Rola słuchu fonematycznego w rozwoju wymowy u dzieci z uszkodzonym
słuchem
1. Słuch fonematyczny.
W literaturze występuje wielość terminów określających percepcję zjawisk
językowych: słuch fonematyczny, słuch fonemowy, słuch mowny, percepcja
fonematyczna.
Termin słuch fonematyczny został przeniesiony do polskiej literatury z
literatury radzieckiej. Po raz pierwszy użył go wybitny radziecki psycholog A.R.
Łuria w 1947 roku. Zgodnie z jego definicją jest to specyficzna ludzka zdolność
stanowiąca niezbędny warunek wszelkich czynności mowy, słuch fonematyczny to
"zdolność do różnicowania, analizy i syntezy dźwięków mowy zgodnie z zasadami
systemu fonologicznego". (cyt. za:
B. Sawa, 1991, s.46)
I. Styczek (1982) słuchem fonematycznym nazywa umiejętność rozróżniania
najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów (np. odróżnianiu a od
o). Umiejętność ta umożliwia też rozróżnianie wyrazów, które zbudowane są z
fonemów danego języka. Słuch fonematyczny jest także umiejętnością utożsamiania
wymówień głoski, np. głośne, ciche, z udziałem pierścienia zwierającego gardło
(nosowo), z udziałem wiązadeł głosowych, głosem męskim, żeńskim, dziecinnym,
bardziej lub mniej wyraziście. Wykształcenie się słuchu fonematycznego według
autorki wymaga uprzedniego utrwalenia się w odpowiednim ośrodku słuchowym mózgu
śladów usłyszanych dźwięków mowy. Ślady te - można je nazwać stereotypami lub
wzorcami słuchowymi głosek - nie są oczywiście czymś statycznym, istnieją
zapewne w formie impulsów nerwowych i siedliskiem ich jest okolica skroniowa
lewej półkuli u osób praworęcznych (zwana okolicą Wernickiego), dokładniej -
tylna część górnego zawoju skroniowego.
Najbardziej jednak jednoznaczny wydaje się termin wprowadzony przez B.
Rocławskiego. Jego zdaniem najważniejszą funkcją języka jest funkcja
komunikatywna. Zaburzenia w komunikacji językowej mogą być spowodowane
nierozróżnianiem elementarnych jednostek języka, jakimi są fonemy. "Słuch
fonemowy jest to więc zdolność do kwalifikowania wyróżnionych z potoku mowy
głosek jako przynależnych do określonych, fonologicznie zdeterminowanych klas
głosek". (B. Rocławski, 1991, s. 20). O słuchu fonemowym innymi słowy można
powiedzieć, że jest to taki zespół czynników psychicznych lub taka zdolność
mózgu do kwalifikowania każdej głoski, w której wyróżnianiu jest niewątpliwie
zaangażowany słuch fonetyczny, do tej, a nie do innej klasy głosek.
Z biegiem czasu, gdy w pamięci zostaną utrwalone głoski najczęściej spotykane w
danej klasie głosek stanowiących określony fonem, proces identyfikacji z daną
klasą odbywa się podświadomie.
2. Znaczenie słuchu fonematycznego dla rozwoju mowy.
Słuch fonematyczny jako odpowiedzialny za identyfikację poszczególnych głosek
jest jednym z czynników warunkujących umiejętność komunikowania się z
otoczeniem. Rozpoznawanie poszczególnych dźwięków mowy umożliwia różnicowanie
słów. Niewrażliwość na choćby jeden fonem powoduje jego nieprawidłową percepcję,
a co za tym idzie i produkcję. Według I. Styczek słuch fonemowy jako podstawowy
element czynności percepcji mowy warunkuje w znacznym stopniu osiągnięcie
prawidłowego rozwoju mowy oraz umiejętności czytania i pisania. Zaburzenia
słuchu fonemowego, w zależności od stopnia nasilenia:
- utrudniają lub uniemożliwiają odbiór mowy,
- zaburzają prawidłowy rozwój mowy dziecka lub wywołują zaburzenia mowy już
ukształtowane - utrudniają nabycie umiejętności pisania lub zaburzają
przyswojoną już czynność.
