosunki rzeczywiste w całej surowości i gorzkiej nieraz prawdzie. Z czasem funkcja bajki rozszerzyła się. Wyrażano w niej krytykę, umieszczano praktyczne pouczenia moralne, ostrzeżenia, wypowiadano refleksje filozoficzne i polityczne
oraz osobiste zwierzenia liryczne.

Najstarsze zbiory baśni i bajek pozostawiły starożytne Indie. Utwory te żyły w ustnym podaniu póki ich Pilpaj nie utrwalił i nie zgromadził w wielkim zbiorze. Z Indii bajki Pilpaja przeszły do Persji, z perskiego przetłumaczono je na arabski.Bajki. Pilpaja tworzą gatunek różny od późniejszych bajek greckich i łacińskich, różny od powstałych później odmian bajki nowożytnej. W zbiorach bajek indyjskich znajdujemy legendy
i przypowieści z ksiąg świętych, prawodawczych kodeksów i zbiorów poezji. Dominują w nich motywy baśniowo-fantastyczne, fabuła jest szeroko rozbudowana.

Wschodnie motywy bajkowe szlakami handlowymi przeszły do starożytnej Grecji i stały się źródłem powstania zasadniczego dla bajkopisarstwa europejskiego zbioru bajek przypisywanych Ezopowi/ VI w. p.n.e. - niewolnikowi z Frygi, którego życie znane jest raczej z legendy niż z wiarygodnych przekazów. Prawdopodobnie jak przed nim Pilpaj zebrał rozproszone i niezapisane bajki. Opracował je prozą i dodawszy swoje własne, stworzył wielki zbiór. Fabuły Ezopa przejął rzymianin Fedrus I w. n.e. - wyzwoleniec cesarza Augusta. Bajce Ezopa nadał on zwięzłą i wytworną formę poetycką. Ezop i kontynuator jego dzieła - Fedrus stworzyli kanon tematów i sposób ich literackiego opracowania niemal nienaruszony przez wiele wieków.
W okresie odrodzenia Europa zapoznała się z nowo odnalezionym zbiorem bajek Fedra.

Nowy okres dziejów bajki rozpoczyna wielki poeta francuski La Fontaine (1621-1695). Przepoił on bajkę poezją. Nadał jej tok swobodnej narracji, opartej na przeplatających się wierszach różnej długości. Oprócz zwierząt wprowadził motywy roślinne jako istoty żywe i czujące. W oświeceniu największy kontynuator zdobyczy poetyckich La Fontaine´a - Ignacy Krasicki zgodnie z prądami epoki, w swoich bajkach starał się oddziaływać na bieg spraw społecznych, propagować program obozu reform, wychowywać szlachtę na światłych obywateli, karcić występek.

Ignacy Krasicki w swoich krótkich utworach podjął zadanie uczenia mądrości praktycznej. Opisywał życie codzienne wśród zmagań, zasadzek, oszustw. Widząc więcej niż przeciętny człowiek, postanowił podjąć się naprawy świata przy pomocy pióra. Bajki I. Krasickiego uczą kierowania się w życiu zdrowym rozsądkiem, mówią o potrzebie zachowania ostrożności w stosunkach z ludźmi. Ostrzegają przed zarozumialstwem, wskazują na wzajemne zależności i związki jakie zachodzą między zjawiskami społecznymi.

Świat przedstawiony przez poetę w bajkach jest światem złożonym i wielopostaciowym.Oprócz I. Krasickiego na uwagę zasługuje także S. Trembecki i jego bajki. Ignacy Krasicki stworzył własną odmianę bajki epigramatycznej, którą znamionuje krańcowa zwięzłość, zależne od tematu zróżnicowanie wielkości utworu, precyzyjna konstrukcja układu fabularnego, opartego na zasadzie symetrii oraz filozoficzna perspektywa ujmowania sądu ogólnego.

Ignacy Krasicki był mistrzem jeśli chodzi o bajkę zwierzęcą. Pisał krótkie wierszowane powiastki (prozą także).
Bohaterami swoich utworów uczynił zwierzęta, którym przydał cechy ludzkie. Osadził ich w rzeczywistości charakterystycznej dla człowieka. Ukazując stosunki panujące w społeczności zwierząt, pokazywał stosunki społeczne w świecie ludzi. Bohater zwierzęcy zatraca wyobrażenie zwierzęcia i staje się znakiem umownym, a jego nazwa-desygnat ma sugerować zespół pewnych ludzkich cech moralno-psychologicznych, np.
lew - uosobienie odwagi,
mrówka - uosobienie pracowitości,
lis - uosobienie przebiegłości,
zając - uosobienie tchórzliwości,
paw - nadętości, napuszenia i dumy w
znaczeniu pejoratywnym,
słowik - uosobienie perlistych dźwięcznych
treli, pięknego głosu.

Pisarz poprzez zastosowanie w bajkach zwierzęcych stałego przyporządkowania określonej masce zwierzęcej, mającej dosłowne znaczenie sensu ukrytego, domyślnego, uczynił z niej utwór alegoryczny.
Maska zwierzęca była wspaniałym chwytem autorskim, zabiegiem pisarskim, gdyż chroniła tych, którzy za pośrednictwem bajki poddawali krytyce współczesny świat, ustrój, stosunki międzyludzkie, przywary możnych.
Pouczał o szkodliwości czy pożyteczności zachowań.

