Analiza przypadku - rozwiĄzanie problemu wychowawczego i identyfikacja problemu

Problem, z którym się zetknąłem w swojej pracy wychowawcy klasy w literaturze przedmiotu określa się mianem dziecka z rodziny z problemem alkoholowym.

Dotyczył on uczennicy mojej klasy Kamili K.

Pochodzi ona z rodziny patologicznej, dysfunkcjonalnej, w której występują:

• Alkoholizm (matki, dziadka, mieszkającego we wspólnym gospodarstwie wujka)
• Przestępczość
• Niewydolność wychowawcza rodziców
• Niewłaściwe postawy rodzicielskie - matki: nadmiernie wymagająca, krytykująca
• Ojca: unikająca, które pociągają za sobą zaniedbania bytowe i wychowawcze dzieci
• Przemoc, konflikty
• Ubóstwo.

Rodzina wychowanki żyje w ubóstwie, w złych warunkach mieszkaniowych.

Zaniedbania w pracy, nieporadność życiowa i przedkładanie picia ponad inne obowiązki doprowadziły do wyprzedania przez rodziców Kamili ziemi stanowiącej podstawę ich kilkunastohektarowego gospodarstwa rolnego.

Na istnienie problemu wskazywały następujące objawy:

- Zaniedbywanie realizacji obowiązku szkolnego przez uczennicę, która była pozostawiana w domu, by wspomagać matkę w opiece nad młodszym rodzeństwem.

- Liczne nieobecności uczennicy na zajęciach spowodowane przedłużającymi się infekcjami

Spowodowanymi zimnem i wilgocią w jej domu i niezaopatrywanie dziewczynki w leki.

- widoczne zaniedbania w ubiorze i nawykach higienicznych Kamili.

- narastające problemy w nauce.

- obserwowane u uczennicy zaburzenia koncentracji i uwagi na lekcjach.

- Labilność emocjonalna dziewczyny.

- Trudności w nawiązywaniu kontaktu z rówieśnikami, izolowanie od grupy, wyśmiewanie jej ubioru i zaniedbanego wyglądu.

- Skłonność Kamili do martwienia i obwiniania się.

- Brak poczucia własnej wartości, niepewność, lękliwość.

Wyżej wymienione symptomy problemu wychowawczego zaobserwowałem podczas pierwszych miesięcy pracy z klasą, której wychowawstwo objąłem we wrześniu 2001 roku.

Od początku objąłem Kamilę szczególną opieką, ponieważ zaniepokoiły mnie:

• Informacje uzyskane od pedagoga szkoły podstawowej dotyczące trudności w nauce uczennicy i lekceważącego stosunku jej rodziców do realizacji przez nią obowiązku szkolnego.
• Zakazanie dziewczynce wyjazdu na bezpłatny obóz socjoterapeutyczny.
• Opinia Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej wskazująca na trudności w nauce uczennicy i jej zahamowania emocjonalne.
• Nieżyczliwy i lekceważący stosunek klasy do Kamili, którego podłożem były zaniedbania w higienie i wyglądzie dziewczynki. (Przykry zapach, nader skromny i zaniedbany wygląd ubioru.)
• Wyraźna lękliwość i nieufność Kamili w kontaktach rówieśniczych i z dorosłymi.

II GENEZA I DYNAMIKA ZJAWISKA

Dane uzyskane w wywiadzie z wychowawcą klasy Kamili ze Szkoły Podstawowej wskazywały na to, że zaniedbywanie jej trwa od dwóch lat.

Przejawiało się ono zaniedbaniami bytowymi i lekceważącym stosunkiem jej rodziców do realizacji przez córkę obowiązku szkolnego.

Mimo, że Kamila miała poważne problemy w nauce matka pod byle pretekstem pozostawiała ją w domu wykorzystując do opieki nad młodszym rodzeństwem, w tym siostrą z ciężkimi objawami porażenia mózgowego.