Dotychczas nie zostały opracowane kryteria pozwalające ustalić stopień deficytu
(niedokształcenie lub zaburzenie) słuchu fonematycznego. Można go określić
tylko w sposób orientacyjny, a więc mało dokładny. Stopień deficytu słuchu
fonematycznego zależy od:
- liczby opozycji nierozróżnianych,
- typu opozycji nierozróżnianych,
- liczby nierozróżnianych członów danej opozycji (I. Styczek, 1982, s. 19).
Styczek wyróżnia niedokształcenie lub zaburzenie słuchu fonematycznego małego
stopnia, spotykane u dzieci szkolnych i przedszkolnych o normalnym rozwoju
inteligencji. Objawia się to trudnościami w rozróżnianiu pewnych opozycji lub
tylko pewnych członów danej opozycji. Najczęściej kłopotów przysparzają głoski
dźwięczne i bezdźwięczne, rzadziej opozycje związane z miejscem artykulacji, a
jeszcze rzadziej trudności dotyczą członów opozycji stopnia zbliżenia narządów
mowy oraz opozycji ustna-nosowa. Oprócz niedokształcenia lub zaburzenia słuchu
fonematycznego małego stopnia
I. Styczek wyróżnia znaczne niedokształcenie słuchu fonematycznego, które
utrudnia i znacznie opóźnia rozwój mowy dziecka. Natomiast całkowity brak
rozwoju słuchu fonematycznego pojawia się niezwykle rzadko i przybiera formę
alalii percepcyjnej, w której rozumienie mowy jest bardzo ograniczone, a
możliwość posługiwania się mową przewyższa możliwość rozumienia. Jeżeli dziecko
nie identyfikuje głoski, nie odróżnia jej od innych, może mieć trudności w
artykulacji, gdyż wzorce kinetyczno-kinestyczne głosek powstają pod kontrolą
słuchu fonematycznego. Brak wzorców ruchowych lub też brak ich stabilizacji
powoduje zastępowanie pewnych głosek przez inne, mylenie ich. Zaburzenia mowy
spowodowane częściową lub całkowitą utratą słuchu fonematycznego określa się
dyslalią akustyczną.
W pisaniu pojawiają się również trudności podczas zapisu wyrazów zawierających
mylone głoski. Brak wzorców słuchowych głosek lub brak ich stabilizacji
uniemożliwia dokonanie analizy słuchowej wyrazu i wyodrębnienie z wyrazu
elementów potrzebnych do jego zapisania.
Wszelkie nieprawidłowości związane ze słuchem fonemowym mają ogromny wpływ na
funkcjonowanie dziecka w środowisku (m.in. mogą wpływać na opóźnienie rozwoju
mowy lub wad wymowy). Znaczenie to wzrasta jeszcze bardziej, gdy wkracza ono w
wiek szkolny. W wypadku zaburzeń słuchu fonemowego dziecko natrafia już na
problemy w komunikowaniu się ze względu na błędną percepcję i produkcję
poszczególnych słów, ale także zaczyna odnosić niepowodzenia związane z nauką
czytania i pisania.
Dzieci z zaburzonym słuchem fonematycznym nie dostrzegają w pełni piękna mowy, a
wymowa ich jest bezbarwna, monotonna.
Od stanu słuchu fonematycznego zależy powodzenie w usuwaniu takich wad wymowy,
jak: seplenienie (międzyzębowe, boczne), reranie (polegające na zastępowaniu r
przedniojęzykowego uwularnym, bocznym, policzkowym lub wargowym),
palatalizowanie (dodawanie itowości do głosek normalnie twardych, jak np. s, z,
sz, ż itp.), nosowanie (dodawanie rezonansu nosowego do głosek normalnie ustnych
).
Granice rozwoju słuchu fonemowego są określone zasobem fonemów danego języka.
Jego dalszy rozwój może nastąpić poprzez naukę języków obcych. Granice rozwoju
słuchu fonematycznego nie są zamknięte.
Stan słuchu fonetycznego w dużym stopniu zależy od treningu, od ćwiczeń w
rozpoznawaniu własnych dźwięków mowy i innych osób. Na jego stan mają wpływ
ćwiczenia ortofoniczne i muzyczne.
