Funkcjonowanie dziecka w rodzinie a rozwój altruizmu

Olbrzymi wpływ na kształtowanie wrażliwości dziecka na los drugiego dziecka i gotowość przyjścia mu z pomocą ma rodzina. Rodzina stwarza bytowe warunki egzystencji jej członków oraz umożliwia zaspokojenie ich podstawowych potrzeb biologicznych. Wywiera również wpływ na rozwój umysłowy, społeczny, moralny dzieci i młodzieży, kształtowanie ich osobowości, internalizacja określonych wartości i norm postępowania. Rodzina jest środowiskiem wychowawczym, w którym tkwią największe możliwości wszechstronnego rozwoju człowieka. Istotnym zadaniem rodziców jest zaspokajanie podstawowych potrzeb psychicznych dziecka. Podstawową potrzebą dziecka jest potrzeba miłości, ciepła i życzliwości. Zaspokojenie tej potrzeby stymuluje osiągnięcia rozwojowe. Dziecko, które ma zaspokojone poczucie bezpieczeństwa i jest chronione od lęków, rozwija się szybciej i lepiej w zakresie kontaktów społecznych. Począwszy od niemowlęctwa dziecko w trakcie rozwoju psychicznego przejawia wiele potrzeb, które zaspokajają rodzice lub inne osoby pełniące funkcję rodzicielską. Potrzeba wzoru przejawia się w okresie, gdy dziecko naśladuje czynności i zachowanie osób z otoczenia. Dzieci w rodzinie formułują swe postawy, kształtują sposób bycia, ustalają normy moralne. Rodzina jest swoistym "buforem" między jej członkami a światem. Dlatego też matka i ojciec powinni rozumieć, jaka na nich ciąży odpowiedzialność za los dziecka.

Postawy prospołeczne, stanowią warunek niezbędny egzystencji i prawidłowego funkcjonowania ludzi. Dlatego też każdy rodzic powinien troszczyć się o to, by takie postawy kształtować. Wśród postaw kształconych w procesie wychowania ważną rolę stanowią postawy prospołeczne. Przejawiają się one w uwrażliwieniu innych osób i grup społecznych oraz gotowości do podejmowania korzystnego dla nich działania. Do postaw tych należą: postawa współdziałania, życzliwości, sprawiedliwości oraz altruistyczna.

System ogólnych postaw dotyczący ustosunkowania się dziecka do otaczającego świata, zwany charakterem, kształtuje się w okresie, gdy ono zaczyna pojmować, że nie każdy sposób zaspokajania potrzeb wywołuje aprobatę otoczenia. Rodzice preferując i nagradzając jedne sposoby zachowania, a ganiąc inne, wskazują dziecku, jak powinno się zachowywać w konkretnej sytuacji. Dziecko obserwuje także rodziców i innych członków rodziny. Widzi, w jaki sposób odnoszą się do siebie, do podejmowanych zadań, do innych ludzi. Ustosunkowanie się rodziców do otoczenia, wyrażane w różnych opiniach wpływa na podobne widzenie tych spraw przez dziecko. W młodszym wieku szkolnym utrwalają się te sposoby zachowania, które często powtarzane są w odniesieniu do dziecka lub też w jego obecności. Przy współudziale rodziny kształtują się zachowania prospołeczne tj. ustosunkowanie się do środowiska i umiejętność nawiązywania pozytywnych kontaktów z innymi ludźmi, zdolność do odczuwania ich przeżyć emocjonalnych, poszanowanie indywidualności drugiego człowieka, tolerancja wobec odmiennych poglądów, poszanowanie własności społecznej.

W ramach środowiska rodzinnego E. Misiorna [1987, s. 67-68] wyodrębniła grupę czynników, które wpływają na kształtowanie się wrażliwości dziecka na los drugiego człowieka i gotowość przyjścia mu z pomocą.

Należą do nich:
1. sytuacja społeczna rodzin badanych dzieci:
- wykształcenie rodziców;
- struktura rodziny;
- liczba dzieci w rodzinie;
- pozycja dziecka w rodzinie;
2. organizacja życia w rodzinie:
- obowiązki dziecka w rodzinie - ich charakter i częstotliwość;
- organizacja dnia dziecka w rodzinie;
3. system wychowania i atmosfera wychowawcza w rodzinie:
- system kar i nagród;
- wartości uznawane przez rodziców;
-stosunek rodziców do kontaktów społecznych dziecka;
- kontrola czasu wolnego dziecka prze rodziców.

Rodzina stanowi grupę społeczną, w której dziecko przyswaja normy społeczne, zasady współżycia i współdziałania z ludźmi. Swoistość ta wynika z silnych powiązań emocjonalnych członków rodziny, intensywności i bezpośredniości oddziaływań wychowawczych. Z psychologicznego punktu widzenia czynniki te umożliwiają uczenie się zachowań społecznych w sposób najbardziej trwały i efektywny. Mechanizmem kształtującym postawy altruistyczne jest naśladowanie rodziców. Z drugiej strony, rodzice mają możliwość bezpośredniego oddziaływania na dziecko, stosując przy tym różne środki wychowawcze, "wysuwając" ku dziecku swoje oczekiwania i żądając ich realizacji.

Liczne badania jak podaje J. Karyłowski [1977, s. 64] wskazują, iż czynnikiem o podstawowym znaczeniu mającym wpływ na rozwój zdolności do zachowań prospołecznych jest silny związek emocjonalny między dzieckiem a rodzicami. Dawanie dziecku ciepła i okazywanie mu miłości sprzyja kształtowaniu się pozytywnego stosunku do samego siebie i wiary we własne siły. Stanowi to ważną przesłankę zdolności do zachowań prospołecznych. Kontakt z rodzicami stanowi dla dziecka model, wzorzec kontaktów z ludźmi. Okazywanie przez rodziców miłości dziecku kształtuje u niego przyszły pozytywny stosunek do innych ludzi. Jest on także czynnikiem sprzyjającym identyfikowaniu się dziecka z rodzicami, przyjmowaniu ich wartości i naśladowaniu ich zachowań.

Odpowiednie pokierowanie rozwojem dziecka, zapewnienie mu właściwych warunków do życia, odpowiedzialność i świadomość wychowawcza będą w dużym stopniu wpływać na postawy dziecka wobec innych ludzi: najpierw osób z najbliższego otoczenia, później kolegów z klasy i szkoły, z biegiem lat - wobec coraz szerszych kręgów społecznych.

W podjętej odnowie naszego kraju wyjątkowe miejsce przypada rodzinie w kształtowaniu pozytywnych form społecznego zachowania. Wydaje się, że świadomość wychowawcza rodziców i ich poczucie odpowiedzialności za los dziecka ma ogromne znaczenie w jego dalszym życiu.


LITERATURA:
1. Misiorna E., Rozumienie potrzeb drugiego człowieka przez dzieci w młodszym wieku szkolnym, Życie Szkoły 1987 Nr 3.
2. Karyłowski J., Rozwój i kształtowanie zachowań prospołecznych u dzieci i młodzieży, NURT 1977/78.
3. Łobocki M., Współdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie wychowania, NK, Warszawa 1985.
4. Skorny Z., Psychologia wychowawcza dla nauczycieli, WSiP, Warszawa 1987.

Opracowanie: Stanisława Maluszczak