Dopiero w klasie piątej rodzice wyrazili zgodę na diagnozę przyczyn trudności w nauce dziewczynki w Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej, która pozwoliła właściwie ukierunkować pomoc dla uczennicy.

Rodzice nie interesowali się postępami córki w nauce. Z wychowawcą kontaktowali się tylko na wezwania.

Ponadto wychowawczyni Kamili, która jest nauczycielem wychowania fizycznego dostrzegała podczas zajęć liczne zaniedbania w higienie wychowanki. (Brudne nogi, szyja, łokcie, nieświeża i niedobrana odzież)

Omówione wyżej spostrzeżenia świadczyły o wyraźnych zaniedbaniach bytowych dziecka.

Z informacji uzyskanych od pracownika GOPS wynikało, że rodzina po wyprzedaniu ziemi i inwentarza utrzymuje się praktycznie ze świadczeń otrzymywanych z tego ośrodka oraz z dorywczej pracy ojca.

W środowisku nowego zespołu rówieśniczego Kamila czuła się niepewnie.

Okazywała silne napięcie emocjonalne w sytuacji konieczności wypowiadania się na forum klasy, tym bardziej, że spotykały ja liczne niepowodzenia w nauce.

Dziewczynka była wyraźnie izolowana od grupy. Jej członkowie dawali jej wyraźne sygnały świadczące o krytyce i nieakceptacji.

Zimą, która tego roku była wyjątkowo mroźna i długa Kamila przewlekle chorowała. Ze względu na zimno panujące w domu i niezapełnienie jej przez rodziców właściwego leczenia powikłanego schorzenia z odczynami skórnymi wywołanymi awitaminozą.

III ZNACZENIE PROBLEMU

W literaturze przedmiotu rodzina jest postrzegana jako system.

Zdrowa i właściwie funkcjonująca rodzina winna zapewnić swym członkom właściwy rozwój w każdej sferze życia.

Rodzina z problemem alkoholowym to rodzina dysfunkcjonalna, u której podłoża dysfunkcjonalności a często wręcz patologii leży alkoholizm jej członków.

Zaburzone funkcjonowanie takiej rodziny oddziałuje szczególnie negatywnie na rozwój osobowości dzieci.

Jeśli wyobrazimy sobie model osobowości w postaci diagramu kołowego to przedstawia się on następująco: (wstawić diagram s. 32) Przypis 1 - Sharon Wegscheider Cruse: "Nowa szansa. Nadzieja dla rodziny alkoholowej". W-wa 2000

Zaburzenia rozwoju dzieci w rodzinie alkoholowej obejmują obszary każdego z tych potencjałów.

Przede wszystkim w rodzinie z problemem alkoholowym spotyka się dramatyczne osłabienie potencjału fizycznego.

Do zaniedbań w tej sferze przyczynia się postępująca choroba alkoholowa, która wyniszcza zarówno zdrowie alkoholika jak i jego rodziny.

Przyczyną tego często jest przeznaczanie zbyt skromnych środków finansowych na zakup produktów żywnościowych, które są marnotrawione na alkohol.

Ponadto rodziny alkoholików to najczęściej rodziny ubogie, ze względu na bezrobocie niski poziom wykształcenia, który nie pozwala zdobyć dobrze płatnego zajęcia.

Poza tym do osłabienia potencjału fizycznego członków rodziny alkoholowej przyczynia się życie w permanentnym stresie.

Kolejnym obszarem, na którym postępuje spustoszenie w rodzinie dotkniętej alkoholizmem jest potencjał emocjonalny jej członków.

Na skutek nieustannego picia u alkoholika następuje zanik uczuć wyższych. Ponadto jego zachowania w kolejnych fazach uzależnienia powodują silne zaburzenia emocjonalne domowników a szczególnie dzieci.

Dzieciom z rodziny z problemem alkoholowym stale towarzyszy strach i wstyd związane z oczekiwaniem na przewidywalne i nieprzewidywalne reakcje alkoholika.