3. Rozwój słuchu fonematycznego u dzieci.
Słuch fonematyczny jest zdolnością, która kształtuje się podczas rozwoju
osobniczego pod wpływem oddziaływań systemu fonologicznego danego języka. Nie
jest on wrodzoną zdolnością jednostki. W zależności od rozwoju cech i warunków
środowiskowych każde dziecko rozwija tę umiejętność w jemu tylko właściwy
sposób.
Początki rozwoju słuchu fonemowego można datować już na pierwszy rok życia
dziecka. Rocławski (1991) stwierdza na podstawie przeprowadzonych przez siebie
obserwacji, że kształtowanie się słuchu fonemowego rozpoczyna się w trzecim
kwartale życia dziecka, a więc
w okresie, gdy zaczyna ono gaworzyć. Dopiero w okresie gaworzenia naśladownictwo
zaczyna odgrywać istotną rolę i dziecko realizuje już tylko fonemy języka,
którym posługują się jego rodzice.
Słuch fonematyczny rozwija się bardzo wcześnie, bo już w końcowym okresie
gaworzenia.
M. Lipowska (2001) powołując się na Lewina, wyróżnia pięć etapów kształtowania
słuchu fonemowego:
1. przedfonematyczne stadium rozwoju mowy - brak różnicowania dźwięków, brak
rozumienia mowy,
2. początki różnicowania fonemów - zdolność różnicowania ogranicza się do
fonemów o niskim stopniu podobieństwa, wymowa dziecka jest często niepoprawna,
nie potrafi ono rozróżnić poprawnej i nieprawidłowej artykulacji,
3. różnicowanie większości fonemów - dziecko jest w stanie odróżnić poprawną
wymowę słów od nieprawidłowej,
4. końcowy etap rozwoju słuchu fonemowego - wymowa dziecka jest już prawie
bezbłędna i potrafi ono różnicować niemal wszystkie fonemy,
5. słuch fonemowy w pełni ukształtowany - dziecko potrafi różnicować i poprawnie
wymówić wszystkie głoski (następuje to na przełomie szóstego i siódmego roku
życia).
Ponieważ rozwój słuchu fonematycznego jest cechą indywidualną a nie wrodzoną,
dlatego też na osiągnięcie przez dzieci tej umiejętności ma duży wpływ również
środowisko wychowawcze, trening i ćwiczenia w rozpoznawaniu dźwięków własnych i
otoczenia, który odbywa się między 1 a 6 rokiem życia dziecka.
4. Trudności w rozwoju wymowy u dzieci z uszkodzonym słuchem.
Podstawę prawidłowego rozwoju mowy stanowi sprawnie działający słuch. Za pomocą
słuchu dziecko uczy się mowy od otoczenia, kontroluje swe wypowiedzi, doskonali
je. Reakcje słuchowe dziecka obserwuje się już w pierwszych miesiącach życia (
np. zwracanie głowy, unoszenie wzroku, szukanie źródła dźwięku). Pierwsze
oznaki nieprawidłowości słuchu dziecka pojawiają się więc w jego zachowaniu,
jego reakcjach na słyszane dźwięki.
Jeżeli dziecko słabo słyszy lub nie słyszy, wówczas jego mowa najprawdopodobniej
rozwijać się będzie wadliwie, a w wielu przypadkach może nawet nie rozwijać się
zupełnie.
Niedosłuch występujący u dziecka wywiera także znaczny wpływ na jego wymowę.
Słyszeć - znaczy odbierać dźwięki kanałem słuchowym. Proces odbioru i rozumienia
dźwięków zachodzi dzięki aparatowi przewodzeniowemu (ucho zewnętrzne, ucho
środkowe i część ucha wewnętrznego) oraz aparatowi odbiorczemu (narząd
Cortiego, nerw słuchowy, drogi słuchowe centralne, prowadzące do odpowiednich
ośrodków w płacie skroniowym kory mózgowej).
