ZABURZENIA MOWY SPOWODOWANE USZKODZENIEM STRUKTUR KOROWYCH - ALALIA I
DYSLALIA
PRZYCZYNY I ROZPOZNANIE
Alalia (zwana też niemotą, słuchoniemotą, afazją rozwojową) i dyslalia różnią
się od afazji dziecięcej tym, że afazja jest częściową lub całkowitą utratą
umiejętności mówienia lub rozumienia, podczas gdy przy alalii uszkodzenie
struktur korowych następuje jeszcze przed rozwojem mowy i uniemożliwia jej
prawidłowy rozwój. Mowa rozwija się z opóźnieniem, które może się wyrównać do
6-7 roku życia (alalia prosta) lub trwa dłużej (alalia złożona).
Alalię charakteryzuje:
* Dostateczny rozwój umysłowy (jeżeli jest upośledzenie, to wtórne spowodowane
brakiem mowy).
* Dobra ruchomość narządów mowy.
* Prawidłowy słuch fizjologiczny (chociaż w alalii percepcyjnej może być
obniżenie słyszalności).
* Dziecko nie mówi w ogóle (głównie w alalii motorycznej).
* Posługuje się gestami, krzykami, onomatopejami lub kilkoma wyrazami z własnego
słownika.
* Dziecko nie jest w stanie powtarzać.
Alalia może trwać do 7, a nawet 14 roku życia, stopniowo przechodząc w dyslalię.
Dziecko rehabilitowane coraz rzadziej używa gestów i onomatopei, przyswaja sobie
coraz więcej wyrazów, wymowa staje się coraz bardziej poprawna. Alalia występuje
częściej u chłopców niż u dziewcząt.
Rozpoznanie alalii jest trudne i wymaga przeprowadzenia wielu badań: - głównie
badania słuchu - aby wykluczyć głuchotę,
- badania rozwoju umysłowego - by wykluczyć upośledzenie umysłowe,
- oraz dłuższej obserwacji dziecka.
Trudne jest określenie przyczyn alalii. Przypuszcza się, że mogą to być:
- uszkodzenia mózgu spowodowane urazem porodowym, zapaleniem mózgu i opon
mózgowych,
- zatrzymaniem się w rozwoju pewnych struktur korowych,
- urazy czaszki, przed rozwojem mowy.
Zazwyczaj dziecko ma świadomość swojej ułomności, poczucia mniejszej wartości.
Dzieci alaliczne bywają więc niekiedy trudne, zahamowane ruchowo lub nadmiernie
pobudliwe, złośliwe, agresywne w stosunku do innych dzieci.
Rozróżnia się dwie zasadnicze formy alalii: ekspresywną i percepcyjną, jednak
najczęściej występują zaburzenia typu mieszanego z przewagą jednej z nich.
ALALIA PERCEPCYJNA
Zwana też recepcyjną, impresywną, słuchoniemotą sensoryczną, głuchotą słowną,
częściej spotykana nazwa to alalia sensoryczna. Występuje rzadko, bywa
rozpoznawana mylnie jako głuchota lub oligofrenia, z powodu braku reakcji
dziecka na kierowane do niego pytania i wypowiedzi. Kontakt z otoczeniem
utrzymuje dziecko za pomocą gestów i mimiki. Zdarza się, że dziecko powtórzy
automatycznie posłyszany wyraz, nie rozumiejąc jego sensu. Alalia percepcyjna
może przechodzić w dyslalię percepcyjną, której może towarzyszyć amuzja, czyli
trudności w rozpoznawaniu i śpiewaniu słyszanych melodii.
Rozumienie w alalii sensorycznej:
- bardzo ograniczone,
- możliwość posługiwania się mową przewyższa możliwość rozumienia,
- w pewnym stopniu - rozumienie zależne jest od stopnia zainteresowania i
zaangażowania emocjonalnego dziecka tematem czy sytuacją,
- odpowiedzi bywają bezsensowne lub ich brak, niekiedy powtarza mechanicznie
pytanie czy polecenie,
- rozumienie ułatwia powtórzenie wypowiedzi oraz powolne mówienie - proste,
krótkie zdania (złożone ze znajomych słów).
Mówienie w alalii sensorycznej:
- gesty, miny używane są często, niekiedy także odpowiedzi słowne; potrafi za
pomocą gestów i min odtworzyć całe sytuacje i sceny,
- rysunek jest pewnym sposobem wypowiadania się - bywa ze skąpym komentarzem
słownym,
- słownictwo - względnie bogate, przeważają w nim rzeczowniki i czasowniki,
- dziecko mówi dość dużo, ale jego wypowiedzi są niezrozumiałe, nie stanowią
sensownej całości,
- powtarza wyrazy dość dobrze (robi to mechanicznie, bez zrozumienia),
- głoski wymawia prawidłowo, ale wyrazy zniekształca, w różny sposób wypowiada
ten sam wyraz, zapewne z powodu braku wzorca słuchowego,
- nie poprawia się, nie szuka prawidłowego brzmienia,
- używa krótkich zdań lub równoważników zdań.