Napięta atmosfera w rodzinie, zaburzone relacje między jej członkami, niewłaściwa komunikacja doprowadzają do tłumienia uczuć, zaprzeczania im i a także do ich niewłaściwego odreagowania.

Uczucia dzieci w rodzinie alkoholowej są zbyt trudne, by im sprostać i po prostu "przeżyć."

Wobec tego najczęstszą reakcją dzieci staje się izolacja od uczuć. Efektem tego stanu rzeczy może być pozorna bezuczuciowość lub odwrotnie - rozregulowanie życia uczuciowego wraz z huśtawką nastrojów i nadmiernymi emocjami tzw. Labilność emocjonalna.

Zaburzenia emocjonalne, przeżyte urazy (traumy)często powodują trwałe zmiany w konstrukcji psychicznej dzieci alkoholików - zmiany osobowości.

W rodzinie dotkniętej alkoholizmem dochodzi też do głębokiego niedorozwoju potencjału społecznego.

Właśnie z niego czerpiemy rozmaite doświadczenia, nawet przy najbardziej powierzchownych kontaktach np. ze sprzedawcą w sklepie, urzędnikami, rówieśnikami.

W rodzinie problemowej ludzie zamykają się na kontakt z innymi.

Rodzina alkoholowa to zazwyczaj rodzina wyizolowana. Obowiązuje w niej niepisana zasada: "nie mówić o problemie, nie ujawniać go innym."

Przez wstyd, co inni mogą zastać w domu alkoholika nie zaprasza się nikogo, a szczególnie rówieśników. Przestaje się też odwiedzać innych, by nie prowokować rewizyt i ewentualnego dopytywania się. Dzieci z rodzin z problemem alkoholowym są najczęściej nieszczere w kontaktach, ich domem jest ulica albo dom stanowi swoiste więzienie.

Z powodu tak prozaicznej przyczyny jaką jest brak srodków finansowych nie uczestniczą w wycieczkach klasowych, rzadziej niż ich koledzy bywają w szkole.

W efekcie zbierają znacznie mniej doświadczeń społecznych. (przyp nr 2) Wanda Sztander:

Rodzina z problemem alkoholowym. W - wa, 1993.

Kolejnym obszarem dotkniętym dysfunkcjami i zubożeniem w rodzinie z problemem alkoholowym jest potencjał umysłowy dzieci.

Pominę tu szerokie rozważania na temat funkcjonowania umysłu ludzkiego i skupię się na bardziej prozaicznych ograniczeniach, które mają wpływ na niedorozwój tego obszaru.

Często dzieci z rodzin alkoholików rodzą się z obniżonymi możliwościami intelektualnymi wynikającymi z zaburzeń pracy analizatorów, co potwierdzają diagnozy dokonywane w Poradniach Psychologiczno - Pedagogicznych.

Ponadto do przyswajania wiedzy niezbędne są: czas, systematyczność, zdolność koncentracji uwagi, pamięć, pomoc, dostęp do źródeł wiedzy oraz szereg jeszcze innych elementów procesu myślowego.

Nader często w rodzinie z problemem alkoholowym brakuje wszystkich bądź niektórych tych elementów, co w następstwie doprowadza do ograniczenia potencjału umysłowego dzieci z tych rodzin.

Następstwem uzależnienia w alkoholika staje się też niedorozwój lub brak potencjału duchowego jego dzieci.

Potencjałem duchowym w wielkim uproszczeniu można określić system wartości, który jest wyznawany w rodzinie.

W rodzinie dotkniętej chorobą alkoholową taki system praktycznie nie istnieje, a jeśli ktoś próbuje go stworzyć to alkoholik skutecznie go burzy.

Aktywność członków rodziny alkoholowej koncentruje się przede wszystkim na zaspokojeniu podstawowych potrzeb: biologicznych, bezpieczeństwa, uznania i szacunku, akceptacji, miłości.