W zależności od lokalizacji uszkodzenia narządu słuchu zaburzenia możemy
podzielić na trzy rodzaje:
1. niedosłuch dotyczy przewodnictwa (typu przewodzeniowego)
- ubytek słuchu nie przekracza 60 dB
- stosunkowo lepiej słyszalny jest szept niż mowa potoczna, lepiej słyszalne są
wysokie tony
- po zastosowaniu aparatów wzmacniających słyszenie następuje znaczna poprawa
słuchu
- przy znacznym wzmocnieniu mowy, zrozumiałość mowy jest bardzo dobra
2. niedosłuch typu odbiorczego, który ze względu na lokalizację uszkodzenia
narządu słuchu dzieli się na ślimakowy i pozaślimakowy oraz centralny
a/ niedosłuch ślimakowy i pozaślimakowy
- znacznie obniżony próg słyszenia
- brak pełnego rozumienia mowy (dziecko słyszy, ale nie rozumie)
- często występuje brak tolerancji na głośne dźwięki
- przy obustronnym uszkodzeniu narządu słuchu istnieje tendencja do twardego
nastawienia głosu i głośnego mówienia
b/ niedosłuch centralny wynika z uszkodzenia pnia mózgu i ośrodków korowych (
głębokie uszkodzenie słuchu)
3. niedosłuch typu przewodzeniowo-odbiorczego (jest najczęściej spotykanym
typem głuchoty u dzieci) - przekracza zazwyczaj 60 dB.
Ze względu na czas, w którym nastąpiła utrata słuchu, klasyfikuje się dzieci
niesłyszące według trzech grup obejmujących:
1. niedosłuch prelingwalny:
a/ wrodzony - powstał w okresie prenatalnym
b/ nabyty - powstał w okresie perinatalnym lub później, w pierwszym roku życia
2. niedosłuch perilingwalny - nabyty w czasie rozwoju mowy (między 2 - 7 rokiem
życia)
3. niedosłuch postlingwalny - nabyty po okresie rozwoju mowy.
Ponieważ wyznaczenie ścisłej granicy między głuchotą a głębokim niedosłuchem
jest trudne, powstały liczne klasyfikacje tych zaburzeń. Jedną z nich jest
opracowana przez holenderskiego surdopedagoga Van Udena klasyfikacja
upośledzenia słuchu.
Tab.1.
Klasyfikacja upośledzenia słuchu według Van Udena (za: Minczakiewicz, 1997)
Stopień upośledzenia słuchu |
Utrata słuchu w dB |
Badani odbioru mowy z odległości 1metra |
Audiometria słowna |
Lekki niedosłuch |
mniej niż 30 dB |
trudności w słyszeniu mowy szeptanej |
|
Umiarkowany niedosłuch |
mniej niż 60 dB |
trudności w słyszeniu mowy potocznej, która może być jednak odebrana bez
aparatu, głównie drogą słuchu |
co najmniej40% znanych wyrazów jest rozumianych |
Ciężkie upośledzenie |
60 - 90 dB |
po treningu słuchu mowa jest rozumiana głównie drogą słuchową |
przy pomocy aparatury i po ćwiczeniach słuchu rozumianych jest co
najmniej 40% znanych wyrazów |
Głuchota |
więcej niż 90 dB |
mowa potoczna jest rozumiana także przy pomocy aparatury i po treningu
słuchu |
|
Rozwój mowy dziecka z uszkodzonym słuchem uzależniony jest od wielu
czynników. Wśród nich za najważniejsze możemy uznać:
- stopień uszkodzenia słuchu,
- rodzaj uszkodzenia słuchu,
- czynnik wywołujący niedosłuch lub głuchotę,
- czas, w którym nastąpiło uszkodzenie słuchu,
- czas rozpoczęcia rehabilitacji i zaaparatowania,
- to, czy zaburzenie słuchu stanowi jedyny deficyt rozwojowy,
- możliwości intelektualne dziecka i jego rozwój emocjonalny,
- wpływ i współpracę rodziny oraz środowiska.
Uszkodzenie słuchu, jego stopień, nie pozostaje bez wpływu na rozwój mowy.