Rodzaje wymówień i błędów:
1. Onomatopeje: szczekać - au.
2. Własne słownictwo: kot - kicia.
3. Paralalie werbalne: czytać - pisać.
4. Paralalie głoskowe: mówi - wówi.
5. Wstawki: ryba - tryba.
6. Elizje: kotek - kote.
7. Metatezy (przestawki): most - smot.
8. Agramatyzm: nie uwzględnia form odmiany wyrazów.
Alalia sensoryczna przechodzi w dyslalię, dziecko nie potrafi jeszcze wymawiać
poprawnie wyrazów, mowa jego jest agramatyczna, ale zasób słów rozumianych się
zwiększa. Może mieć trudności w znajdowaniu wyrazów potrzebnych w danej
sytuacji, z powodu niedokształcenia słuchu fonematycznego, duże trudności
sprawia mu identyfikowanie głosek różniących się tylko jedną cechą dystynktywną
(np. s: ś).
ALALIA I DYSLALIA EKSPRESYWNA
Dla alalii i dyslalii ekspresywnej (zwanej też ruchową, rozwojową lub
motoryczną) charakterystyczne jest dobre rozumienie mowy, a jeżeli jest ono
zaburzone, to w mniejszym stopniu niż mówienie. Natomiast utrudnione może być
rozumienie długich i złożonych zdań. Zaburzeniom mowy o charakterze motorycznym
dużego stopnia może towarzyszyć ogólna niesprawność motoryczna lub tylko
niezręczność w wykonywaniu precyzyjnych ruchów. Opóźniony może być początek
chodzenia, trudności w odtwarzaniu usłyszanej melodii. Dyslalia może występować
w różnym stopniu, w dylalii dużego stopnia dziecko posługuje się zaledwie
kilkoma głoskami (są to najczęściej samogłoski a, o oraz spółgłoski t, d), ma
też trudności z wymową grup spółgłoskowych oraz sylab zamkniętych.
Rozumienie w alalii motorycznej w zasadzie jest dosyć dobre, jedynie trudności
występują, gdy wyraz użyto w nowym związku frazeologicznym, dotychczas nie
znanym dziecku (np. nogi stołu).
Mówienie w alalii motorycznej
1. Gesty używane tylko w początkowej fazie rozwoju mowy; ruchami rąk w sposób
plastyczny i precyzyjny określa funkcje przedmiotów, które znikają w miarę
rozwoju słownictwa.
2. Słownictwo w początkowej fazie ubogie, ograniczone do kilku określeń
onomatopeicznych lub do kilku wyrazów "własnych".
3. Trudności w zapamiętaniu wzorca ruchowego wyrazu, które przejawiają się:
- zapominaniem artykulacji wyrazów już znanych;
- zniekształcaniem wyrazów, mimo umiejętności artykułowania wszystkich głosek;
- dzieleniem wyrazów na sylaby dla ułatwienia sobie ich wymowy;
- wymówieniem cichym, jakby próbnym przygotowaniem się do wymówienia głośnego;
- poszukiwaniem właściwego wzorca ruchowego wyrazu, poprawianiem się.
4. Artykulacja - liczba wymawianych głosek jest ograniczona, najczęściej są to:
t, d, b, m, n, l oraz samogłoski. Występują paralalie głoskowe:
- substytucje (krowa - trowa),
- wstawki (ucho - chucho),
- elizje (łódka - łuka),
- metateza (lampa - mlapa),
- asymilacje (motyl - motym),
- poszukiwania (Jacek - La-cek, Jasiek).
5. Agramatyzm - w początkowej fazie mowy brak zupełny form odmiany wyrazów,
wypowiedzi są ograniczone do jednego wyrazu.
RÓŻNICE MIĘDZY ZABURZENIAMI W ALALII MOTORYCZNEJ A SENSORYCZNEJ
Alalia motoryczna
* Dziecko rozumie, a nie mówi.
* Rozumie nazwy przedmiotów, czynności, a ma trudności z rozumieniem relacji,
jakie zachodzą między przedmiotami.
* Występuje rozumienie sytuacyjne.
* Wzorca ruchowego szukają słuchem.
* Realizację wyrazu ułatwiają sobie dzieleniem na sylaby.
* Nie ma u tych dzieci zespołów neurologicznych (prawidłowy zapis EEG).
* Dzieci te nie gaworzą, są milczące w czasie zabawy, cicho płaczą.
* Intelektualnie rozwijają się prawidłowo.
* Postęp w mówieniu zależy od ciężkości zaburzenia - czasem zaczynają mówić w
3-4 roku życia, często jednak nie mogą wymówić samogłoski bez ćwiczeń.
* Bardzo dobrze piszą ze słuchu, szybko się uczą czytania.
* W najcięższej postaci - dziecko wypowiada tylko element słowa, głoski, za
każdym razem inaczej.