Najwyższa wartość bajki zawiera się w puencie, czyli w morale umieszczonym zwykle na końcu utworu. Można z niego wyprowadzić jakąś naukę lub zanalizować, rozwiązać zagadkę w nim sformułowaną.
W zbiorze
"Bajki" opracowanym przez Jacka Sokolskiego zamieszczono w części "Bajki i przypowieści" 122 utwory. 38
utworów wykorzystuje motyw bohatera zwierzęcego jako bohatera literackiego, z czego w 4 pojawia się topos pawia lub słowika. Analizując bajki Krasickiego, nie sposób zwrócić uwagi na oszczędność słowa, precyzję i celność języka, na tematykę i na toposy pojawiających się w wielu utworach ptaków, wśród których wyróżniają się słowik i paw.

Podobnie Kazimierz Wyka wykorzystał w swoim pastiszu motywy tych samych postaci. Na pewno zwróciła jego uwagę częstotliwość występowania akurat tych bajkowych bohaterów. Ignacy Krasicki w bajce "Paw i orzeł" (cz. IV, 8), doceniając urodę pawia, gani go za chęć przesadnego imponowania głosem, którym przecież natura nie jego obdarzyła a słowika.

W cytacie "wrzasnął paw" - czasownik określający głos wydany przez pawia nacechowany jest pejoratywnie.
W kolejnym utworze "Słowik i szczygieł" (cz.II, 23) pojawia się nowa pozytywna cecha słowika, jako umiejącego sprawiedliwie i obiektywnie ocenić innych a także siebie. Jest przekonany o wartości swojego głosu, więc nie smuci go fałszywy werdykt, a martwi głupota sędziego czyżyka.

Z bajki o tym samym tytule z (III cz., 23) wynika, iż słowik jest mądrym ptakiem, który ceni sobie dar, jaki otrzymał od natury, a także ma świadomość obowiązku, jaki z tego daru wynika. Zna wartość swego głosu i wie, że i inni go cenią, więc zarzuty szczygła dotyczące krótkiego śpiewu przyjmuje z cynizmem i spokojem, mówiąc iż: lepiej krótko a dobrze niż długo a miernie. W wyżej wymienionych bajkach Krasicki spostrzega coraz to inne pozytywne cechy słowika. Jesli chodzi o pawia to jego wizerunek jest jednoznaczny. Krytyka dotyczy jego prostoty, pychy i dumy z powodu urody oraz chęci imponowania głosem, którego nie posiada.

K. Wyka, bawiąc się słowem zapożyczonym od I. Krasickiego, stworzył doskonałą bajkę o "Pawiu i słowiku".
Bohaterów bajki wyposażył w cechy zauważone wcześniej przez mistrza. Paw charakteryzuje się urodą, dumą, chęcią imponowania czymś innym - głosem, co ilustruje cytat; "Paw również gardło rozwarł i zawrzasnął szpetnie". Aż cztery wyrazy nacechowane są pejoratywnym znaczeniem:
"gardło" - miejsce wydobywania się dźwięku,
"rozwarł" a nie otworzył,
"zawrzasnął" a nie zaśpiewał,
i wreszcie "szpetnie" - w którym to słowie zawarta jest negatywna ocena.

Zarzuca mu więc przywłaszczenie cech właściwych innym. Wyrzuca także, że jest łasy na wszelkie pochwały i ma potrzebę splendoru. Natomiast słowika utożsamia z pięknym śpiewem, skromnością. Przedstawia go jako małego niepozornego ptaszka, kryjącego się w gęstwinie, nie wystawiającego się na pokaz. Słowik nie czeka na pochwały, zachwyt nad sobą. Jest rozsądny. Ma poczucie własnej wartości i umie docenić innych, zauważyć ich
wartości jak i ułomności.

Zarówno w pastiszu K. Wyki jak i w bajkach I. Krasickiego nie jest dokładnie określone miejsce rozgrywania się akcji utworu. Utwór K. Wyki jest czterowersową miniaturą epigramatyczną, napisaną trzynastozgłoskowcem, jakże często wykorzystywaną przez I. Krasickiego. Występują rymy parzyste, klasyczne (świetnie szpetnie, gęstwinie słynie).

I wers ma budowę zdania złożonego okolicznikowego czasu.
Na II wers składa się zdanie współrzędnie złożone łączne, rzadziej występujace u I. Krasickiego.
III i IV wers tworzy zdanie wielokrotnie złożone, przy czym w ostatnim wersie zawarta jest ponadczasowa prawda-morał będąca przytoczeniem słów słowika: "głupi, kto pragnie więcej nad to,
z czego słynie"

K. Wyka, podpatrując I. Krasickiego, rozmieścił akcenty tak, aby dawały efekt jasności i precyzji oraz matematycznej nieomal lapidarności opowiadania. Wydaje się, że K. Wyka nie bez powodu sięgnął po pastisz i jakby za przyzwoleniem I. Krasickiego udowodnił ponadczasowość bajek mistrza, bo i współczesne społeczeństwo ma podobne problemy, nie wyzbyło się przywar charakterystycznych dla człowieka wieku XVIII.

Utwór napisany przez K. Wykę odpowiada czasom, epoce w jakiej narodziły się bajki I. Krasickiego, jest
odzwierciedleniem stylu pisarskiego poety, charakteryzuje się oszczędnością słowa, niezwykłą precyzją, celnością i jest doskonałym pastiszem bajki I. Krasickiego "Paw i słowik".

Bibliografia:
1. I. Krasicki,Bajki,wyd. I, Wstęp i komentarz Jacek Sokolski, Wrocław 1989.
2. I. Krasicki,Bajki, Opracowanie Roman Wołoszyński, Wrocław 1956.
3. I. Krasicki, Bajki, Wstęp i wybór Zdzisław Libera, Warszawa 1970.
4. Lektury polonistyczne, pod red. A. Borowskiego, J. S. Gruchały, Kraków 1996.
5. W. Maciąg, Życie Ignacego Krasickiego.Zapiski i domysły, Warszawa 1984.

Opracowanie: Maria Mąsior