Trudności na jakie napotyka dziecko niesłyszące w poszczególnych etapach rozwoju
wymowy obrazuje zestawienie zaproponowane przez T.Gałkowskiego, G.Jastrzębowska
i M.Kukułę w rozdziale zatytułowanym: Zaburzenia mowy dzieci niedosłyszących i
głuchych (w: Logopedia, 2001).
Dzieci z zaburzonym słuchem fizjologicznym nie przechodzą okresu zabawy głosem (
4-6 miesiąc życia), nie występuje u nich gaworzenie czyli świadome
powtarzanie usłyszanych dźwięków (6-10 miesiąc życia). Dalszy rozwój mowy u
takich dzieci jest znacznie opóźniony w stosunku do normy wiekowej i
w zależności od różnych czynników (szczególną rolę odgrywa tu wczesne
wychowanie słuchowe) przebiega indywidualnie. Okres rozwoju mowy u dziecka
słyszącego trwa do 7 roku życia, w przypadku dzieci niesłyszących nie kończy
się, przejawia się zaś występowaniem różnic zarówno ilościowych,
jak i jakościowych, tj. uboższym zasobem fonemów, słownictwa,
nieprawidłowościami gramatycznymi, gorszą jakością zdań oraz odstępstwami w
zakresie głosu, prozodii mowy itd. Od tego, w jakim stopniu opóźniony jest
rozwój komunikacji językowej zależą dalsze losy niesłyszącego dziecka (tj. czy
zostanie odroczona jego nauka szkolna, czy też rozpocznie ono naukę w szkole
masowej lub specjalnej).
Dzieci z uszkodzonym słuchem mają znacznie niższy poziom rozwoju kompetencji
językowej i komunikacyjnej niż dzieci słyszące, dlatego też oprócz właściwej
opieki lekarskiej wskazana jest wczesna pomoc logopedyczna.
5. Poziom rozwoju słuchu fonematycznego u dzieci z uszkodzonym słuchem a
poziom wymowy.
Słuch fonematyczny, czyli różnicowanie i utożsamianie dźwięków mowy, odgrywa
bardzo ważną rolę w procesie kształtowania prawidłowej wymowy i uzależniony jest
w dużym stopniu od treningu, ćwiczeń w rozpoznawaniu dźwięków własnych i
otoczenia. W przypadku dzieci z zaburzonym słuchem wczesne rozpoznanie,
diagnoza, zaopatrzenie dziecka w aparat słuchowy oraz świadoma stymulacja
rozwoju mowy wpływa korzystnie na kształtowanie słuchu fonemowego.
Swoje spostrzeżenia oparłam na badaniach uczniów klasy czwartej uczęszczających
do szkoły integracyjnej edukującej uczniów słabo słyszących i słyszących. U
badanych stwierdzono na podstawie badań audiologicznych średnio-ciężki lub
ciężki obustronny niedosłuch (często próg słyszenia występował dopiero od 90dB
na lepsze ucho). Wszystkie dzieci doznały niepełnosprawności słuchu przed
okresem wykształcenia się mowy, wszystkie były uczone mowy dźwiękowej.
Porozumiewając się korzystały z drogi wypowiedzi językowej nadawcy słuchowej
(resztki słuchu), wzrokowej (odczytywały mowę z ust) oraz z mowy ustnej. W
większości przypadków kontakt słowny był utrudniony ze względu na mowę
zaburzoną. Sprawność intelektualna badanych była w normie.
Do oceny funkcjonowania słuchu fonematycznego posłużyły próby językowe I.
Styczek (1982).
W badaniach wykorzystałam również program komputerowy noszący nazwę Program do
badania słuchu fonemowego oprac. na podstawie skryptu doc. dr hab. B.
Rocławskiego. Zakład Logopedii UG, M. Iwanowski, Gdańsk 1992.
Badanie słuchu fonematycznego umożliwiło dokładne poznanie trudności w
różnicowaniu głosek opozycyjnych. Na ich podstawie można stwierdzić, że stopień
rozwoju słuchu fonemowego u badanych dzieci jest zróżnicowany, nie zawsze w
pełni wykształcony. Słuch mowny rozwija się bardzo wcześnie, jednak w przypadku
dzieci z uszkodzonym słuchem jest on również opóźniony tak, jak opóźniony jest
rozwój mowy i zależy od wczesnego rozpoznania oraz wczesnej rehabilitacji.