W tej sytuacji, zgodnie z teorią Maslowa niemalże niemożliwym staje się osiąganie najwyższej formy samorozwoju, jaką jest samorealizacja.

Potencjał duchowy dzieci alkoholików nie rozwija się tez na skutek zaburzeń potencjału emocjonalnego.

Ostatnim elementem zdrowo funkcjonującej osobowości jest potencjał wolicjonalny.

Dotyczy on zdolności dokonywania wyborów.

Właściwie wykształcony i aktywny staje się swoisty "paszportem" do wolności i spełniania największych marzeń i celów.

Mobilizuje on wiedzę, doświadczenie wartości i energię, które są wytworami pozostałych potencjałów, by zaangażować do pracy na rzecz osiągania osobistych celów.

Jak można się domyśleć przy niedostatkach rozwoju poprzednio omówionych potencjałów u dzieci z rodzin z problemem alkoholowym potencjał wolicjonalny prawie nie istnieje, za wyjątkiem dzieci pełniących w rodzinie rolę tzw. "bohatera rodziny."

Dzieci te są bowiem tak uzależnione od sytuacji związanych z piciem alkoholika, że niezmiernie rzadko potrafią samodzielnie dobrze pokierować własnym życiem. (Przyp nr 3 Sharon Wegscheider -Cruse: Op. Cit, s. 40 - 41

Jako, że alkoholizm rodziców zaburza bądź uniemożliwia rozwój poszczególnych potencjałów składających się na osobowość człowieka u ich dzieci przyczynia się to do ograniczenia ich możliwości w całym życiu, wpływa na ich rozwój osobowy bardzo destrukcyjnie.

Dzieci z rodzin z problemem alkoholowym są najczęściej nieszczere w kontaktach, ich domem jest ulica  albo dom stanowi swoiste więzienie.

Z powodu tak prozaicznej przyczyny jaką jest brak środków finansowych nie uczestniczą w wycieczkach  klasowych, rzadziej niż ich koledzy bywają w szkole.

W efekcie zbierają znacznie mniej doświadczeń społecznych.

IV PROGNOZA NEGATYWNA

Zaniedbanie oddziaływań w sytuacji Kamili niewątpliwie doprowadziłoby do pogłębiania się jej problemów dydaktycznych i emocjonalnych.

W omawianym przypadku alkoholizm rodziców, szczególnie matki, może doprowadzić do trwałych urazów natury psychofizycznej u dziewczynki.

V PROGNOZA POZYTYWNA

Spodziewam się, że podjęcie działań w kierunku rozwiązania problemów rodzinnych, osobowościowych i dydaktycznych uczennicy przyniesie pozytywne skutki w postaci:

• Podjęcia leczenia choroby alkoholowej przez jej rodziców, szczególnie matkę;
• Systematycznego realizowania obowiązku szkolnego przez dziewczynkę;
• Monitorowania sytuacji w rodzinie przez uprawnione do tego osoby- przedstawicieli Sądu Rodzinnego;
• Zaprzestania zaniedbywania dzieci przez rodziców, właściwego wypełniania przez nich władzy rodzicielskiej;
• Zminimalizowania problemów dydaktycznych Kamili
• Odciążenia dziewczyny od przerastających jej możliwości obowiązków;
• Przerwania procesu grupowego, który zmierza do izolacji dziewczyny od klasy, wpisania jej w rolę tzw. "kozła ofiarnego";
• Podniesienia poczucia własnej wartości i pewności siebie dziewczyny.

VI STATEGIA ROZWIĄZANIA PROBLEMU

W celu rozwiązania problemu wychowanki postanowiłem podjąć następujące działania:

- Nawiązać ścisłą współpracę z pedagogiem szkolnym w celu konsultacji oddziaływań i wzajemnego wspierania się w ich realizacji.

- Przeprowadzać interwencje w rodzinie w przypadku nieobecności uczennicy w szkole.