* W okresie przedszkolnym jako symptomy występują:
- mała sprawność aparatu artykulacyjnego,
- słaba sprawność manualna,
- zaburzenia koordynacji oddychania z fonacji.
- bardzo trudne jest określanie stosunków przestrzennych.
* Oprócz trudności w artykulacji dziecko ma kłopoty z jedzeniem (ślinienie).
Alalia sensoryczna
* Dzieci nie mają trudności w łączeniu głosek w większe całości - wyrazy.
* Zniekształcają wyraz, ale nie poprawiają się ze względu na brak wzorców
słuchowych.
* W czasie jednej wypowiedzi dany wyraz może być inaczej wymawiany.
* Mając trudności w mówieniu wykorzystują gesty i mimikę.
* Występują duże trudności w rozumieniu.
* Zapamiętanie i różnicowanie nowego zespołu dźwiękowego wymaga bardzo dużego
wysiłku i długiej pracy.
* Dzieci te gaworzą, mają dużą wokalizację.
* W wieku 3-4 lat nie reagują na swoje imię, nie nazywają osób z otoczenia - nie
mówią, bo nie rozumieją.
* Często występują rozbieżności wyników między badaniem audiometrycznym, a
badaniem orientacyjnym.
* Cechy zachowań dzieci:
- bardzo dobrze reagują na muzykę,
- źle reagują na nowe osoby,
- szybko przyporządkowują nazwy przedmiotom i uczą się czytać - nie rozumiejąc
treści,
- opóźnione reakcje na mowę.
POSTĘPOWANIE LOGOPEDYCZNE W ALALII I AFAZJI
Z dzieckiem alalicznym postępuje się podobnie jak z dzieckiem afatycznym o
podobnym charakterze zaburzeń. Postępowanie logopedyczne jest długotrwałe i
stanowi część składową kształtowania całej osobowości dziecka.
Przebieg reedukacji
* Indywidualne zajęcia rozwojowe w celu przyspieszenia rozwoju poszczególnych
funkcji psychicznych dzieci:
- uwagi, pamięci, spostrzegawczości, myślenia,
- naukę mówienia i rozumienia,
- naukę czytania, pisania i liczenia,
- gimnastykę i rytmikę,
- zajęcia artystyczno - techniczne.
* Nawiązanie kontaktu z dzieckiem pełnego życzliwości, zaufania, wytworzenie tej
atmosfery również w przedszkolu i domu.
* Częste przebywanie dziecka z rówieśnikami.
* Metody należy dostosować do możliwości psychofizycznych dziecka.
W alalii motorycznej i sensorycznej jeżeli dziecko nie mówi, to reedukację
zaczyna się od elementów najprostszych:
- od uczenia słuchowego rozróżniania,
- od prób wymawiania dźwięków naturalnych, lecz odpowiadających pewnym głosom
(np. usypianie lalki - aaa, syczenie węża - sss)
- następnie przechodzimy do łatwiejszych wyrazów.
Nie możemy zmuszać dziecka do mówienia, ani do powtarzania, zacznie mówić
dopiero wtedy, gdy będzie kojarzyć konkretne wyrazy z odpowiednimi przedmiotami
lub czynnościami. Należy wzbudzać u dziecka chęć do mówienia oraz
zainteresowanie mową, a przede wszystkim rozwijać rozumienie mowy.
Wykorzystujemy w tym celu zabawy, gry, inscenizacje, barwne ilustracje. Materiał
wyrazowy powinien być odpowiednio dobrany pod względem stopnia trudności.
Początkowo wymagania winny być niewielkie, ale stopniowo i bardzo ostrożnie je
zwiększamy. Systematyczną pracę rozpoczynamy jak najwcześniej, choć często jest
to trudne przed 5 rokiem życia dziecka. Wykorzystujemy dodatkowo wzrok i czucie,
zarówno u dzieci z zaburzeniami w nadawaniu i odbiorze mowy. Znaczenie wyrazów
wyjaśniamy dziecku z zaburzeniami percepcji mowy za pomocą gestów i ilustracji.
Jak najwcześniej włączamy do reedukacji naukę pisania i czytania, gdyż te
umiejętności pozwolą utrwalić osiągnięte wyniki w mówieniu i rozumieniu mowy.
Dzieci alaliczne i afatyczne mają duże trudności w uczeniu się, proces uczenia
się następuje bardzo powoli. W dalszym ciągu prowadzimy ćwiczenia, usuwając
wszelkie wadliwe artykulacje z dziećmi, które uczęszczają już do szkoły.
LITERATURA:
Kaczmarek L.: Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1977, Wydawnictwo Lubelskie.
Kordyl Z.: Psychologiczne problemy afazji dziecięcej, Warszawa 1968, PWN.
Nowak J. E.: Wybrane problemy logopedyczne, Bydgoszcz 1993, PWN.
Styczek I.: Logopedia, Warszawa 1983, PWN.
Opracowanie: Bożena Smyczek
|