Analizując strukturę błędów popełnianych przez badane dzieci należy stwierdzić,
że najczęściej zaburzenia słuchu fonematycznego dotyczyły rozróżniania głosek,
przy których wymawianiu ważny jest stopień zbliżenia narządów mowy. Taki wynik
zgodny jest ze stanem wiedzy - dzieci z zaburzonym słuchem fizjologicznym mają
trudności w nabywaniu wymowy właśnie tych głosek, ponieważ występuje u nich
obniżone czucie narządów mowy, jak również mają trudności z jednoczesnym
pokonywaniem w czasie ruchów artykulacyjnych. Dlatego tak ważne jest ćwiczenie i
rozwijanie słuchu fonematycznego, który ułatwia odbiór mowy i nabywanie
prawidłowej artykulacji - pod wpływem słuchu fonemowego kształtują się wzorce
kinestetyczno-ruchowe.
Prawidłowa wymowa dziecka to lepsze rezultaty nauki w szkole. Wczesne wykrycie
nieprawidłowości wymowy i odpowiednio szybko przeprowadzona terapia warunkuje
wyeliminowanie wady lub zmniejszenie jej stopnia.
Analizując poziom rozwoju wymowy badanych dzieci należy stwierdzić, że
zaburzenia w zakresie wymowy głosek występowały u wszystkich badanych.
Do najczęściej występujących wad wymowy należą:
1. sygmatyzm
2. uproszczenia grup spółgłoskowych
3. substytucje i mowa bezdźwięczna
4. zaburzenia wymowy połączeń międzywyrazowych
W badanej przeze mnie grupie najczęściej występującą formą sygmatyzmu była
wymowa głosek przedniojęzykowo-zębowych (szereg syczący s, z, c, dz) oraz
przedniojęzykowo-dziąsłowych (szereg szumiący sz, ż, cz, dż) w sposób boczny,
czyli występowało tzw. seplenienie boczne (lateralne). Oprócz tego zaburzenia
często wadliwie ubezdźwięczniano głoski np. w wyrazach: lew
[ lef], zegar [ segar ], tablica [ taplica ], źrebak [ śrepak ]. W wymowie
wyrazów w nagłosie i śródgłosie występowały również substytucje np. t > k, g >
d, ch > k.
Nie zawsze prawidłowy słuch fonematyczny warunkuje prawidłową wymowę, chociaż
zaburzenia w rozwoju słuchu fonemowego utrudniają odbiór mowy i nabywanie
prawidłowej artykulacji.
W przypadku dzieci z zaburzeniem słuchu fizjologicznego wydaje się bardzo ważnym
prawidłowy rozwój słuchu fonematycznego, ponieważ umiejętność rozróżniania
najmniejszych elementów składowych wyrazu, czyli fonemów, wymaga uprzedniego
utrwalenia się w ośrodku słuchowym mózgu śladów dźwięków usłyszanych, stąd też,
im wyższy poziom rozwoju słuchu fonematycznego, tym mniejsza ilość zaburzeń (
wad wymowy).
Rozwój mowy przebiega w sposób indywidualny i w przypadku dzieci z uszkodzonym
słuchem fizjologicznym zależy również od innych czynników, a mianowicie
wczesnego rozpoznania, właściwej diagnozy, szybkiego zaopatrzenia dziecka w
aparat słuchowy oraz właściwie zorganizowanej pomocy logopedycznej. Nie należy
jednak rezygnować ćwiczeń usprawniających słuch fonematyczny.
Literatura:
Gałkowski T., Jastrzębowska G.: Logopedia, Uniwersytet Opolski, Opole 2001
Lipowska M.: Profil rozwoju kompetencji fonologicznej u dzieci
w wieku przedszkolnym, Oficyna Wyd. "Impuls", Kraków 2001
Minczakiewicz E.: Mowa - rozwój, zaburzenia, terapia, Wyd.WSP, Kraków, 1997
Rocławski B.: Słuch fonemowy i fonetyczny, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1991
Styczek I.: Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, WSiP, Warszawa 1982
Opracowanie: Barbara Badziągowska
|