- Przeprowadzić z matka Kamili rozmowę na temat trudności w nauce córki i zmotywować rodziców do aktualizacji diagnozy w PPP z wnioskiem o dostosowanie wymagań do możliwości uczennicy.

- Motywować rodziców do większej dbałości o dzieci, przerwania ich zaniedbywania bytowego.

- Wnioskować o objęcie Kamili indywidualną pomocą psychologiczno- pedagogiczną przez pedagoga szkolnego. (Terapia pod kątem trudności w nauce, udzielanie wsparcia psychicznego.)

- Skierować uczennicę na zajęcia zespołów wyrównawczych.

- Wystosować wniosek do Sądu Rodzinnego o zbadanie sytuacji rodzinnej wychowanki i ograniczenie władzy rodzicielskiej przez nadzór kuratora.

-Przedyskutować z klasą problem izolacji Kamili od grupy, wspólnie określić wzajemne oczekiwania. Doprowadzić do zaprzestania dokuczania dziewczynie.

- Nawiązać współpracę z innymi nauczycielami w celu zaangażowania dziewczyny w różne przedsięwzięcia, by mogła ona zaistnieć pozytywnie na forum społeczności uczniowskiej.

- Wnioskować o przyjęcie Kamili do grupy socjoterapeutycznej.

- Monitorować sytuację w rodzinie uczennicy poprzez wizyty patronażowe własne i pracownika socjalnego do czasu rozstrzygnięcia sprawy przez sąd.

VII EFEKTY ODDZIAŁYWAŃ

Wszystkie wyżej wymienione działania wdrożyłem przy współpracy pedagoga szkolnego, co przyniosło następujące efekty:

Po rozmowie z matką Kamili o dostrzeganych przeze mnie poważnych zaniedbaniach bytowych córki przychodzi ona do szkoły schludnie i czysto ubrana. Nie czuć też od niej nieprzyjemnego zapachu.

Matka wyraziła zgodę na uczestniczenie dziewczyny w zajęciach wspierających pokonywanie trudności w nauce prowadzonych przez pedagoga szkolnego, dzięki czemu uzyskuje ona pozytywne wyniki w nauce.

Kilkukrotne podjęcie interwencji w rodzinie w przypadku nieobecności Kamili w szkole spowodowało systematyczne uczęszczanie na zajęcia.

Udało się włączyć dziewczynę do grupy socjoterapeutycznej, gdzie ma ona możliwość odreagowania napięć psychicznych i uzyskania wsparcia.

Rodzice wyrazili zgodę na aktualizację diagnozy córki w PPP w wyniku czego zalecono wobec niej dostosowanie wymagań do możliwości a to z kolei przyczyniło się do zminimalizowania trudności w nauce dziewczyny i związanych z tym obciążeń psychicznych.

W wyniku podjęcia rozmów z klasą na temat 8izolowania Kamili od grupy i wyśmiewania jej członkowie zespołu klasowego zaprzestali agresji słownej wobec koleżanki.

Przy współpracy z kierownikiem świetlicy szkolnej, nauczycielem prowadzącym zajęcia koła teatralnego przy świetlicy socjoterapeutycznej i katechetą udało się zaangażować dziewczynkę do występów na forum społeczności uczniowskiej i środowiska co w znaczący sposób podniosło jej samoocenę i pewność siebie, tym bardziej, że jest ona dzięki temu inaczej postrzegana przez rówieśników. Pozwoliło to też Kamili nawiązać nowe kontakty rówieśnicze.

Sąd Rodzinny wydał postanowienie o ograniczeniu władzy rodzicielskiej przez nadzór kuratora w stosunku do rodziców uczennicy, dzięki czemu sytuacja w rodzinie jest bieżąco monitorowana przez kuratora rodzinnego.

Kurator rodzinny postanowił wystąpić z wnioskiem o leczenie matki Kamili do Gminnej Komisji Profilaktyki Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.

Opracowanie: Janusz Baśniak